مير محمد خان
شڪار جو ڏاڍو شوق هوس، جاگيرن جو وڏو رقبو سندس مھاڙين هيٺ هو. ٻارهن ئي مھينا شڪار، ۽ جو وقت شڪار کان بچندو، سو شڪار جي ڳالھين ۾ صرف ٿيندو. شڪار تي نڪرندو تہ ساري خاندان جي فردن کي ساڻ کڻندو. سڀ سندس مھمان هوندا هئا، ۽ هر مھمان جي خدمت انتھائي ڪشاده دليءَ سان پيئي ٿيندي.
منھنجي ڏاڏي مرحوم سان سندس خاصي دوستي هوندي هئي، هڪ دفعي ريڻيءَ جي شڪار تي دعوت ڏيئي کيس وٺي ويو. آءٌ بہ سندس خدمت ۾ حاضر هوس. (ريڻيءَ جي معنيٰ آهي ”اٿاھہ ٿر“، جيڪو روهڙي ڊويزن ۽ جيسلمير رياست جي سرحد تي آهي.) انھن ڏينھن ۾ نہ موٽر هئا، نہ جيپون. سواري اُٺن تي ٿيندي هئي. پھرين منزل داڙا واهڻ ۾ ٿي، جت شڪار جي پارٽيءَ جا سڀ ميمبر اچي گڏ ٿيا. باقاعدي قافلو تيار ٿي ويو. ٻہ سؤ کن اُٺ هئا، ڪي سواريءَ جا، ۽ ڪي بار برداريءَ لاءِ. رهائش واسطي تنبو ۽ رانوتيون کنيل هين. کاڌي جي انتظام لاءِ بورچين جي جماعت هئي. خوراڪ سان تعلق رکندڙ اهڙي ڪا شي ڪانہ هئي، جا ساڻ نہ کنئي ويئي هئي.
داڙا واهڻ ڇڏڻ کان پوءِ، شڪار جون منزلون شروع ٿي ويون. اسان جي پھچڻ کان اڳ، قافلي جو بار برداريءَ وارو حصو، منزل واريءَ جاءِ تي پھچي، منزل جو انتظام ڪندو هو. ميرن ۽ مھمانن لاءِ تنبو ۽ نوڪرن لاءِ رانوتيون کڙيون ڪيون وينديون هيون. بورچيخاني لاءِ پاسي پلؤ مان ڪاٺيون ۽ ڪک گڏ ڪري اچي لانڍيون اڏيندا هئا. ٿر ۾ پاڻيءَ جي اڻاٺ هوندي هئي، تنھنڪري منزل هميشہ ڪنھن نہ ڪنھن تڙ جي قريب ڪئي ويندي هئي.
صبح جو منزل تان روانو ٿبو هو. هرڻن جو شڪار هوندو هو، ۽ مھاڙي جي نموني جو. هڪ پاسي کان ڀِٽون سامھون ڪري، ڪکن جا کُڏ ٺاهي، شڪاري پاڻ ويھي رهندا هئا، ٻئي پاسي کان اُٺن وارا وڃي هرڻن کي هڪل ڪندا هئا. هرڻن جا وڳ هلي اچي شڪارين جي سامھون لنگهندا. سوين بندوقون ڇٽي وينديون. جانور ڀڳڙن وانگر ڀُڃجي پوندا. جنھن شڪاريءَ ڪو ڀَڄندو هرڻ رائفل جي گوليءَ سان ڪيرائي وڌو، تہ واه واه ٿي وينديس. پر جيڪو گُسي پيو، تہ شامت اچي ويس. اهو سارو ڏينھن شرم وچان منھن لڪايو پيو هلندو. انھن ڏينھن جا شڪاري نر - ماديءَ جو خيال ڪونہ ڪندا هئا، جو جانور سامھون آين، بندوق هڻي ڪڍندس. هڪ مھاڙ ختم ٿي، تہ وري ٻہ - چار ميل اڳتي هلي، ٻيءَ مھاڙيءَ ۾ ويهبو. ان طرح شام تائين پنج يا ڇھہ مھاڙيون کڄي وينديون. سارو ڏينھن کل ڀوڳ لڳو پيو هوندو. منجهند جي ماني ڪنھن مقرر جاءِ تي، وڻن جي سايي ۾ کائڻي پوندي هئي. منزل وارا طعام پچائي، ٿانون ۾ بند