پير تراب علي شاھہ راشدي رحمة ﷲ عليہ
هونئن تہ پيرن فقيرن جي معاملي ۾ ﷲ تعاليٰ سنڌ کي ڪڏهن ڏک يا ڏُڪار ڪونہ ڏيکاريو آهي، پر پير روشن ضمير، جن ڏٺي اڃ بک لھيو وڃي، سي نصيبا= نظر ايندا رهيا آهن.
چون ٿا انگريز آئي، ۽ مغربي تعليم ۽ تھذيب جي يورش کان اڳ، سنڌ ۾ گهڻا سچا پير هوندا هئا. سجادن جي ڪثرت ۽ اڳوڻي زماني جي ڪتابن مان اُن جو ثبوت ملي ٿو. پر فرنگيت ڦھلجڻ بعد ان جنس جي گهٽتائي ٿيندي ويئي آهي. مون هڪ دفعو حضرت مخدوم غلام محمد صاحب مھيسر رحمة ﷲ عليہ (ساڪن کھڙا تعلقو گمبٽ) کان هاڻوڪيءَ سُڃ جو سبب پڇيو. فرمايائين: ”بابا! دڪاندار وکر اهو ئي وِهائيندا آهن، جنھن وکر جا گراهڪ موجود هوندا آهن. هينئر نہ اُهي گراهڪ، نہ اُهي واپاري، نہ اُهو وکر!“
آءٌ پاڻ کي بختاور سمجهان ٿو، جو مون کي ڪن سچن پيرن سان صحبت ڪرڻ جو موقعو مليو- يعني پير تراب علي شاھہ سائين رحمة ﷲ عليہ ۽ سندس پير جناب سيد احمد شامي رحمة ﷲ عليہ سان اڳ ۾ ئي گهڻي دير ٿي ويل هئي. زمانا ڦري چڪا هئا. اڳيان وِير وڃڻ وارا هئا. محفلون سميٽجڻ تي هيون. ڏيئا اجهامڻ هارا هئا. گهڙيءَ پلڪ جي ويرم وڃي رهي هئي. ان وچ ۾ آءٌ بہ وڃي سھڙيو هوس. ڀاڳن ڀرايو هو. چوڻ جو موقعو ملي ويو تہ
”مون سي ڏٺا ماءِ، جنين ڏٺو پرينءَ کي.“
مون پنھنجي زندگيءَ اندر گهڻائي ماڻھو خواھہ مِرون ڏٺا آهن- قسما قسم، رنگ برنگ، چڱا ۽ مَٺا، رهبر ۽ رهزن، دردوندا ۽ بيدردا. ورلي ٻيو ڪو سنڌي اهڙو سڀاڳو هوندو، جنھن پنھنجي زماني جي ايترن دودن خواھہ چنيسرن جا ديدار ڪيا هوندا. هلندڙ دؤر جي ساري تاريخ منھنجي اکين اڳيان ٺھي آهي. انسان جي فطرت کي مون غلاف ڪعبہ ۾ ملبوس بہ ڏٺو آهي ۽ الف- عُريان به. آخر هنن نماڻين اکڙين ڇا نہ ڏٺو يا پَسيو هوندو؟ پر اڄ پاڻ کان پڇان ٿو تہ اِن ساري سفر اندر گهڻن مڪمل انسانن ڏسڻ جو وجهہ مليو، تہ اندر مان آواز پيو اچي: ”مشڪل سان ٻن - چئن جو!“ انھن مان ٻن جا نالا هينئر ٻڌايا اٿم.
”مڪمل انسان“ مان منھنجي مراد ڪھڙي آهي؟ سچ آهي تہ ”مڪمل انسان“ جي سر تي سڱ ڪونہ ٿا ڄمن. ڏسڻ ۾ ماڻھن جھڙو ماڻھو ٿئي ٿو، پر ان جي سڃاڻپ جو وڏو اهڃاڻ هيءُ ٿئي ٿو تہ ان جي قرابت يا محبت طبيعت تي اُها ڪيفيت پيدا ڪري ٿي، جا محسوس تہ ٿيندي رهي ٿي، پر نہ ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ۽ نہ ڏَسڻ ۾. مثلا=، نسيم بھاريا شميمِ يار جو رشتو بصارت سان نہ، پر دل ۽ دماغ سان رهي ٿو. اهي نعمتون اکين سان ڏسڻ ۾ نٿيون اچن، پر انھن جي آمد ۽ موجودگي ماڻھوءَ جي لونءَ لونءَ اندر محسوس ٿيندي رهي ٿي.
سائنس ثابت ڪيو آهي تہ هر انسان جي جسم مان مختلف قسم جا برقي شعاع نڪرن ٿا، جن جا مختلف ماڻھن تي مختلف اثر ٿين ٿا. ان برقي رَو جي مقناطيسيت ۽ ٻين امڪانن جو اڃا مطالعو پيو ٿئي. پر جيتريقدر ظاهر ٿي چڪو آهي، ڪن انسانن ۾ ڪشش جي گهڻيءَ قوت جو هجڻ، يا پھرئين ئي ديدار ۾ بعض دلين جي وچ ۾ پيوندن جو پئجي وڃڻ، ان برقي رَو يا برقي شعاعن جو ئي نتيجو ٿئي ٿو. جيتريقدر آءٌ سمجهي سگهيس، پير تراب علي شاھہ رحمة ﷲ عليہ جو جسم مبارڪ هڪ مرڪزي بجلي - گهر مثال هو. جيڪو آيو ٿي، سو اڙجي ويو ٿي. جنھن تي گهُور ٿي ٿِي، سو هميشہ لاءِ گهائجي ٿي ويو. کانئس ڇنٻي هن مسڪين کي ڇويھہ سال ٿيا آهن، پر اُن بجليءَ جي رَو هينئر بہ رگِ جان ۾ اڳئين وانگر پئي محسوس ٿئي.
ڪڏهن يا ڪٿ ساڻس پھرين ملڻ جو موقعو مليو، سو هينئر ياد ڪونہ اٿم. پر ايترو ياد اٿم تہ ننڍڙائيءَ کان ئي آءٌ سندس نيازمندن ۾ شامل ٿي چڪو هوس. سندس عمر ڪافي هئي. منھنجي مُنھن تي اڃا ريھہ بہ ڪانہ لٿي هئي. پاڻ عالم ڪامل هو، آءٌ اڃا محض طالب علم. پاڻ اسلامي تھذيب ۽ سنڌي تمدن جو نمونو هو، ۽ منھنجي سر تي انگريزيت سوار. پاڻ اسوه رسول (صلعم) جو پَيڪر هو، ۽ آءٌ ٻانگ ٻڌي کُڙي کڻڻ تي تيار. پاڻ ڌارئي راڄ جو پيدائشي دشمن هو، ۽ مون لاءِ بندوق جو پروانو بهشت جو پروانو! پاڻ ۾ ڪا بہ مناسبت ڪانہ هئي. ڪشش جو ڪو بہ ظاهري ڪارڻ ڪو نہ هو. پر ان هوندي بہ ڪا شيءِ هئي، ڪا ڇڪ هئي، بجليءَ جي شاڪ هئي، يا بنھہ ازل جو ڪو انتظام، جو دل جو ڪاڍو هر دم قنبر ڏانھن ٿي رهيو. رات هجي يا روھہ، جهُڙ هجي يا مينھن، ڏينھن هجي يا شينھن، پير اُن پاسي ئي ٿي پيو. اها ويڌن ڇڙو مون ساڻ واڻيل ڪا نہ هئي. مون نہ ڏٺو تہ ڪنھن ماڻھوءَ شاھہ سائين (احتراما= کين شاھہ سائين چوندا هئاسين، سڄو نالو نہ وٺڻ ۾ ايندو هو) کي هڪ دفعو ڏٺو ۽ پوءِ ڀيرو ڀڳو. هڪ ڀيري آءٌ آڌيءَ رات اچي سندس خدمت ۾ حاضر ٿيس. حيران ٿي پڇيائين! ”خير تہ آهي؟“ جواب ۾ مون حضرت مولوي عبدالغفور صاحب همايوني عليہ الرحمة جو ڪافي چئي ٻڌايس:
”تنھنجي زلف جي بند ڪمند وڌا،
زندان هزارين مان نہ رڳو.“
سچ بہ ائين هو. پاڻ پنھنجي ڳوٺ (علي خان) قنبر ۾ هجي يا سفر ۾، پروانا شمع کان پري رهي ڪونہ ٿي سگهيا. جيڏانھن ويندو هو، ساري انجمن ساڻس گڏ هوندي هئي. سرمائيدار نہ هو. وٽس نہ حڪومتي اقتدار هو، نہ دنياداريءَ جو دٻدٻو، نہ سجادہ جو سوال هو، نہ پيراڻا گهنڊ گهڙيال، نہ دنيوي بھتريءَ جو دلاسو ٿي مليو، نہ آخرت ۾ سفارش جو آسرو، نہ ڏيک هو نہ ويک. کدر يا ڪوري بافتي جو چولو، گيڙو يا اڇي گوڏ، ڪلھي ۾ دلائل الخيرات ۽ ڪلام مجيد، هٿ ۾ نيٽ جو لڪڻ يا ڪھاڙي، پيرن ۾ ڳؤرو بلوچستاني جوتو- اهو هو سندس ظاهري لباس. پر پوءِ بہ ماڻھن جا ڳاهٽ لڳا پيا هئا-- ديسي توڙي پرديسي. ڪن تہ هڪ دفعو وٽس پھچڻ ۽ کيس ڏسڻ پڄاڻا مري وٽانس موڪلايو. مولانا بخاري نالي هڪ بزرگ تاشقند يا بخارا مان ڪھي اچي وٽس پھتو هو. هن سنڌي پيِر جي پريت ۾ اڳيان پويان وساري ويھي رهيو. مئو بہ سندس در تي، ۽ علي خان واريءَ وڏيءَ مسجد جي دروازي ٻاهران دفن ٿيو. هڪ ٻيو شخص ”ملنگ“ نالي وٽس رهندو ڏٺم. ڪٿان جو هو، اصل نسل ڇا هوس، سو معلوم ڪونہ ٿيو، ساري زندگي شاھہ سائينءَ جي خدمت ۾ گذاريائين. ملنگ جي مسرتن ۽ ڪامرانين جو معراج اهو هوندو هو تہ شاھہ سائين ساڻس ٻہ اکر ڳالھائي يا کيس ڪنھن ڪم ڪار لاءِ حڪم ڏئي. اهڙا ٻيا بہ ڪيئي مثال ٿي گذريا.
انسان رِيجهائڻ، نانگ ريجهائڻ کان ڏکيو آهي. ڪتو ٽڪر وٺي پُڇ لٽڪائيندو آهي، مِرون چُوڻ کائي پنھنجو مٿو وڃائيندو آهي، پر انسان ئي اها آفت آهي، جنھن ڀڀ ڀرڻ ۽ مٿس ٿورن ٿڦڻ کان پوءِ بہ منجهس شرم ۽ شڪر گذاريءَ جو آسرو رکڻ ڄڻ جوا کيڏڻي آهي. پر پير تراب عليءَ جي نوڙي جنھن نڪ ۾ پئجي ويل هئي، تنھن جو ڇڄڻ يا ان ماڻھوءَ جو ناڪيلي ڇنائي ڀڄڻ ناممڪن هوندو هو.
سندس حلقہ ِّ احباب ۾ امير بہ هوندا هئا ۽ غريب به. پر سندس لطف جو لاڙو زيادہ تر غريب دوستن طرف هوندو هو. سندس خيال هو تہ امير بنسبت غريب جو ضمير زيادہ صاف، ۽ غريب دوستي زيادہ بيغرض ۽ زيادہ پائدار ٿئي ٿي.