ڪري، ۽ پاڻي گهڙن ۾ کڻي، اچي اڳواٽ ان جاءِ تي ويھي رهندا هئا. گلم غاليچا ۽ اُٺن جون نتون وڇائجي وينديون. هڪڙيءَ ئي جاءِ تي ويھي سڀ ماني کائيندا. طرح طرح جا طعام هوندا، جيڪي شھرن ۾ بہ ميسر ٿيڻ مشڪل هئا. نمڪين ٻوڙ، مٺا ڪوفتا، دم پختا، پلاءُ، چاشنيون، ڪباب، پڪل هرڻ، تترن جون سيخون، ڪڪڙن جا قورما، حلوا، مٺايون، ميوا، شربت - غرض تہ کائو، پيئو، اوڳرايون ڏيو، ۽ وقتي رزاق مطلق ياد پوي تہ ”الحمد ﷲ“ بہ چئي وٺو!
ان علائقي ۾ ڪو اهڙو گاھہ هو جو جيڪڏهن ڪنھن هرڻ کاڌو هوندو تہ ان هرڻ جي گوشت ۾ جلاب جو اثر پيدا ٿي پوندو هو. پوءِ جنھن بہ ماڻھوءَ جي پيٽ ۾ اهڙو گوشت داخل ٿيو، تنھن کي اسھال شروع ٿي ويندا، ۽ اسھال بہ اهڙي زور جا، جو اڳٺ ٻڌڻ يا ڇوڙڻ جي مھلت بہ ڪانہ ملنديس. ان مصيبت وگهي، ڪئمپ جا گهڻا ماڻھو، ڪئمپ جي ٻاهران، جهنگ ۾ ٿوهر، ڦوڳ، لاڻي ۽ ڪنڊين جي ٻوٽن پٺيان پکڙيا پيا هوندا هئا. ان خوف وچان معززين پاڻ گهڻو ڪري هرڻ جي گوشت کي هٿ ئي نہ لائيندا هئا. سندن واسطي ڇيلن ۽ ٻڪرين جي گوشت جو انتظام ڪيو ويندو هو.
شڪار جي تياري انڌاري ۾ ٿيندي هئي. چئين وڳي صبح جو هر تنبوءَ ۾ ناشتي جو وڏو ٿالھہ اچي نازل ٿيندو هو. هرڪو اٿي ناشتي تي ويهجي ويندو هو. ناشتي ۾ بہ هر چيز هوندي - اڦراٽا، پڪل گوشت، حلوو، بسڪوٽ، مٺايون، چانھہ، وغيرہ. ناشتي مان فارغ ٿي، ڍڪيءَ ۾ ئي، اُن تي سوار ٿي، شڪار واريءَ جاءِ ڏانھن روانو ٿيڻو پوندو هو.
مير صاحبن وٽ، ان زماني سارو، تمام اعليٰ قسم جا هٿيار هوندا هئا. گهڻو شوق رائفل سان هوندو هون. مزل لوڊر جا ڏينھن ختم ٿي چڪا هئا، حالانڪ ڪي شوقين اڃا بہ چونڊ ۽ نشان جي چٽين لوڊرن کي ساڻ کنيو وتندا هئا. بريچ لوڊرن جو اهو اوائلي زمانو هو. اڃا ڪاري داروءَ جا ڪارتوس پيا استعمال ٿيندا هئا. اڇي ۽ ڪورڊائٽ دارونءَ جو رواج اڃا هاڻي پئي پيو. بريچ لوڊرن جا جيڪي بور اوستائين رائج ٿي چڪا هئا، سي هئا: 303، 605 ايم - ايم، 40 - 32، 22 هاءِ پاور، 3000 - 250. هٿيارن جي سلسلي ۾ مير صاحبن جو هڪ خاص دستور هو. بندوقن جي ڪنداقن تي بخمل جا پوش چاڙهيندا هئا، گهڻو ڪري سائي يا آسماني رنگ جا، جن تي ريشمي ڀرت جا گل ڀريل هوندا هئا. رنگارنگي ۽ بيحد خوبصورت. بندوقن کي ڦاڙهي جي رڱيل کل مان ٺھيل چولين ۾ رکندا هئا، ۽ انھن چولين تي بہ ڀرت هوندو هو. ترارين جو رواج بلڪل ختم ٿي ويو هو، فقط ڪي ڪي پوڙها پراڻي زماني جا ميراڻا ملازم نمائش خاطر اڃا بہ چيلھہ سان ٻڌيو وتندا هئا.