سعدﷲ نالي هڪ پوڙهو پٺاڻ نانوائي، لاڙڪاڻي جي سيئو بازار ۾، ونگن واري چوسول وٽ کٽ رکيو، ديڳڙو چاڙهيو، ويٺو هوندو هو. پير صاحب جي ساڻس ڪڏهن کان ۽ ڪيئن دوستي ٿي، تنھن جو پتو ڪونہ اٿم. پر مون کي ياد نہ آهي تہ ڪڏهن پير صاحب لاڙڪاڻي آيو هجي يا لاڙڪاڻي مان لانگهائو ٿيو هجي ۽ پھرين سعدﷲ جو سلام نہ ڪيو هجيس. سعدﷲ جا رڌل نان - پاوا کائڻ، پيٽ ۾ بارود ڀرڻو پوندو هو. پر سعدﷲ سان پير صاحب جي دوستيءَ ڪري اها ڪِسٽي، پير صاحب سان گڏ، اسان کي بہ ڪاٽڻي پوندي هئي. آءٌ قدري گستاخ هوس. ڪڏهن ڪڏهن سعدﷲ جي غليظ رهڻي ۽ سندس مغلظ نان - پاون تي ٽيڪا ٽپڻي ڪري ويھندو هوس. پاڻ کلي فرمائيندو هو:
”سعدﷲ جي ڪپڙن ۽ ڇنوڙي کٽولي ڏانھن نہ نھاريو. سعدﷲ جي انساني لڇڻن تي نظر ڪريو. سندس غريباڻا نان - پاوا پيٽ لاءِ ثقيل سھي، پر اميرن جي دم المساڪين ۾ دم ٿيل ديڳڙن وانگر، روح تي گران گذرڻ وارا نہ آهن.... وقت ايندو، جڏهن سعدﷲ جي سچائيءَ وارا ماڻھو ڳولئي بہ ڪو نہ لڀندا. ميان علي محمد! ٻڌو ٿا؟ اها ڳالھہ ياد رکجو!“
پر شاھہ سائينءَ جي صحبت ۾ رهندي، محسوس ئي ڪونہ ٿي ٿيو تہ ڪو اهڙو سمو بہ ڏسڻو پوندو، جنھن ۾ ماڻھو موجود هوندا، پر صحيح ماڻهپو موڪلائي ويل هوندو.
سعدﷲ کان سواءِ هڪ ٻي مصيبت بہ هوندي هئي. اهو هو هڪ تمام پوڙهو، نيم نابينا، ٽانگي وارو، ڀڳوڙيءَ ٻگهيءَ ۾ سڪل ۽ چُٽر ٽَٽون جوٽيو وتندو هو. ٽَٽون ٿڪبو هو تہ وچ رستي ۾، حوائج ضروري پوري ڪرڻ جي بھاني سان، بيھي رهندو هو. چهبوڪ هڻوس تہ اِٽون هڻندو، واڳ مان وٺي ٻہ قدم اڳتي ڇڪيوس تہ چار پير پوئتي هٽي ويندو. ڪجهہ ٿڪ، ڪجهہ ضد، ڪجهہ موڊ جو معاملو. سواريءَ کي هميشہ ٽٽونءَ جي مرضيءَ تي هلڻو پوندو هو. شاھہ سائين جڏهن بہ لاڙڪاڻي ايندو هو تہ گهڻو ڪري ان ٽانگي ۾ ئي سواري ڪندو هو، ڇو تہ ٽانگي واري سان پراڻي دوستي هيس!
هڪ ڏينھن شاھہ سائين ۽ آءٌ ان ٽانگي ۾ سوار هئاسون. دستور موجب، گهوڙو هلندي هلندي اڌ پنڌ تي بيھي رهيو. شاھہ سائينءَ حڪم ڪيو تہ ”ٽانگي مان لھي بيھي رهو، جيستائين گهوڙو وري هلڻ جو خيال ڪري.“ حڪم جي تعميل تہ ٿي، پر ٽٽونءَ جي شان ۾ منھنجي واتان چند ناگفتہ بہ ”ورڊ“ ادا ٿي ويا. شاھہ سائين مشڪندو رهيو. اهو ڏينھن ڪليڪٽر صاحب سان وڏيرن جي ملاقات جو هو. وڏيرن سان ڀريل ٽانگن جا ٽانگا ڪليڪٽريءَ ڏانھن وَهندا ٿي رهيا. اهي قافلا ڏسي، شاھہ سائين فرمايو:
“ڇا ٿا ڀانيو، مسٽر راشدي! اسانجن دوستن وڏيرن کان تہ هيءُ ٽٽون وڌيڪ خوددار آهي. پنھنجي مرضيءَ کان سواءِ ڪو نہ ٿو هلي، ۽ زور زبردستيءَ کي بنھہ ڪونہ ٿو ليکي. پر اسانجن دوستن کي جيڪڏهن ڪليڪٽر وٽان حڪم ملي تہ ٽانگن ۾ جوٽجي سرڪاري سواريون ڇڪيو، تہ ٿيندي کين مجال جو هن ٽٽونءَ وانگر وچ رستي ۾ بيھي، سرڪاري سوارين کي اِٽون هڻن؟ اوهين انگريزي پيا پڙهو، ٿورو انصاف ڪري ڏسو! ڪير وڌيڪ آزاد طبعيت وارو، ”تنھنڪري وڌيڪ عزت جو لائق آهي؟ هي ٽٽون يا هو
اشرف المخلوقات؟“
شاھہ سائينءَ جي انگريزن سان قطعا= ڪانہ پوندي هئي. سندس سياسي نظرين ۽ ڪار گذارين جو حصو اڳتي ايندو. هت ايترو چوڻ ڪافي ٿيندو تہ انگريزن جي گورن خواھہ ڪارن اهلڪارن کان سخت نفرت هوندي هيس. منجهانئن ڪنھن سان بہ ملاقات ڪو نہ ڪندو هو. انگريز ڏسندو هو تہ منھن پاسي ڪري ڇڏيندو هو. فرمائيندو هو: ”بيوس آهيون. پر جي ويريءَ تائين هٿ رسي نٿو سگهي تہ گهٽ ۾ گهٽ اکين جي غيرت تہ قائم رکون!“
هڪ دفعي جو قصو آهي، شاھہ سائينءَ جي بلوچستان وڃڻ تي سرڪار طرفان بندش پيل هئي. سندس ارادو ٿيو تہ بلوچستان وڃي. مون پنھنجي ڏاڏي مرحوم کي عرض ڪيو تہ سنڌ جي ڪمشنر کي چئي، شاھہ سائينءَ تان اها بندش لھرائي. ان زماني ۾ سنڌ جو ڪمشنر ريُو صاحب هوندو هو. ڏاڏو مرحوم، شاھہ سائين، ۽ آءٌ، ڪراچيءَ ۾ هئاسون. ڏاڏي مرحوم ڪمشنر سان ڳالھہ ڪئي. ڪمشنر صاحب چيس تہ ”شاھہ صاحب کي مون وٽ وٺي اچو. مون کي ساڻس ملڻ جو شوق آهي. بندش لھي ويندي.“ ڏاڏو مرحوم ڏاڍو خوش ٿيو. موٽي اچي شاھہ سائينءَ کي ڪمشنر ڏانھن هلڻ لاءِ چيائين. شاھہ سائينءَ وراڻي ڏنيس:
”سائين منھنجا! اهڙا ڪم اسان کان ٿي سگهن ها تہ پوءِ اها بندش ئي ڇو پوي ها؟ ٻَن پئي بلوچستان جو اهڙو سير، جنھن جي خاطر آءٌ پنھنجو اصول ٽوڙيان.“
ڏاڏو مرحوم ڪمشنر سان واعدو ڪري آيو هو تہ هو شاھہ سائينءَ کي وٽس وٺي ويندو. شاھہ سائينءَ جي انڪار بعد موٽي وڃي نرم ۽ مناسب اکرن ۾ کيس ٻڌايائين تہ شاھہ صاحب اچڻ کان معذور آهي. ڪمشنر زور ڀريس تہ شاھہ صاحب جي جواب جا اصلي اکر ٻڌائي. ڏاڏي مرحوم لفظ بلفظ شاھہ صاحب جو جواب ٻڌايس. غصي ۾ اچڻ بدران، انگريز ڪمشنر جي چھري تي رونق اچي ويئي. چيائين:
”اهڙي اصول واري ماڻھوءَ لاءِ اسان کي عزت هجڻ گهرجي. پير تراب علي شاھہ کي اسان جا سلام ڏيو. کيس ٻڌايو تہ اسان بندش لاهي ڇڏي. پاڻ ڪنھن بہ وقت بلوچستان وڃي سگهي ٿو. افسوس آهي اسين کيس ڏسي نٿا سگهون!“
شاھہ سائين بلوچستان هليو تہ آءٌ بہ سندس خدمت ۾ گڏ ويس. ايترا ڏينھن کانئس پري رهڻ ناممڪن هو. سندس پھتي، بلوچستان ۾ بہ سندس چوڌاري ساڳيو ميلو لڳي ويو.
پنھنجي پيري - مريديءَ يا روحاني حيثيت جي شاھہ سائين ڪا بہ نمائش ڪانہ ڪندو هو. سندس نمونو ڪاروباري پِيرن کان بلڪل جدا هوندو هو. نذر نياز وٺڻ بدران، پاڻ ٻين جي پرورش ڪندو هو. رات ڏينھن سندس ننگر پيو هلندو هو. ننگر تي نالو تہ ننگر جو هو، پر حقيقت ۾ اميراڻو دسترخوان هوندو هو. سفر ۾ سمورن ساٿين جو ڪِرايو خرچ پاڻ ڀريندو هو. پاڻ حڪيم هو، ۽ تمام وڏي پايي جو، پر دوا درمل ڪندو هو تہ پئسن خاطر نہ. قيمتي کان قيمتي دوائون مفت ڏيئي ڇڏيندو هو. سندس دواخانو هميشہ خساري ۾ رهيو.
سندس پِيري دڪانداري ڪانہ هئي. ان زماني ۾ ڪن دڪاندار پير صاحبن جا ٻيا نمونا هوندا هئا: مذهب ڏيک ويک، تقدس جي تشھير، پرهيزگاريءَ جي نمائش ۽ پاڻ کان گهٽ رياڪارن تي ٺٺول ۽ تمسخر، عمل کان وڌيڪ ظاهرداريءَ تي زور، رياءَ جي گريوزاري، سڻڀن مريدن سان رازداريون، غريب مريدن کي مسجد ۾ وڃي مانجهاندي ڪرڻ جو ڏس، نذرانن ميڙڻ لاءِ گهر گهر گهمڻ، زيارتون، دعوتون، گهنڊ گهڙيال، مولود، مناجاتون -- جتان گهمي ويا، ڄڻ ماڪڙ ڦيرو ڏيئي ويئي.
شاھہ سائينءَ جو ان تجارت سان ڪو واسطو ڪو نہ هو. سندس پنھنجي زندگي اسوهِّ رسول صلي ﷲ عليہ وسلم جو نمونو هئي، ۽ بس. جنھن شخص تي ان نموني جو اثر پاڻھوتو نہ پيو، ان کان باز پرس ڪانہ ٿيندي هئي. ماڻھن سان سندس هلت ۾ هڪ خاص قسم جي لطافت هوندي هئي. ساڻس تقرب جو اثر آهستي آهستي اڳلي جي طبعيت ۾ سرايت ڪندو رهندو هو. پيراڻي وٺ پڪڙ يا مولويانہ مواخذي جو سوال ڪونہ هوندو هو. پاڻ صبح جي نماز لاءِ اٿندو، مون کي ستل ڏسندو، تہ پري کان پنھنجو پاڻ ڳالھائڻ شروع ڪندو، تہ جيئن آواز تي منھنجي اک کلي وڃي. ڪڏهن ڪڏهن ويجهو اچي مشفقانہ انداز ۾ سرٻاٽ ڪندو. ”ميان صاحب! اٿي ٻہ ٽَڪر نماز جا هڻي ڇڏيو تہ هوند ڇا ٿي پوي!“ ڪنھن ڏينھن طبعيت تي خاص انبساط جي ڪيفيت هوندس تہ ٽنگ يا ٻانھن کان وٺي ڌوڻيندو: ”اُٿ! شرم ڪونہ ٿو اچيئي؟ اٿ، وضو ڪر... اُٿ! اُٿ.... اُٿ!“ سندس اها بي تڪلفي وڏي اعزاز مانند هئي، ۽ اهو ڪن خوشنصيبن کي حاصل ٿيو.
رسول صلي ﷲ عليہ وسلم جو اهڙو عاشق مون ساريءَ زندگيءَ ۾ ٻيو ڪونہ ڏٺو آهي. اسلامي دنيا جا گهڻا مرڪز ڏٺا اٿم. گهڻين ئي خانقاهن، درگاهن ۽ سجادن جون زيارتون ڪيون اٿم، پر سندس پايي جو ٻيو عاشقِ رسول نظر ڪو نہ پيو اٿم. حضور پاڪ جو نالو ايندو هو تہ چھرو مبارڪ سرخ ٿي ويندو هوس ۽ اکين ۾ غير معمولي چمڪ اچي ويندي هيس. سندس ڪمري ۾ ڪاغذ جي پرزي تي ”ﷲ“ تعاليٰ ۽ ”محمد“ صلعم لکيل، ديوار تي لڳو پيو هوندو هو. تحرير سٺي ڪانہ هئي، سو مون عرض ڪيو تہ اهو ڪاغذ لاهي، ان جي جاءِ تي ڪو سھڻو لکيل ۽ گلڪاريءَ سان سينگاريل قطعو ڇو نٿا هڻو؟ جواب ڏنائين: ”غرض ان مٺي نانءَ سان آهي. ڪنھن جي تحرير سان نہ آهي.“ ويٺي ويٺي نظر ان ڪاغذ تي پوندي هيس تہ جسم ۾ ڌُرڙي اڀري ويندي هيس. ڪڏهن ڪڏهن ڪلاڪن جا ڪلاڪ تنھائيءَ ۾ ويٺو ان ڪاغذ ڏانھن ڏسندو هو.
آل رسول جو بيحد احترام ڪندو هو. هڪ دفعي آءٌ نوابشاھہ ضلعي جي هڪ سيد کان سخت شاڪي ٿي پيس، ووٽن جي ڳالھہ هئي. سيد صاحب هڪ غلط اميدوار کان ”نذرانو“ وٺي ۽ ڪامورن جي دٻاءَ ۾ اچي، پنھنجن مريدن جا ووٽ ان اميدوار کي ڏياريا ها. شاھہ سائين پاڻ بہ ان قسم جي رشوتي ”مرشدن“ کي ڏاڍو ڌڪاريندو هو. چوندو هو: ”پئسا وٺي، يا ڪامورن مان پنھنجن ڪمن ڪڍڻ خاطر، ووٽ جھڙي قومي امانت کي وڪڻڻ ايڏو گناھہ آهي، جو شايد ﷲ تعاليٰ بہ معاف نہ ڪري. ووٽ جو اثر حقوق العباد تي پوي ٿو، ۽ حقوق العباد جي سلسلي ۾ ٿيل گناھہ ۽ قصور معاف ٿيڻ مشڪل آهن.“ سندس انھن خيالن جو فائدو وٺي، آءٌ نوابشاھہ واري سيد متعلق ڪجهہ ڪَچا پَڪا اکر چئي ويٺس. پاڻ فرمايائين: ”خبردار! سنڌي چوڻي آهي: ڪتا تو نہ لَڄ، تنھنجي ڌڻين لَڄ. ان سيد جي پنھنجيءَ روش ڏانھن نہ ڏس، سندس ناني ڏاڏي جو لحاظ رک، ڏکيا اکر نہ استعمال ڪر.“ ان موقعي تي پاڻ پنھنجي استاد حضرت مولانا غلام صديق صاحب شھدادڪوٽيءَ رحمة ﷲ عليہ جو هڪ قصو بيان فرمايائين: چي، مولانا صاحب جن هڪ رات پنھنجيءَ مسجد شريف جي صحن ۾ سمھيا پيا هئا. جنھن دم سندن اک ٿي لڳي تہ حضور صه جن کي پنھنجن پيرن ڏانھن بيٺل ٿي ڏٺائون. بي ادبيءَ جي ڀؤ وچان، ڇرڪ ڀري اٿي ٿي کڙا ٿيا. ننڊ ڪرڻ جي ڪيترا ڀيرا ڪوشش ڪيائون، مگر هر دفعي اها واردات ڏسندا رهيا. کين ڏاڍي بي آرامي محسوس ٿي. آخر اٿي مسجد جي صحن ۾ سمھيل مسافرن جو جائزو وٺڻ لڳا. ڏٺائون تہ سندن پيرن واري پاسي ڏانھن، فاصلي تي هڪ شخص سمھيو پيو آهي. ان کي اٿاري، کانئس سندس نالو ذات پڇيائون. معلوم ٿين تہ اهو شخص هڪ غريب مسافر سيد آهي. کيس اتان اٿاري، پنھنجن مٿن ڏانھن سمھاريائون. ان کان پوءِ اڳين ڪيفيت نظر ڪانہ آين ۽ سمھي آرام ڪيائون.“
مون شاھہ سائينءَ کان پڇيو تہ “رات ڏينھن پيا سيد ڌڪا کائين ۽ خلق جي پيرن ڏانھن ۽ پيرن ۾ سمهن، مگر ڪنھن کي بہ رسول صلي ﷲ عليہ وسلم جي زيارت نصيب ڪانہ پئي ٿئي؟ ”فرمايائين“ ڏوراپا پنھنجن کي ڏبا آهن. غيرن تي ڪھڙيون ميارون؟ اکين سڄي انسان جو پير غلط رستي تي پوندو تہ ڏک ٿيندو. پر اکين جي انڌي واٽهڙوءَ کي جيڏانھن وڻي تيڏانھن پيو هلي. انڌي کي شرمائڻ تي ڪير پنھنجو وقت ضايع ڪندو؟“
ان زماني جو هڪ امير ڏاڍو مغرور انسان هوندو هو. ڪجهہ لکيل پڙهيل ۽ جهانديدو بہ هو. ٽوڪبازيءَ ۽ چٿرن ڪرڻ جو شوق هوس. قدرت خدا جي، منجهس هڪ خاص قسم جي ڪمزوري هئي، جيڪا ماڻھن ۾ عام مشھور ٿي چڪي هئي. نتيجو اهو نڪتو جو هو پاڻ ماڻھن تي کِلون ڪندو وتندو هو ۽ ماڻھو کيس ڏسي پيا کلندا هئا. هڪ دفعي ريل جي ساڳئي ئي گاڏي ۾ شاھہ سائينءَ کي ان ”امير“ سان گڏ سفر ڪرڻو پيو. ٻہ - ٽي ٻيا ماڻھو بہ گاڏيءَ ۾ هئا. امير جي طبعيت ۾ چُرپر پيدا ٿي. شاھہ سائينءَ سان مخاطب ٿي چوڻ لڳو.
”جناب پير صاحب! تاريخ جي مستند ڪتابن جي مطالعي مان معلوم ٿيندو رهي ٿو تہ اڳئين زماني جا پير صاحبان ڏاڍا روشن ضمير، ڪامل اڪمل ۽ ڪانيءَ ڪرامت جا صاحب هوندا هئا. خبر نہ آهي تہ هن زماني ۾ اهڙا اعليٰ درجي جا پير ڇو نٿا پيدا ٿين. هن زماني جا پير تہ فقط نذرانا وصول ڪرڻ لاءِ وتن جهٽيون هڻندا.“
شاھہ سائينءَ وراڻي ڏنيس:
”جناب والا! اڳئين زماني جا مريد بہ تہ اعليٰ پايي جا انسان هوندا هئا. اڄوڪي قسم جي مرتدن خاطر ﷲ تعاليٰ ڇو اهڙا چڱا پِير ضايع ڪري ها. جھڙا هاڻوڪا مريد، تهڙا هاڻوڪا مرشد.“
ڀِت ڪُڇي جي اڳلو ڪُڇي!
پير تراب علي شاھہ سائينءَ جي سياسي زندگيءَ جي بھار مون ڪانہ ڏٺي، مون کان اڳ ٿي گذري هئي. جيتريقدر معلوم ٿيم، سو هيءُ هو تہ انگريز کي اسلام جو دشمن ۽ انگريزي راڄ هيٺ سنڌ ۽ هند کي دارالحرب سمجهندو هو. سنڌ جي پنھنجي تھذيب، روايتن ۽ طرز زندگيءَ تي کيس ڏاڍو فخر هوندو هو. سندس خيالات تي ٽن ماڻھن جو خاص اثر رهيو هو:
(1) سندس استاد (“ سھري) حضرت مولانا غلام صديق صاحب شھداد ڪوٽي عليہ الرحمة جو، (2) سيد اختر شاھہ عليہ الرحمة جو، جيڪو اصل يو. پي. جو هو ۽ ترڪ وطن بلڪ ترڪ دنيا ڪري اچي لاڙڪاڻي لڳ لاهورين جي ڳوٺ ۾ رهڻ لڳو، اهلِ ڪمال هو، (3) مولانا ابوالڪلام آزاد مرحوم جو، جنھن جي ”الهلال“ ۽ ”البلاغ“ جو وڏو قدر ڪندو هو- (مون کي هڪ ڀيرو پنھنجي هڪ خط جو نقل ڏيکاريائين، جيڪو مولانا آزاد ڏانھن لکيو هئائين. خط ۾ درخواست هئي تہ سندس فرزند پير عبدالقادر شاھہ کي مولانا آزاد پاڻ وٽ رهائي ۽ کيس عربي تعليم ۽ اسلامي تعليم ڏئي. پر خط مولانا آزاد تائين پھچي نہ سگهيو. مولانا آزاد اڳ ۾ ئي نظر بند ٿي چڪو هو.)
انگريز سان ڪنھن بہ حالت ۾ صلح ڪرڻ يا تعلق رکڻ لاءِ تيار نہ ٿيو. سندس نظريو هو تہ ”جيستائين انگريز جو تعلق مشرق سان قائم آهي، اوستائين اسلام ۽ مسلمانن جو خير ڪونہ رهندو. مسلمانن جو فرض آهي تہ انگريز خلاف جهاد ڪن. جهاد جي ڪامياب ٿيڻ لاءِ البت بين الاقوامي حالتن جي سازگاريءَ جو سوال پيدا ٿئي ٿو. پر جيستائين اهي حالتون سازگار نہ ٿيون آهن، اوستائين گهٽ ۾ گهٽ ڌارئي راڄ سان تعاون نہ هئڻ گهرجي ۽ ان کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ هر ممڪن ڪوشش جاري رکجي.“
شاھہ سائين اسلام جي مرڪزيت کي ڏاڍي اهميت ڏيندو هو. خلافت تحريڪ کي سنڌ اندر پکيڙڻ ۾ وڏو حصو ورتائين. في الحقيقت سندس ئي ساٿي، عزيز، دوست، مريد ۽ معتقد هئا، جن پھريون دفعو سنڌ اندر، سنڌ جي عام پيرن ۽ وڏيرن جي روايتن کي ٽوڙي، حڪومت خلاف، خلافت جي سوال تي جهاد جو جهنڊو بلند ڪيو. لاڙڪاڻو ضلعو سندس خلافت تحريڪ جو مرڪز بڻيو. پھرين خلافت ڪانفرنس لاڙڪاڻي ۾ ٿي، ۽ هجرت واري تحريڪ جي سلسلي ۾ سنڌي مھاجرن جي پھرين اسپيشل ٽرين لاڙڪاڻي مان ئي رواني ٿي.
هجرت جي تحريڪ جو مقصد هيءُ هو تہ هندستان مان انگريزن کي ڀڄائي ڪڍڻ لاءِ افغانستان جي اسلامي برادريءَ کان، اسلام جي ڪَڍ تي، مدد ورتي وڃي. طريقو هيءُ سوچيو ويو هو:
(1) پھريائين مولانا عبيدﷲ سنڌي مخفي طرح سنڌ مان نڪري، ڪابل پھچي، وڃي پٺاڻن سان گفتگو هلائي ۽ کين ان منصوبي مطابق مدد لاءِ تيار ڪرائي، ۽ کانئن اهڙو پڪو واعدو وٺي. (مولانا عبيدﷲ پير صاحب جهنڊي واري جي مدرسي ۾ معلم هو، ۽ پير صاحب سياست جي معاملن ۾ شاھہ سائينءَ جو رفيق ڪار هو)،
(2) جيڪڏهن پٺاڻ اهڙو واعدو ڪن تہ پوءِ سنڌي مجاهدن کي تيار ڪجي، جيڪي هجرت ڪري وڃي افغانستان ۾ مقيم ٿين، ۽ اتان پٺاڻن جي لشڪر سان گڏجي، موٽي اچي هندستان ۾ انگريزن سان جنگ جوٽين.