مير محمد خان مرحوم وٽ پراڻين جوهردار تلوارن جو هڪ وڏو ذخيرو هوندو هو. انھن مان ڪيتريون تہ بلڪل تاريخي هيون، جيڪي سنڌ جي قديمي جنگين ۾ استعمال ٿي چڪيون هيون. ترارين تي ۽ انھن جي هٿين تي سون جو ڪم ٿيل هو، اصلي مالڪن جا نالا، ۽ فارسي شعر بہ سون ۾ ئي اڪريل هئا. ٻاهران کپن تي بہ سون ۽ چاندي چڙهيل هئا، ڪن ڪن تي تہ جواهر بہ جڙيل هئا. هر تلوار جو نالو جدا هو، ۽ هر تلوار جي اڳوڻي تاريخ مشھور. گهڻيون تلوارون اصلي ايران کان آيل هيون. ڪيتريون تہ ان وقت جي ايراني بادشاهن وٽان، تحفي طور، سنڌ جي حاڪمن کي مليون هيون.
سنڌ جي ميرن جا ايران جي بادشاهن سان ڳوڙها تعلق هوندا هئا. في الحقيقت، اهو ئي ڪارڻ ٿيو سنڌ تي انگريزن جي پھرين نگاھہ پوڻ جو. اڻويھين صديءَ جي اوائل ۾، نيپولين اعظم ايران جي رستي سان هندستان ۾ داخل ٿيڻ ٿي گهريو. ان غرض سان هن ايران جي بادشاهن سان اڳواٽ راھہ رسم پيدا ڪئي. اها خبر انگريزن کي بہ پئجي ويئي. هنن سمجهيو تہ ايران جي شاهن جي سنڌ جي ميرن سان دوستي آهي، تنھنڪري شايد ان تعلق سبب هندستان جو دروازو نيپولين لاءِ کُلي پوي. ابتدائي تحقيقات لاءِ هينري پاٽنجر کي روانو ڪيائون، جنھن صاحب جي فراهم ڪيل معلومات، اڳتي هلي، انگريزن لاءِ ڏاڍي ڪارگر ثابت ٿي.
مير محمد خان مرحوم، پنھنجن شڪاري دوستن کي ڪڏهن ڪونہ وساريندو هو. شڪار جي موسم شروع ٿيندي تہ دعوتون موڪليندو - سانوڻيءَ جي موسم آئي تہ پنھنجي باغ جا انب ۽ کارڪون تحفي طور موڪليندو. سَوَن جي مُنھن ٽوڪرا ايندا. انب جي هر داڻي تي نالو لکيل هوندو. مير صاحب جا باغ مشھور هئا. انب جي هر وڻ تي جدا نالو رکيل هو. ان ڳالھہ کي ستٽيھہ ورهيہ گذري چڪا آهن، پر انھن انبن جو ميٺاج ۽ لذت اڄ تائين بہ حافظي ۾ محفوظ آهي.
مير محمد خان مرحوم پاڻ علم سان گهڻو واسطو ڪونہ رکندو هو، پر سندس ننڍو ڀاءُ، مير راز محمد خان، فارسي علم جو گوهر هو. ڇا سندس گفتگو، ڇا سندس وقار ۽ رعب، ڇا سندس فهم ۽ معاملي شناسي، هر لحاظ سان مير راز محمد خان جي شخصيت قابل قدر ۽ قابل ديد هئي.