انگريزن کي ان منصوبي جو بروقت پتو پئجي ويل هو، سو ڏاڍي ڪوشش ڪيائون تہ مولانا عبيدﷲ کي، ڪابل پھچڻ کان اڳ ئي روڪي وجهن، پر ڪامياب نہ ٿي سگهيا. مولانا پيرين پنڌ، جبل جهاڳيندو، پوليس ۽ انگريزي جاسوسن کان بچندو، خير سلامتيءَ سان سرحد اُڪري وڃي ڪابل پھتو، ۽ پٺاڻن سان ڳالھيون هلائي، کانئن واعدا وعيد وٺي، پوين ڏانھن پيغام موڪليائين تہ هاڻي هجرت ڪريو. پويان جو ڪم شاھہ سائينءَ جي حوالي هو.
شاھہ سائينءَ کي سنڌين جي همت ۽ بھادريءَ تي ڏاڍو ڀروسو هوندو هو. چوندو هو، ”سنڌي ڏاڍا سست آهن، پر وقت آئي مست ٿيو پون“. وقت آيو تہ سنڌين متعلق سندس اهو قياس صحيح نڪتو. لاتعداد سنڌي سِر ڏيڻ ۽ گهر ٻار لُٽائڻ لاءِ تيار ٿي بيٺا. کين ان ارادي تان موڙڻ،“ ان ريت انگريزن کي خوش ڪرڻ خاطر، لاڙڪاڻي جي ڪن وڏيرن، سنڌ جي مسلمان ڪامورن ۽ ڪن پِيرن پنھنجي پاران بنھہ ڪونہ گهٽايو. هر طرح جا حيلا هلايائون تہ سنڌين جي اهڙي عزم کي ٽوڙين. پر وريو ڪجهہ بہ ڪونہ. سنڌي عوام مستيءَ ۾ اچي چڪو هو. پھرين ئي ڪوڪ تي منجهانئن هزارين ماڻھو گهر ٻار، مال ڍڳا ۽ زمين جا ٽڪر ”تين واڪ“ ڪري وڃي ڪابل ڀيڙا ٿيا. وڏو آسرو هون تہ مسلمان ڀائي پٺاڻ، پنھنجي وعدي موجب لشڪر تيار ڪري، ساڻن گڏجي اچي سنڌ ۽ هند کي انگريز جي چنبي مان آزاد ڪرائيندا! پر واعدو وفا نہ ٿيو. انگريز ۽ پٺاڻن جي جنگ جي شروعات ٿي، پر ستت ئي منجهن ٺاھہ بہ ٿي ويو. انگريزن افغانستان جي آزادي تسليم ڪئي، ۽ افغانن هندستان جي آزاديءَ جي پچر ڇڏي ڏني. مھاجر ويچارا نہ هيڏانھن جا رهيا نہ هوڏانھن جا، مال مڏي ۽ باقي ٽپڙ ٽاڙي بہ وڃائي ويھي رهيا. ڪي واپس موٽي آيا، ڪي اُتي ئي مري دفن ٿي ويا. قافلي جي سالار، رئيس جان محمد مرحوم، پاڻ موٽي اچي اجمير شريف ۾ پساھہ ڏنا. مولوي عبيدﷲ سنڌي ڪابل مان روس روانو ٿي ويو. شاھہ سائينءَ کي شديد ذاتي صدمو رسيو. ان تجربي کان پوءِ اڪثر فرمائيندو رهندو.
ديسي سيڻ ڪجن، پرديسي ڪھڙا پرين؟
پر تحريڪ جي شروعات ۾، تحريڪ جي تنظيم جو سڄو بار شاھہ سائينءَ پاڻ پنھنجن ڪلھن تي کنيو. مھاجرن جي پھرئين قافلي جو سالار (مٿي ذڪر ڪيل) سندس دوست ۽ سياسي رفيق، لاڙڪاڻي جو بئريسٽر، مرحوم مغفور رئيس جان محمد جوڻيجو بڻيو. جڏهن مھاجرن جي پھرين ٽرين رواني ٿي تہ شاھہ سائين پاڻ (پنھنجي عزيز ۽ سياسي نائب الامور، پير حاجي علي انور شاھہ راشدي سميت) ان اسپيشل ٽرين سان پشاور تائين گڏيو ويو. اُتان موٽي، ٻي اسپيشل ٽرين تيار ڪرڻ لاءِ لاڙڪاڻي رسيو، تہ پٺيان انگريزن ۽ پٺاڻن جي پاڻ ۾ کير کنڊ ٿي وڃڻ ڪري هجرت جي مقصد تي ئي پوچي گهمي ويئي.
ان کان پوءِ، هڪٻئي پٺيان، ٻيا بہ ڪي ناگوار واقعا ٿيا، مثلا=، خلافت کي ترڪن صاحبن پاڻ پنھنجن هٿن سان ختم ڪري ڇڏيو. هندستان اندر هندو - مسلم اتحاد ٽُٽي پيو. هندن، انگريزن کي ڀڄائي ڪڍڻ بدران، مسلمانن کي مرتد بڻائڻ لاءِ شڌي ۽ سنگٺن جي هلچل هلائي ڏني. انگريز پنھنجي پاران بہ نئين کيڏ کيڏي. اسيمبليون، ڪائونسلون ۽ وزارتون چالو ڪيائين، جن جي عشق ۾ وڏيرا وڙهي پاڻ بہ اڌ مئا ٿي پيا ۽ سنڌي عوام کي بہ ارَن مان ڪڍي ڇڏيائون.
شاھہ سائينءَ کي بد دل ۽ مايوس ٿي، سياسي هلچل کان ڪنارہ ڪشي ڪري، خانگي زندگي بسر ڪرڻي پئي.
پر جيستائين پاڻ سياست جي ميدان ۾ رهيو، اوستائين سندس سياسي ساٿي ان وقت جا آفتاب ۽ ماهتاب هئا. سندن نالا ٻڌڻ وٽان آهن: يعني حضرت مولانا تاج محمود امروٽي عليہ الرحمة، رئيس جان محمد جوڻيجو مرحوم، پير صاحب جهنڊي وارا (حضرت پِير رشدﷲ شاھہ رحمة عليہ)، پير محبوب شاھہ عليہ الرحمة حيدرآباد وارو، مولانا عبيدﷲ سنڌي عليہ الرحمة، پير حاجي علي انور شاھہ راشدي، شيخ عبدالعزيز مرحوم، مولانا عبدالڪريم درس عليہ الرحمة ڪراچيءَ وارو، شيخ عبدالمجيد سنڌي، سيٺ حاجي عبدﷲ هارون عليہ الرحمة، حڪيم شمس الدين مرحوم حيدرآباد وارو.
انھن بزرگن مان، سواءِ ٻن جي، ٻيا سڀئي موڪلاڻي ڪري ويل آهن. منجهانئن هر هڪ جا حالات لکڻ ۽ پڙهڻ جي قابل هئا. نئين نسل جي ماڻھن لاءِ شمع راه جو ڪم ڏين ها، سندن ايمان اُجارين ها، سندن دلين ۾ همت پيدا ڪن ها، کين سنڌ جي مٽيءَ مان مايوس ٿيڻ بدران اُن مٽيءَ جي تقديس ڪرڻ تي تيار ڪن ها، بلڪ ان تاريخي مواد جي ملڻ بعد کين سينو ساهي هن چوڻ جو حق حاصل ٿئي ها تہ گهٽ ۾ گهٽ سندن بزرگ اهڙا نہ هئا، جيڪي:
”مرونءَ سندي ماھہ تي ماڻڪ مَٽائين!“
پر کُٿو نہ ڪنھن اهل نظر مان، نہ اهل قلم مان. گذريل سڄا سارا چاليھہ سال محض پنھنجي شان ۽ مانَ جي چاليھن ڪندي گذري ويا. پنھنجن اباڻن جي املھہ روايتن ۽ ملير جي ريتن رسمن وسارڻ بعد، فقط پانڌين ۽ پيراڍن کان پڇندا رهياسين:
ڪو واٽ وندر جي ڏسي؟
ڪو واٽ وندر جي ڏسي؟
پر وندر جي واٽ ڪير ڏسيندو؟ اُهو ئي جواب ڦرندو، جيڪو مير رستم خان مرحوم وٽان جاگير جي پَٽي قبول ڪرڻ ۽ انڪري روحاني انقباض محسوس ڪرڻ بعد ڪنھن درويش کي ڪنھن واٽهڙو فقير وٽان مليو هو:
جاگير ڏيئي جُٺ ڪري ويئن، راند رستم کسي،
..... هاڻي ڪو واٽ وندر جي ڏسي؟
شاھہ سائين عليہ الرحمة هميشہ سياست کي مذهبي زندگيءَ جو هڪ ادنيٰ جزو تصور ڪيو. مذهب مان سندس مراد صريحا= اهو اسلام هوندو هو، جيڪو حضور صلي ﷲ عليہ وسلم جي سنت سڳوريءَ جي عين مطابق هجي. سندس زندگيءَ جو بنيادي اصول هوندو هو: ”ما اَتاڪم الرسول فخذوه وما نھاڪم عنہ فانتهو“، ۽ ان اصول تان قول خواھہ فعل ۾، رهڻي خواھہ ڪھڻيءَ ۾ سَرمُو نہ هٽيو. هر وقت اها آيت سڳوري سندس زبان مبارڪ تي رهندي هئي ۽ زندگيءَ جي هر مسئلي متعلق سنت رسول سامھون رکي فيصلو ڪندو رهيو.
سندس اثر زائل ڪرڻ لاءِ، خلافت تحريڪ هلندي، انگريز طرفان وقت بوقت ڪوشش ٿيندي رهي. جڏهن حضرت شيخ الھند عليہ الرحمة ۽ هندستان جي ٻين بزرگن مشھور ۽ تاريخي متفقه فتوا جاري ڪئي، تہ سنڌ منجهان شاھہ سائين ۽ سندس رفيق پيرن ۽ علمائن فورا= ان تي دستخط ڪيا“ ان جي تائيد ۾ پنھنجي پاران بيان پڌرا ڪيا. اها حالت ڏسي، سنڌ جي انگريز حڪمرانن جا ڪن بہ ڳاڙها ٿي ويا. کين ڏاڍي مَٺيان لڳي تہ سنڌ جھڙي ماٺيڻي ۽ ”هر ميران رعيت“ ملڪ مان بہ اهڙي باغيانہ صدا بلند ٿي. مسلمان عملدارن سان مشورو ڪيائون. انھن لاءِ محض حڪم جي دير هئي. هڪدم ٻن مولوين کي ڀرتي ڪري، سندن حوالي هيءُ ڪم ڪيو ويو تہ متفقه فتوا جو رد ۽ پير تراب علي شاھہ جي تائيدي بيانن جو جواب لکن. ساڳئي وقت هيءَ ڪوشش بہ شروع ٿي تہ انھن ترديدي ڪاغذن تي صحيحن ڪرڻ لاءِ سنڌ جي پيرن جي ڪانفرنس ڪوٺائي وڃي. ڪانفرنس جي باري ۾ سنڌ جي پوليس ٿاڻن ڏانھن حڪم ڪيو ويو تہ هر ٿاڻي وارا پنھنجي حد جي پيرن جي لسٽ تيار ڪن ۽ ٻئي حڪم اچڻ تي انھن کي ڇڪي تاڻي وڃي ڪانفرنس ۾ حاضر ڪن.
ترديدي فتوا جو مسودو تيار ٿيو. ڪانفرنس راڻيپور شريف ۾ سڏائي ويئي. پوليس کي آخري حڪم مليو تہ پنھنجي حد جي پيرن کي، بنان ڪنھن عذر معذور ٻُڌي، کنڀي کڻي ڪانفرنس ۾ ويھارين. پوليس ڏاڍو پاڻ پتوڙيو. جت ضرورت پيش آئي، ۽ ٻيو ڪو رستو نہ رهيو، تہ ات پوليسي حڪمت عمليءَ کان بہ ڪم ورتو ويو: يعني جن پوليسي صوبيدارن کي پنھنجيءَ حد اندر سچو پِير هٿ ڪونہ لڳو، تن مناسب شڪل مشابھت رکندڙ پوليسي پيراڍن ۽ پاٿاريدارن کي وهنجاري سهنجاري، اڇيون پڳون ٻڌائي، تسبيحون ڪنڌن ۾ وجهي، عصائون هٿن ۾ ڏيئي، گهلي وڃي ڪانفرنس ۾ موجود ڪيو.
ڪانفرنس جو اهڙين حالتن هيٺ ڪامياب ٿيڻ يقيني هو. چنانچ ڪانفرنس ڏاڍي ڪامياب ٿي. انگريز ”اولي الامر“ سان وفاداري ۽ خلافت خلاف تحريڪون يڪراءِ پاس ٿيون. محض تحريڪ پيش ڪرڻ جي ضرورت ٿي ٿِي. مخالفت يا موافقت ۾ تقريرن وگهي وقت ضايع ڪونہ ٿي ٿيو. پِيرن خواھہ پيراڍن خواھہ پاٿاريدارن کي نہ تقرير جو ڏانءُ ٿي آيو ۽ نہ کين تفصيل ۾ وڃڻ جي ضرورت ئي هئي. فتوا جي مسودي تي ڪن بزرگن مھرون ثبت ڪيون، ڪن صحيحون وڌيون ۽ ڪن محض پنھنجن کٻن آڱوٺن کان ڪم ورتو. اَلو اَلان ٿي ويئي. سرڪاري ٻوڙ پلاءَ کائي هرڪو اٿي کڙو ٿيو.
ٻئي ڏينھن ڪانفرنس جي ڪارگذاري، فتوا ۽ ٺھراءَ سرڪاري اشتھارن جي بکين ۽ خوشامدي اخبارن ۾ شان سان شايع ٿيا. اهڙي قسم جون ڪيئي اخبارون هونديون هيون: ”سنڌ ورسي“، ”خير خواھہ“، ”ڊيلي گزيٽ“، ”الحق“، وغيرہ. ماڻھو پڙهن يا نہ پڙهن، چندو ڏين يا نہ ڏين، پر اهي اخبارون پيون هلنديون هيون.
راڻيپور ڪانفرنس جي ڪارروائيءَ جو پڌرو ٿيڻ ۽ چئني طرفن کان لعنت ملامت جو وسڻ! وڏا پير شرم ۽ خلق جي خوف وچان حجرن ۽ گهرن ۾ لڪي پيا. ننڍن پيرن سان ڪٿ ڪٿ مار ڪٽ ٿي. پوليس جا ٺاهيل ”پير“ پڳون اڇلائي، تسبيحون ڇني، موٽي پيراڍؤ جو ڪم ڪرڻ يا پاٿاريون هلائڻ لڳا.
ترديدي ”فتوا“ جي جواب ۾ شاھہ سائينءَ پنھنجي نالي هڪ ”کليل خط“ لکي، ڇپرائي، سنڌ اندر تقسيم ڪرايو. خط فقط خط نہ هو. پر هڪ سبق آموز هدايت نامو هو. ڪاش اڄ ان جي ڪاپي لڀي پوي! خط ۾ شاھہ سائينءَ سنڌ جي سرڪاري پيرن کي سندن ڪردار جي نتيجن کان خبردار ڪيو هو. کين آگاھہ ڪيو هئائين تہ محض خوف وگهي يا ذاتي فائدي وٺڻ خاطر انگريز سرڪار جي خوشامد ڪرڻ ۽ سرڪار سان غير مقبول قومي سوالن جي سلسلي ۾ ٻانھن ٻيلي ٿي بيھڻ، پِيرن جي ساري فرقي ۽ سجادن جي ساري نظام لاءِ تباهيءَ جو باعث ٿيندو. عام پبلڪ ڏسي وٺندي تہ پير صاحب فقط پنھنجن مطلبن سڌ ڪرڻ لاءِ پيا پنھنجا سجادا استعمال ڪن ۽ سرڪاري دلال بڻجي سياسي جوابازي ڪن. وقت ايندو، جڏهن خلق اهڙن پيرن مان بيزار ٿي کين رستو وٺائيندي ۽ هو کوٽي ڏوڪڙ وانگر ٿي پوندا.کليل خط جي مھڙ ۾ هڪ اردو شعر لکيو هئائين، جو مون کي ياد رهجي ويو آهي:
نہ ڇيڙ اي نڪهتِ باد بھاري، راه لگ اپني،
تجهي اٺکيليان سوجهي هين، هم بيزار بيٺي هين.
شاھہ سائين زبردست اهل قلم هو. مضمون مختصر ۽ اکر ٿورا هوندا هئا. پر ان اختصار اندر معنيٰ جا درياھہ سمايل هئا. تحرير مولوِيانہ، ڦڪي يا خشڪ بنھہ نہ هئي. عبارت سليس پر ڏاڍي دلحْسپ ۽ جاندار هوندي هئي. پنھنجي علم يا معلومات ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪانہ ڪندو هو. گهڻو ڪري ننڍيءَ سائز جي نوٽ پيپر جي هڪڙي ئي صفحي تي وڏي مان وڏو بحث ۽ مضمون پورو ڪري ڇڏيندو هو. طوالت سخت ناپسند هيس. خدانخواستہ ڪنھن سببان طبعيت ۾ تيزي اچي ويس تہ پوءِ خدا پيو خير ڪري. چند چونڊ لفظن، اشارن ۽ استعارن جي استعمال سان مڪمل تباهي آڻي ڇڏيندو هو. معياري درجي جو خوشخط هو. سندس خط موتين جي مالھا هوندو هو. صحيح ۾ بہ اُٺ - پٽانگ ڪانہ ڪندو هو. فقط ”فقير تراب علي راشدي“ يا ”خادم تراب علي راشدي“ لکندو هو.
راڻيپور واريءَ ڪانفرنس کان پوءِ شاھہ سائينءَ کي پيرن جي مستقبل بابت ڏاڍو اونو ٿي پيو. پاڻ پير هو. سندس خيال هو تہ پير سنڌ جي معاشري تي زندگيءَ جو هڪ اهم ۽ مفيد جزو بڻجي سگهن ٿا. پيريءَ جو نظام سنڌ اندر صدين کان رائج رهيو آهي، ۽ عوام جي ان نظام سان وابستگي ٿي ويل آهي. ان نظام ٽٽڻ کان پوءِ خبر نہ آهي تہ ڪھڙي نئين قيادت پيدا ٿيندي! اها قيادت ملڪي زندگيءَ کي ڪيتريقدر اسلام ۽ سنڌي تھذيب جي قريب رکي سگهندي، يا ماڻھن کي مورڳو اسلام مان ڪڍي وڃي ڪنھن نئينءَ مصيبت ۾ گرفتار ڪندي.
ان زماني جي حالتن کي نظر ۾ رکندي، پاڻ مناسب نٿي سمجهيائين تہ سنڌ جي اڳواڻيءَ جو سڄو بار زميندارن يا مسلمان سرڪاري ڪامورن تي پيل رهي. کيس معلوم هو تہ ٻھراڙيءَ ۾ رهي زمينداري ڌنڌي ڪرڻ ڪري زميندارن کي ڪيتريقدر مجبوريءَ جي حالت ۾ رهڻو پوي ٿو. ڪنھن بہ زميندار لاءِ آزاد خيالي ڏيکارڻ جي معني ٿي ٿِي، ڪامورن هٿان پنھنجي لاءِ مصيبت کي سڏ ڪرڻ. ان کان سواءِ زميندارن اڃا علم ڏانھن بہ توجھہ ڪونہ ٿي ڏنو. اسلام جي اصولن ۽ بين الاقوامي مسائل کان تہ قطعا= ناواقف هئا.
ساڳيءَ طرح مسلمان ڪامورن کي بہ مجبور ۽ وڪاڻل گهوڙو ٿي سمجهيائين. عوام ۾ خود اڃا اعليٰ تعليم ڪانہ آيل هئي. ابتدا تعليم بہ خال خال هئي. 1920ع تائين ساريءَ سنڌ اندر فقط ويھہ ٽيھہ مسلمان گريجوئيٽ پيدا ٿيا هئا، جيڪي پڻ امتحان پاس ڪندي ئي وڃي سرڪاري نوڪرين ۾ بند ٿيا هئا. وچولي درجي جي ماڻھن (يعني مڊل ڪلاس) جو نانءُ نشان ڪونہ هو. انگريز جا ڏنل آئيني اصلاحات نئين سر نافذ ٿي رهيا هئا. کھڙو،
ﷲ بخش، ميران محمد شاھہ، پير الاهي بخش ۽ انھن جا ٻيا همعصر اڃا ڪاليجن ۾ هئا. سنڌ بمبئيءَ سان ڳنڍيل هئي. مٿس ڪمشنري راڄ هو. هندو سياسي، تعليمي ۽ اقتصادي زندگيءَ ۾ تيزيءَ سان ترقي ڪندا ٿي ويا. پاڻ بہ وڌندا ٿي رهيا ۽ پنھنجي قوم جي هيٺئين طبقي کي بہ اڳتي وڌڻ جا موقعا ڏيندا ٿي ويا. مقابلتاً مرحوم مغفور رئيس غلام محمد خان ڀرڳڙي، يا هڪ -ٻن ٻين روشن خيال ۽ حريت پسند اڳواڻن کان سواءِ، سنڌ جي زميندار ”اڳواڻن“ جو ڪو بہ چاڙهو ڪونہ هو. سينٽرل اسيمبليءَ ۾ چونڊيا تہ اسيمبليءَ کي اسلمبي ٿي ڪوٺيائون. بمبئي ڪائونسل ۾ ويا تہ ات سنڌ مان ٿي ويل ڪمشنرن کي ڏسيو مورڳو ڌرتيءَ تي ويھي رهڻ جو خيال ٿي ٿين. جڏهن مانٽيگو چيلمسفورڊ اصلاحات جي باري ۾ تحقيقات ٿي تہ ”سنڌ محمدن ائسوسئيشن“ (جنھن ۾ گهڻو ڪري سنڌ جا زميندار ۽ ڪامورا ڀرتي ٿيل هئا) جي وفد وائسراءِ ۽ سيڪريٽري هند مانٽيگو کي وڃي عرض ڪيو هو تہ سنڌ رائج الوقت ڪمشنري راڄ مان بلڪل راضي آهي ۽ اصلاحات وغيرہ جي ڪا ضرورت ڪانہ اٿس.
راڻيپور ڪانفرنس ٿيندي ئي شاھہ سائين خطرو محسوس ڪيو تہ انگريز سرڪار هينئر پيرن ۾ بہ هٿ وڌا آهن. سندس اکر هئا تہ “انھن ساده لوح غريبن کي ڪجهہ وقت تائين باندر وانگر نچائي، کانئن عوامي مصلحتن ۽ مقصدن خلاف غلط ڪم ڪرائي، خراب ۽ خوار ڪري، پوءِ منجهانئن هٿ ڪڍي ويندا. نہ عام ماڻھن ۾ سندن وقار رهندو، نہ سرڪار ۾ ئي ڪو کين پڇندو. دنيا تيزيءَ سان وڌي رهي آهي. نئين نسل جي ماڻھن ۾ روشني ايندي پئي وڃي. ممڪن آهي. نئون نسل، پيرن کي عوامي مفاد جي خلاف ڪم ڪندو ڏسي، سندن مخالف ٿي پوي ۽ انڪري پيريءَ - فقيريءَ جو سارو نظام ختم ٿي وڃي ۽ سنڌ جي سماجي ۽ مذهبي زندگيءَ ۾ وڏو خلاءُ پيدا ٿي پوي.
انھن حالتن جي پيڙا کان پيرن کي بچائڻ لاءِ، پاڻ ”جمعيت الراشديهءِ جي نالي سان پنھنجي خاندان جي پيرن جي تنظيم لاءِ تحريڪ شروع ڪرايائين. ان تحريڪ جو مقصد هو تہ پيرن کي سرڪار ۽ ڪامورن جي چڪر کان ٻاهر ڪڍي، عوام جي قريب رکجي، ۽ آزاديءَ جي جدوجهد ۽ عوامي مسئلن ۾ کانئن ڪم وٺجي: سندن وساطت سان نون سماجي رجحانن کي قرآن ۽ سنت جي حدن کان ٻاهر نڪري وڃڻ کان روڪجي، يعني پير فرقي کي سرڪاري دلال بڻجڻ، عضوو معطل ٿي پوڻ، ۽ محض مريدن جي اٽي تي چٽي ٿي رهڻ کان بچائي.
ان تحريڪ جي پٺڀرائيءَ ۾ هڪ رسالو بہ ڪڍارايائين. رسالي جو نالو ”الراشد“ هو.