مير صاحبن کي حقي ۽ چلم جو خاص شوق هوندو هو. حقي تيار ڪرڻ لاءِ خاص عملو رکيل هو. چانديءَ جا حقا ۽ ڪانسيءَ جون چلمون هونديون هيون. نڙ ڊگها، پيچوان، زريءَ ۽ ريشم جي ڪم سان. تماڪ سٺو، ڳڙاڪو، جنھن ۾ خوشبو لاءِ عنبر وڌل هوندو هو.
پنھنجي رهڻ لاءِ مير صاحبن ڪي بہ محلاتون يا وڏا بنگلا ڪونہ ٺھرايا. في الحقيقت، سندن زماني ۾ عمارتسازيءَ جي فن سان ڪنھن جي دلچسپي ڪانہ هئي. سندن زنانخانا وڏن ڪوٽن جي اندر هوندا هئا، جن ۾ ڪچين سرين سان جڙيل مختصر جاين کان سواءِ، ڪکايون لانڍيون بہ هونديون هيون، جن ۾ پوڙهيون طعام رڌينديون هيون ۽ پاڻ بہ پيون رهنديون هيون. ٻاهر، مير صاحبن جي پنھنجي ويھڻ لاءِ نالي ماتر بنگلا هوندا هئا. ڪَچين سرن سان ٺھيل، تمام ٿلھيون ديواريون، ڇت بيحد اوچي ۽ ڪاٺيءَ ۽ پٿرن سان جڙيل. اهڙي بنگلي جي معنيٰ هڪ ورانڊو، اُن جي اندر هڪ وڏو صفو، ۽ صفي پٺيان يا پاسي ۾ ٻہ ڪوٺيون جن ۾ هنڌ بسترا، گهوڙن جا هنا ۽ اُٺن جا پاکڙا پيل هوندا. سياري ۾ ورانڊي اندر باهيون ٻاري ويھندا. سانوڻ جو اٿڻ - ويھڻ صفي ۾ ٿيندو، جنھن ۾ هٿ سان لوڏڻ واري جهلي لڳل هوندي. ان قسم جي عمارتن جي وڏي خوبي اها هوندي تہ سياري ۾ گرم ۽ سانوڻ ۾ سرد هونديون - سنڌ جي عين آبھوا مطابق. جهولن جي زماني ۾ ڪَچيون لانڍيون جوڙيون وينديون هيون، جن جي پاسن ۾ ڪانڍيري جي ٻوٽن مان ٺاهيل پترون هنيون وينديون هيون. انھن پترن تي سارو ڏينھن ماشڪي پيا پاڻي اڇلائيندا. هيٺ فرش تي واري پيل هوندي، جنھن تي پڻ ڇڻڪار پيو ٿيندو. جهولي جو جيڪو جهوٽو اندر ايندو، سو ٺريو ڳڱ ٿيو ايندو. اڄوڪي زماني جي ايئر ڪنڊيشن کان اهو انتظام بدرجها زياده آرام ڏيندڙ ۽ صحت بخش هوندو هو.
مير صاحبن جي ڏينھن ۾ عمارتسازي ان سبب بہ ترقي ڪري نہ سگهي، جو مير صاحبن جو پنھنجو وقت شڪار جي شوق ۾، گهڻو ڪري جهنگن ۽ ٻيلن ۾ پيو گذرندو هو. پوءِ لکين رپيا خرچ ڪري محلاتون ٺھرائين، تہ انھن ۾ رهي ڪير؟
پاڻ اهل تشعيت جا هوندا هئا. گهر گهر ۾ حضرت عباس علمدار جو آنگاس يا عَلم لڳو پيو هوندن. محرم جي ڏينھن ۾ ڪارا لٽا پائيندا هئا، ۽ ماتم ڪرائيندا هئا. پر ستائيندا سُنين کي بہ ڪونہ هئا. سندن رواداري بيمثال هوندي هئي.