پنھنجي طرفان شاھہ سائين وڏي ڪوشش ڪئي، پر تحريڪ هلي نہ سگهي. تحريڪ جي ناڪاميءَ تي افسوس ظاهر ڪندي فرمايائين:
“بابا، پنھنجي فرقي کي پِن جي پِٽَ ۽ سُڃ تي سيٽ جي عادت کائي ويئي. وڏا ۽ سچا پير گذاري ويا. انھن جي مسندن تي هينئر گداگر ويھندا پيا وڃن. گداگرن جو ڪھڙو اخلاق ٿي سگهي ٿو؟ ڪنھن ڏينھن باقي رهيل اهي وڏن جون قبرون بہ وڪڻي يا هٿان وڃائي ويھي رهندا. ان فرقي جو اجل اچي رهيو آهي. ”اذا جا ِّ اجلهم لايستاخرون ساعتاً ولا يستقدمون“.
اها آخري تحريڪ هئي، جنھن ۾ پاڻ حصو ورتائين سندس سياسي زندگي اڳ ۾ ئي پوري ٿي چڪي هئي. پوئين زماني ۾، جيتريقدر ٿي سگهندو هوس، آزاد خيال نوجوانن جي پٺڀرائي ڪندو هو.
شاھہ سائين کي سنڌ ۽ بلوچستان جي تھذيب ۽ تمدن تي ڏاڍو فخر هوندو هو. اهو ئي ڪارڻ هو جو پاڻ هميشہ گڏيل سنڌي ۽ بلوچي وضع جو لباس پھريندو هو. فرمائيندو هو: ”ديسي تھذيب متعلق عصبيت پھرين علامت آهي قومن جي زندھہ هجڻ جي.“ انگريزي وضع جي لباس کان ڏاڍي نفرت هوندي هيس. ان کي مانع الصلواهِ ۽ غير مھذبانہ لباس سمجهندو هو. هڪ دفعي آءٌ پتلون ڪوٽ پھري سندس خدمت ۾ حاظر ٿيس. منھنجي هيئت ڏسي کلي ويٺو. چيائين: ”ميان صاحب، تو ڇو پاڻ سان جُٺ ڪئي آهي؟“ مون عرض ڪيو: ”سو ڪيئن؟“ وراڻي ڏنائين:
”ڪاش، ماڻھوءَ لاءِ ممڪن هجي ها تہ ڪنڌ ورائي پنھنجي پٺ ڏسي ها. پتلون پھرڻ کان پوءِ نظر ائين اچيس ها، ڄڻ ابتيءَ ستار تي ڳوٿري چڙهيل آهي“.
بحالت سفر اڪثر هٿ ۾ ڪھاڙي رکندو هو. قمبر تعلقي جي جوڻيجن واري ڳوٺ ۾ اعليٰ قسم جون ڪھاڙيون ٺهنديون هيون ۽ تحفي طور پيون وٽس اينديون هيون. آءٌ حيران هوندو هوس تہ ايڏي درجي جو انسان هر وقت (يعني ريل ۾ هجي يا ڪچھريءَ ۾) ڪھاڙي ڇو ٿو ڪڍي ويھي؟“ طبعيت رهي ڪانہ سگهي، هڪ لڱا سوال ڪري ويٺس. فرمايائين:
اسان بي هٿيارن جو اهو بي خرچو هٿيار ۽ ڪارائتو قومي نشان آهي. ﷲ تعاليٰ پاڻ فرمايو آهي تہ ”اسان اوهان کي قرآن ۽ رُڪ ڏنو ۽ رُڪ ۾ وڏا فائدا آهن (... انزلنا الحديد فيہ باسا شديد).”اسان کان جهاد تہ ٿي ڪونہ ٿو سگهي، پر نشانڙو تہ اکين اڳيان رهي ٿو.“
سنڌي تھذيب مان شاھہ سائين جي مراد ڪھڙي هئي؟ ڇا، تھذيب معنيٰ آهي محض لباس جي خاص وضع ۽ قطع؟
مون کانئس پڇيو. ان ڏينھن ڪنھن پاسي، گڏ ٽانگي ۾ وڃي رهيا هئاسين. ڪافي فرصت هئي، ۽ پاڻ بہ موڊ ۾ هو. سندس تقرير جو اختصار هيءُ آهي:
لباس تھذيب جو فقط ابتدائي نقطو ٿئي ٿو، جيئن سپاهيءَ لاءِ يونيفارم. يونيفارم ذريعي سڃاڻپ ٿئي ٿي، دوست دشمن کي خبر پئجو وڃي. ساڳئي وقت يونيفارم پھريل سپاهيءَ کي خود بہ نفسياتي طور هر دم اها ڳالھہ چُڀندي رهي ٿي تہ سندس تعلق ڪھڙيءَ فوج سان آهي ۽ ان تعلق ڪري مٿس ڪھڙيون ذميواريون عائد ٿيل آهن. في الحقيقت، هڪ وسيع ذهني ۽ نفسياتي ڪيفيت ٿئي ٿي. لباس، خوراڪ، رهڻي ڪرڻي، ٻولي، اخلاقي امرونواهي، سماجي ريتون رسمون، تعلقات رکڻ ۽ نباهڻ جا نمونا، نيڪ و بد ۾ تميز ڪرڻ جا طريقا-- اِهي محض ان وڏيءَ ۽ همہ گير ڪيفيت جا لازمي مظاهر، يا ذريعہ اظھار، ٿين ٿا.
سوال: سنڌي تھذيب جي سڃاڻپ جا ڪھڙا نشان آهن؟
جواب: اول، سنڌ جي ڌرتيءَ سان اٿاھہ محبت ۽ ان کان پوءِ ٻيا ڪيترا اهڃاڻ. مثلا=، پنھنجي پنھنجي مذهب سان حد وابستگي، پر ساڳئي وقت ٻين بنسبت بہ تنگ نظري ۽ تنگدلي ڪانہ: مھمان نوازي، ڪشادہ دلي، دوستيءَ ۾ وفاداري، سخن جي سچائي، غيرت، حياءُ ۽ حجاب، پاڙي جي لڄ، در آئي خون بخشي ڇڏڻ، سامُن تي سر ڏيڻ، همت، توڪل، محنت ڪشي، ﷲ تعاليٰ تي ڀروسو، پنھنجن کٿن ۽ لوين، پُسين ۽ پيرن، کٻڙن، ۽ کنياتن تي فخر، ۽ انھن جي ڀيٽ ۾ پراون پٽن پٽيھرن، ٻوڙن پلاون، باغن ۽ بلبلن کي تڇ ڀانئڻ.
سوال: اوهان تہ سنڌين کي سمورين خوبين جو خزانو بنائي ڇڏيو، پر ان هوندي بہ سنڌ جو حال ايتريقدر ڇو هيڻو رهي ٿو؟
جواب: اهڙا عبوري دؤر ايندا آهن. تاريخ جو هڪ باب پورو ۽ ٻيو شروع ٿيڻ تي هوندو آهي تہ ان وچ واري زماني اندر انساني دماغن ۾ مونجهارو پيدا ٿيندو آهي ۽ سندن عمل مان يقين جو عنصر گهٽ ٿيڻ لڳندو آهي. ماڻھو خود اعتمادي وڃائي، پنھنجي اصلي ۽ روايتي مقام تي ثابت قدم رهڻ بدران، نئين ماحول سان همرنگ ٿي، پاڻ کي آسانيءَ سان بچائڻ جي ڪوشش شروع ڪندو آهي. پر اهڙي تبديليءَ رنگ يا اظھارِ ڪمزوريءَ مان ورندو ڪجهہ ڪونہ آهي. وقت ۽ تجربي پڄاڻا ماڻھو خودبخود پنھنجي غلطي محسوس ڪري، اڳي کان پاڻ وڌيڪ يقين سان، موٽي اچي پنھنجي اصلوڪي مقام تي پير کوڙي بيھي ٿو. عبوري دؤر اندر فڪر خواھہ عمل جون ڪيئي غلطيون ٿيو وڃن، ڪيتريون خراب عادتون پيدا ٿيو پون، ڪيترا نقصان سھڻا ٿا پون. مگر وقت گذرندي، جيئن جيئن حالتون متوازن ٿيڻ شروع ٿين ٿيون، تيئن تيئن اصليت جي ڇڪ بہ شدت اختيار ڪري ٿي ۽ راھہ رليل ماڻھوءَ کي ورايو آڻي صحيح ۽ اصلوڪي رستي تي بيھاري. ان ڪشمڪش هلندي، نوان ماڻھو بہ ميدان ۾ قدم رکن ٿا، نوان مقصد بہ سامھون اچن ٿا ۽ نوان ولولا بہ پيدا ٿين ٿا. نظر ائين اچي ٿو، ڄڻ ڪٽيل ۽ پراڻي رڪ کي قدرت يا فطرت جو لوهار نئين باھہ مان ڪڍي، نون هٿيارن جي صورت ۾ ڍالي، نئون پاڻي ڏيئي ٻاهر آڻي رهيو آهي. ان کان پوءِ محض مھميز جي ضرورت رهي ٿي. مھميز آئي، رد عمل شروع ٿيو، ۽ ساريون اڳيون پويون ليٽون ڀرجي ويون!
سوال: هلندڙ انگريزي دؤر اندر اسان ۾ ڪھڙيون اوڻايون پيدا ٿيون آهن؟
جواب: اندروني بي اتفاقي، هٻڇ ۽ لالچ، هڪٻئي سان مسھائپ ۽ حسد، وڏن ماڻھن ۽ غريبن جي وچ ۾ اقتصادي فرق ۽ ذهني بُعد، گڏيل وڏن مقصدن جي سلسلي ۾ افرادن جي بي تعلقي، يعني پاڻ کي تڪليف، محنت ۽ قرباني کان بچائڻ خاطر ٻين جي تڪليف جو ٻڌي چوڻ تہ ”تَنھن ۾ منھنجو ڇا؟“
سوال: پوءِ انھن ڪمزورين کي ڪڍڻ لاءِ کليل تحريڪ ڇو نہ هلائجي؟
جواب: هر وڏي ڪم لاءِ وقت ٿيندو آهي -- هر جنس پوکڻ لاءِ موسم هوندي آهي. اسان کي (1) اڃا گهڻو فاصلو طئہ ڪرڻو آهي. اڃا مھميزون لڳڻيون آهن. منھنجو خيال هو تہ آزاديءَ جي تحريڪ، خلافت جو سوال ۽ هجرت واري هلچل مھميز جو ڪم ڏيندا، پر تجربي ثابت ڪيو تہ اهو خيال صحيح نہ هو. ڪانگريس تحريڪ جي باري ۾ هندستان جي هندن کي تعصب جي نانگ کائي وڌو، خلافت جو سوال مورڳو ديس کان ٻاهر جو سوال هو، يعني ان جو تعلق ساريءَ اسلامي دنيا سان هو. ساڳيءَ طرح هجرت واريءَ تحريڪ جي ڪاميابيءَ جو مدار بہ ٻاهرين تي هو، انھن ٽنھي سوالن جي باري ۾ ٻاهرين تي ڀاڙيوسين، تنھنڪري ناڪامياب ٿياسين. هاڻي ڪنھن ٻئي ڦيري جو انتظار ڪرڻو پوندو. ڪا نئين مھميز سھڻي پوندي.
ان گفتگو هلندي پاڻ اها بہ صلاح ڏنائين تہ آءٌ تاريخ جو مطالعو ڪريان. خاص طرح ابن خلدون جي مقدمي جو ترجمو سامھون رکان، ڇو تہ انساني تاريخ ۽ سياسي ڪاروبار جي لاهين چاڙهين سمجهڻ لاءِ ازحد ضرور آهي تہ ان ڪتاب ۾ واضح ڪيل احوال تي عبور هجي.
ڪتابن سان سندس ڏاڍو شوق هوندو هو. مون اڳ عرض ڪيو آهي تہ قرآن مجيد هميشہ پاڻ سان رکندو هو. ان کان سواءِ گهر ۾ هجي يا سفر ۾، ڪو نہ ڪو ڪتاب اکين اڳيان يا ڀر ۾ رکيو هوندو هوس. امام ابن تميميہ ۽ امام ابن قيم جي رسالن سان دلچسپي هوندي هيس. هڪ دفعي مون
سر سيد احمد خان مرحوم جو ڪتاب ”اسباب بغاوت هند“ وٽس ڏٺو. مون پڇيس، ”چڱو ڪتاب آهي؟“ فرمايائين، ”اهو هڪڙو ئي رسالو مون کي پسند آهي.“ اخبارن مان ”الهلال“ ۽ ”البلاغ“ کان پوءِ ”مدينہ“ بجنور جي تحرير وڻندي هيس ۽ ان اخبار جا پرچا ضايع ٿيڻ نہ ڏيندو هو. مولانا ابوالڪلام جي تحرير کي نثر نويسيءَ جو معراج سمجهندو هو. ابوالڪلام جو تذڪرو پنھنجن هٿن سان ڏيندي چيائين ”هي ڪتاب وري وري پيو پڙهجانءِ.“ سندس ذاتي ڪتبخانو هن لحاظ سان بيمثال هو تہ ان ۾ چونڊ ۽ ناياب عربي ۽ فارسي قلمي نسخا هئا، جن جا نقل دنيا جي ڪنھن بہ ٻيءَ لائبرريءَ ۾ ڪونہ هئا. سڄو ڪتبخانو گهر ۾ رکيل هو ۽ پردي سببان مون کي ڏسڻ جو وجهہ ڪونہ ملي سگهيو.
سنڌ جي (بمبئيءَ کان) جدائي واريءَ هلچل جو آخري ۽ فيصله ڪُن دؤر 1928-29ع ۾ شروع ٿيو. في الحقيقت شاھہ سائين جي ئي تعليمات جو اثر هو جو ان هلچل سان منھنجي دلچسپي پيدا ٿي. پاڻ وقت بوقت ان باري ۾ مشورا ڏيندو ٿي رهيو ۽ جڏهن بہ ڪو مشڪل مقام آيو ٿي تہ کانئس وڃي صلاح پڇندو هوس. منھنجو پنھنجو پارٽ معمولي هوندو هو. ڪم جا اڳواڻ ٻيا هئا. پر هلچل، وقت جي ٽن وڏين قوتن جي منشا خلاف ٿي هلي. اهي ٽي قوتون هيون: بمبئي سرڪار، هندو قوم، ۽ سرڪار جي راءِ تي رسي ڀڄڻ وارا سنڌي ليڊر ۽ ڪامورا. سنڌ جي جدائيءَ جو ٽنھي تي اثر ٿي پيو، تنھنڪري ٽيئي قوتون مخالفت ڪنديون ٿي رهيون. انھن جي مخالفت خطري کان خالي نہ هئي. قوت ورهائجڻ کان سواءِ منتقم بہ هونديون هيون، تحريڪ کي ناڪام بڻائڻ لاءِ، اجتماعي خواھہ انفرادي طور هر وقت در پئي آزار ٿي رهيون، ننڍي وڏي ورڪر ۾ تميز ڪانہ ٿي ڪيائون.
ان انديشناڪ دؤر اندر شاھہ سائين هميشہ مون کي همت ڏياريندو رهيو. فرمائيندو هو تہ “ماڻھن ۾ عزم پيدا ڪريو. عزم ريءَ حصول مقصد مشڪل آهي. مظلوم ۾ عزم پيدا ڪرڻ لاءِ ضروري آهي تہ پھريائين ظلم ّکي ٿوري وقت لاءِ ڊگهي رسي ڏجي تہ هو پاڻ کي ايتريقدر پڌرو ڪري وجهي، جو ماڻھن کي منجهس نيڪيءَ يا اصلاح جي بنھہ ڪا اميد ڪانہ رهي. ان کان پوءِ خودبخود سندس خلاف جذبو پيدا ٿيندو، جنھن جي جواب ۾ ظالم پھريائين دڙڪا داٻ ڏيندو ۽ بعد ۾ تشدد شروع ڪندو. سندس اهو تشدد ئي، بطور رد عمل، مظلوم جي مايوسيءَ کي پختو ڪندو ۽ مظلوم جي اوائلي جذبہ نفرت کي انقلابي ۽ انتقامي عزم جي صورت ڏيندو. ان کان پوءِ معاملو گهڻو آسان ٿيو پوي. مثلا=، اوهان فقط ماڻھن کي ايترو چئو تہ پنھنجي جسم تي اهڙو نشان پھري گهمن، جنھن جو سندن مطالبي سان تعلق هجي. اهو نشان نفسياتي طور تير و تفنگ جو ڪم ڏيندو. جيڪو گهڻو ڊيڄاري، سو اندر ۾ گهڻو بزدل ٿئي ٿو. انگريز دڙڪن داٻن جي گهڻي نمائش ۽ ورکا ڪندو رهي ٿو. ان مان ظاهر آهي تہ سندس اندر کاڌل ضمير داغدار آهي. ٿوريءَ سخت جانيءَ ۽ ٿوري استقلال جي ضرورت آهي. انگريز خواھہ هندو همت هاري پوندو-
ان موقعي تي ٻہ - ٽي ٻيا سياسي ٽوڻا بہ ٻڌايائين، جيڪي مون سکر منزلگاھہ تحريڪ جي سلسلي ۾ پندرهن سال پوءِ استعمال ڪري ڏٺا ۽ ايتريقدر ڪامياب ٿيا جو ٻن ڏينھن اندر حڪومت کي مورڳو جيل جو قبضو ڇڏي اتان ڀڄي وڃڻو پيو.
سندس آخري ڏينھن جو واقعو بيان ڪري، مضمون ختم ڪريان، ان کان اڳ سندس هڪ ٻي خصوصيت ٻڌائڻ بہ ضروري سمجهان ٿو.
شاھہ سائينءَ جي ذاتي ڪچھري جن ڏٺي ٿي، جن خوش نصيب ماڻھن کي سندس محفلن ۾ موجود رهڻ جو موقعو مليو ٿي، تن کي وري ٻي ڪا محفل ڀانءِ ڪانہ ٿي پئي. کانئس پوءِ هن مسڪين گهڻي دنيا ڏٺي آهي. گهڻن وڏن وڏن ۽ چڱن ماڻھن جي مجلسن ۾ اٿيو ويٺو آهي. پر شاھہ سائينءَ جي ڪچھرين جي ڀيٽ ۾ انھن مجلسن جي ڪا وٿ ڏسڻ ۾ ڪانہ آئي.
ان ماحول ۽ انھن روحاني مسرتن کي قلم ذريعي پيش ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو پيو لڳي.
سنڌ جي ڪچھري خاص سنڌ جي شيءِ هئي. سنڌ جي لونگيءَ ۽ اجرڪ وانگر، گج ۽ گهگهي وانگر، ڊگهيءَ خوش خير عافيت ۽ پڳ مَٽو ياريءَ وانگر، لوڙھہ ۽ لَوَڙَ وانگر، لٺ ۽ ڪھاڙيءَ وانگر، وڏيءَ چلم ۽ اٻاوڙي جي حقي وانگر، ڪوٽڙيءَ جي پلي ۽ ساڌ ٻيلي جي کڳي وانگر، کير ٿر جي سرھہ ۽ سنھي سھڻي کنياتل وانگر،--- اهي سوغاتون سنڌ جون مخصوص پيداوار آهن ۽ ٻاهر شايد ڪنھن ملڪ ۾ نظر ڪونہ اچن. ساڳيءَ طرح سنڌي ڪچھري بہ.
ڪچھريءَ جي معنيٰ هوندي هئي تہ چار دلگهريا دوست اوري پري کان اچي هڪ هنڌ اوطاقي ٿين. سيارو هجي تہ مچ جي چوڌاري، ساوڻ هجي تہ نمن يا ٽارين جي ٿڌيءَ ڇانوَ هيٺان، ڪانڀون ڪڍي ويھن ۽ ويھي پاڻ ۾ وندر ورونھہ ڪن، حال احوال ونڊين، ڏک سور اورين، اوڀاريون لاهواريون هڻن، کل ڀوڳ ڪن ۽ لاهڻيون لاهين، ڪافيون ۽ ڪلام ٻڌن ۽ ٻڌائين. نہ غرض نہ مطلب، نہ ڪم نہ حاج، نہ تڙ نہ تڪڙ، نہ ريل ڇٽي وڃڻ جو ڀؤ، نہ گهڙيءَ گهڙيءَ گهڙيال ڏسڻ جي ضرورت: پھر پاڇي لاءِ ايندا، هفتا رهي پوندا. وِرھہ ونڊيندي! سڪ لاهيندي، هفتا پورا نہ پيا تہ عمريون گذاري ڇڏيندا، ۽ دوست جي در تان مري کٽولي تي کڄي نڪرندا.
سنڌ جي انھن ڪچھرين ۽ دوستين جو مثال دنيا اندر فقط قديم چين جي تاريخ ۾ ملي ٿو. اُتي بہ اڳوڻي زماني جا چيني، سنڌين وانگر، ڪنھن ڪم يا غرض خاطر نہ، پر محض محفل ۽ دوستاڻي گفتگو جي مزي ماڻڻ لاءِ پاڻ ۾ ملندا هئا. چيني شاعريءَ ۾ دلِگهريي ۽ ڳالھين جي ڳهير دوست کي اهو مقام حاصل آهي، جيڪو ايراني شاعريءَ ۾ معشوق کي.
گفتگو جو آرٽ چينين ڪنھن زماني ۾ انتھا کي پھچايو. گفتگو لاءِ مناسب ماحول جو خاص خيال رکيو ويندو هو. بھار جي رُت هجي، پھاڙ جي سانت هجي، آبشار جي سرسر هجي. گلن ڦلن جي سڳنڌ هجي، جهوپڙي گوڙ گهمسان کان پري هجي. چنڊ جي چوڏهين هجي، ڪڪرن جون ڪاهون هجن، وڄن جا وراڪا هجن، اُڀ جا نيڻ وهندا رهن، شراب هجي، شباب هجي، شعر هجي، ۽ وڏي ڳالھہ تہ وقت جي حاڪم تي ڪا اهڙي آفت آيل هجي، جو ڪوهن ۾ سندس نانءُ نشان يا پڙلاءُ ڪو نہ رهي!
انھن چيني مجلسن جي حقيقي ڪاميابيءَ جو مدار هوندو هو واندڪائيءَ تي. واندڪائي ۽ ڪم ڪار کان بيفڪريءَ کي چيني ماڻھو زندگيءَ جو معراج سمجهندا هئا ۽ ان ”معراج“ جي حقيقي معنيٰ هوندي هئي تہ دوستن سان روح رهاڻ ڪرڻ لاءِ ڪافي وقت ميسر رهي.
مجلس ۾ گفتگو جي آرٽ کي ان ڪڙيءَ تائين پھچائڻ لاءِ سنڌي غريبن وٽ نہ غير محدود وسيلا هئا، نہ اٿاھہ وقت. پر ان هوندي بہ وس ۽ وت آهر ڪو نہ ٿي گهٽايائون. شاھہ سائين عليہ الرحمة جون محفلون شايد ان سلسلي جون آخري ڪڙيون يا سنڌ جي تمدني شمع جون پويون لاٽون هيون.
شاھہ سائينءَ جي سوسائٽيءَ جا ”نوَ رتن“ هوندا هئا. هر هڪ ڪنھن نہ ڪنھن خصوصيت جو حامل، ڪنھن نہ ڪنھن خوبيءَ جو مالڪ هو:
پير حاجي فتح الدين شاھہ مرحوم يار غمٽار هو. زندگيءَ جو فلسفو هوس: ”خوش باش دمي ڪه زندگاني اين است.“ غم ۽ مايوسيءَ لاءِ سندس دل ۽ دماغ جا دروازا پوريل هوندا هئا. مصيبت ۾ چڱائيءَ جو پھلو ۽ مذاق جو مضمون نظر ايندو هوس. نہ پاڻ ڪڏهن ڪنھن تي ڪاوڙيو، نہ ڪنھن ٻئي کي پاڻ تي ڪاوڙجڻ جو موقعو ڏنائين. سندس صورت ڏسندي دک دور ٿي ويندا هئا. حياتيءَ جو سارو سفر ٽن منزلن ۾ طئہ ڪري ڇڏيائين. سير و سفر، مطالعو ۽ محفل.
پير حاجي مصطفيٰ شاھہ مرحوم نفاست جو نمونو ۽ محبت ۽ اخلاص جو آئينو هو. ڪنھن لڱا طبيعت تي مجاز جو حملو ٿيل هوس، جنھن جا نشان سوز درون جي صورت ۾ پڇاڙيءَ تائين لَکندا ۽ بَکندا ٿي رهيس. ڏاڍو خوش گلو هو. پراڻين سنڌي ڪافين تي وڏي قدرت حاصل هيس.
پير نورالدين شاھہ عليہ الرحمة، صاحب الراءِ هو ۽ سنجيدگيءَ جو پتلو. ڪنھن بہ ڳالھہ ۾ ذاتي دخل يا غرض نہ رکندو هو، پر هر اهم معاملي تي سوچيل سمجهيل راءِ ڏيڻ جي اهليت رکندو هو. شاھہ سائينءَ حو حال محرم يار هو. ساري زندگي شاھہ سائينءَ جي اردگرد گذاري ڇڏيائين.
پير حاجي علي انور شاھہ صاحب، شاھہ سائينءَ جو قريبي عزيز ۽ سياسي زماني جو رفيق هو. خلافت خواھہ هجرت واريءَ تحريڪ جي زماني ۾ گڏجي ڪشٽ ڪاٽيا هئائون. سياسي معاملن ۾ پڇاڙيءَ تائين سندس ٻانھن ٻيلي رهيو. عوام تي اثر جي لحاظ سان، حلقه ِّ مريديءَ جي وسعت ڪري، پير علي انور شاھہ صاحب جو مقام سڀ کان مٿانھون هوندو هو ۽ شاھہ سائين سندس اهو مقام هميشہ ملحوظ رکيو.
پير غلام مصطفيٰ شاھہ مرحوم آچن وارو، شاھہ سائينءَ جو فدائي هو. پاڻ بہ وڏيءَ همت، حشمت ۽ رعب داب جو صاحب هو، ٿور ڳالھائو هوندو هو. شاھہ سائينءَ جي اشارهِّ ابرو ڏانھن ڏسندو رهيو ٿي.
سائين پيرل شاھہ مرحوم پير ڳوٺ وارو، پُراڻي پِيراڻي ۽ ميراڻي تمدني روايتن جو آخري آئينہ دار هو. وڏو مھمان نواز، دل جو ڪشادو، ۽ حضور شرم انسان هو. شاھہ سائين سان پاند اٽڪي ويو هوس، جيسين زنده رهيو، پاند نہ ڇنائين.
پير هدايت ﷲ شاھہ مرحوم، خوشطبع ۽ مستعد نوجوان هو. غمٽار طبيعت هيس. سندس هوندي محفل ۾ مذاق ۽ خوشطبعيءَ لاءِ مواد جي ڪمي ڪانہ رهندي هئي. شاھہ سائين جي خدمت ڪرڻ پنھنجي لاءِ سعادت سمجهندو هو.
پير محمد امام شاھہ مرحوم جهنڊي وارو پنھنجيءَ جاءِ تي وڏو خوددار ۽ مضبوط ڪئريڪٽر جو انسان هو. ڪم گو ۽ گهڻو ڪري تنھائي پسند. جھڙي تهڙي سان راھہ رسم نہ رکندو هو. شاھہ سائينءَ سان قرب جو ڪاڍو هوس. سندس علم ۽ مذاق سليم جي وسعتن جو پتو شاھہ سائينءَ جي مجلس ۽ موجودگيءَ ۾ پوندو هو! گلاب جي گل وانگر سندس طبيعت ٽڙي پوندي هئي.
وڏيرو حاجي علي نواز خان گهانگهرو مرحوم، انتھائي آزاد خيال ۽ بھادر شخص هو. انگريز ۽ سندس ڪامورن کي تڇ سمجهندو هو. ڪامورا ڏاڍيون تڪليفون ڏيندا هئس، پر منھن تي گهنج نہ ايندو هوس. چوندو هو، عزت نفس قائم رکڻ خاطر اها قيمت ادا ڪرڻي پوي ٿي. سندس سؤٽ مرحوم علي حسن گهانگهرو پھريون ۽ پويون شخص هو، جنھن تي هجرت واريءَ تحريڪ جي سلسلي ۾ باقاعدي فوجداري مقدمو هليو. سنڌ جي سياسي تاريخ ۾ ان مقدمي کي وڏي اهميت حاصل آهي. پر افسوس آهي تہ زندگيءَ جي هماهميءَ ۾ ڪنھن کي ان تي غور ڪرڻ جو موقعو ڪونہ مليو آهي. حاجي علي حسن خان جي انتقال بعد حاجي علي نواز خان پنھنجون اُهي خانداني روايتون قائم رکيون ۽ زندگي شينھن وانگر آزاد گذاريائين. شاھہ سائينءَ جو پراڻو ساٿي ۽ مخلص دوست هو.
حاجي ابوبڪر ٻرڙو مرحوم، ابتدا ۾ پير سائين محمد معشوق شاھہ رحمة ﷲ عليہ گهٽهڙ واري جو مصاحب ٿي رهيو هو. پير معشوق شاھہ نہ فقط وڏو عالم، وڏو حڪيم ۽ وڏو اهل سخن هو، پر عظيم المرتبہ انسان هو. اهڙا انسان صدين پڄاڻا هيڪڙ - ٻيڪڙ پيدا ٿيندا آهن. حاجي ابوبڪر سندس مجلسي ٿي رهيو. گهڻو ڀرائي هوس. قوت گذران جي فڪر کان جو وقت بچندو هوس، سو شاھہ سائينءَ جي خدمت ۾ صرف ڪندو هو. بذله سنج هو. سندس گفتگو طبعيت جون تُرشيون لاهي ڇڏيندي هئي.
اِن اندروني حلقهءِ احباب جي ٻاهران، انھن مستقل مصاحبين کان سواءِ، شاھہ سائينءَ جي نيازمندن جو هڪ ٻيو گروھہ بہ هوندو هو، جنھن ۾ قسم قسم جا ماڻھو شامل هئا. منجهانئن ڪيترا تہ نظر بظاهر، بي فڪرا، بي فن، محض اٽي تي چَٽي هوندا هئا، پر شاھہ سائين سڀ نڀاهيندو رهيو. بزرگن جون وضعداريون ۽ قلب جون وسعتون هيون. هر ڪو ائين پيو سمجهندو هو تہ ان چشمه ِّ شيرين تي هر هڪ جو هڪجھڙو حق آهي- مرغ ۽ ماهيءَ جو، مرونءَ ۽ ماڻھوءَ جو.
پنھنجي مورث اعليٰ، حضرت پير سائين محمد راشد رحمة ﷲ عليہ جي اولاد مان نوجوانن جي سرپرستي، مشفق والد ۽ ڪريم النفس استاد وانگر ڪندو رهيو. ڪيتريون بہ اوڻايون پوڻايون ٿين، پر سندس طبعيت تي تڪدر پيدا نہ ٿيندو هو. اصول هوس تہ جواني ديواني آهي! نوجوانن جي طبعيت واهڙ جي وهڪري وانگر ٿئي ٿي، اُن کي موڙي مٿانھين ٻني تي چاڙهڻ ۽ ان جي پاڻيءَ تي فصل پوکڻ لاءِ تحمل، شفقت، هنرمنديءَ ۽ وقت جي سڃاڻپ جي ضرورت رهي ٿي. سختي، تيزي، تڪڙ ڪجي تہ حيا ۽ حجاب جو پردو ٽٽي پوندو ۽ بشريت جو اهو واهڙ ڀِڪون ڀڃي وڃي ٻئي پار نڪرندو. سندس اهڙيءَ غير مشروط بي انتھا شفقت ڪري، هر قسم جا ڏکيا سُوريا، معتوب ۽ مقهور، ڀاڻئون ڀٽڪيل ۽ حالتئون ويل، ازين سُو رانده وازان سُودر مانده ماڻھو سندس در کي دارالشفا سمجهي، چانئٺ کي چنبڙيا پيا هوندا هئا.
شاھہ شائينءَ جي سوانح جي سلسلي ۾ ٻن شخصيتن جي ذڪر جي وڏي ضرورت آهي. پر اُهي شخصيتون بجاءِ خود ايتريقدر بلند هيون جو ضمني طور انھن جو ذڪر ڇيڙڻ سوءِ ادب ٿيو پوي. حضرت سيد احمد شامي رحمة ﷲ عليہ، شاھہ سائينءَ جو پير هو، ۽ پير حسين شاھہ رحمة ﷲ عليہ (جنھن کي ادب وچان ميان سائين سڏيندا هئاسين) شاھہ سائينءَ جو وڏو ڀاءُ هو. صورت انساني هئي، باقي وصفون آسماني هيون. عمر وفا ڪئي تہ انھن جا حال بہ ونڊبا. هت ايترو عرض ڪرڻو آهي تہ انھن ٻنھي بزرگن جي هڪٻئي پٺيان جلد جھان ڇڏي وڃڻ کان پوءِ، شاھہ سائينءَ جي طبعيت جي مکڙي ڪومائجي ويئي ۽ زندگيءَ جي ڀري انجمن ۾ بہ اڪيلائي محسوس ڪرڻ لڳو. حضرت شامي صاحب رحمة ﷲ عليہ جو انتقال بمبئيءَ ۾ ٿيو. اها خبر شاھہ سائينءَ کي خيرپور ۾ ملي. آءٌ ان ڏينھن سندس خدمت ۾ حاضر هوس. خبر ٻڌندي، سندس اکين مان ٻہ ڳوڙها ڳڙي اچي سندس دامن ۾ پيا. وڌيڪ نہ پڇيائين، نہ ڪڇيائين. باقي سارو وقت پنھنجو پاڻ سان جهونگاريندو رهيو.
جوڳي ويا جبروت، ماءُ ڏٺم اڄ ماٺ مڙهين ۾.
ڪجهہ وقت پڄاڻا ميان سائين رحمة ﷲ عليہ بہ موڪلاڻي ڪئي ۽ مڙهين ۾ مطلق ماٺ ٿي ويئي. شاھہ سائين جي پنھنجي روانگي ان کان پوءِ اکئين نٿي ڏٺي.
شاھہ سائينءَ جي پنھنجيءَ رحلت کان ٻہ سال اڳ سنڌ بمبئيءَ کان جدا ٿي چڪي هئي. کين ڏاڍو اونو هو تہ اهو پھريون قدم ڪامياب ثابت ٿئي. آخري دفعي مون کي سندس زيارت شروع مارچ 1938ع ۾ نصيب ٿي. خيرپور يا سکر کان موٽندي، واپس قمبر ويندي، رستي ۾ منھنجي ڳوٺ لھي پيو. منھنجي والد مرحوم جي قضيي کي سال کن ٿيو هو، آءٌ سياست خواھہ اخبار نويسي ڇڏي گهر ۾ رهڻ لڳو هوس. ان موقعي تي گفتگو جي شروعات هنن دل ڏاريندڙ لفظن سان ڪيائين:
”علي محمد! منھنجي روانگيءَ جو وقت اچي ويو آهي. شايد هيءَ پنھنجي آخري ملاقات آهي. آءٌ تو کي ڪن ڳالھين چوڻ لاءِ آيو آهيان.“
ان کان پوءِ سنڌ جي سياست متعلق پنھنجي راءِ جو اظھار فرمايائون، جنھن جي تفصيل لاءِ هن موقعي تي گنجائش ڪانہ آهي. مختصرا=، سندس خيال هو تہ جدا سنڌ جي پھرينءَ وزارت ٻوٽو ڪونہ ٻاريو -- ساڳي ئي ڪامورا شاهي ۽ انقتباض جي حالت قائم آهي- آءٌ موٽي سياست ۾ وڃان -- وغيرہ وغيرہ.
دوران گفتگو ۾ مولانا عبيدﷲ سنڌيءَ جو ذڪر هنن لفظن ۾ ڪيائين:
”مولانا عبيدﷲ جو اسان ڏانھن قرض رهيل آهي.مون ڏاڍي ڪوشش ڪئي تہ نئينءَ سنڌ جي پھرينءَ وزارت وسيلي اهو قرض ادا ڪريان، پر منھنجي ڪنھن ڪانہ ٻڌي... اسان جي اسڪيم مطابق ئي عبيدﷲ غريب کي ملڪ بدر ٿيڻو پيو، پر اڄ تائين سندس واپس وطن اچڻ تان بندش لھرائي نہ سگهيا آهيون. اسان جا پنھنجا ماڻھو بہ اڃا پيا پنھنجن ماڻھن کان انگريز پاران حساب - ڪتاب وٺن. مولوي صاحب بحالت جلاوطني دربدر پيو ڦري ۽ اسين پيا هت الوليون ماڻيون. مولوي صاحب هاڻي پوڙهو بہ ٿيو هوندو. اسان جو فرض آهي تہ مٿانئس بندش لھرائي، پڇاڙيءَ ۾ کيس موٽائي آڻي وطن جا وڻ ڏيکاريون. آءٌ ذاتي طرح پاڻ کي سندس مقروض پيو سمجهان.“
شاھہ سائين منھنجي ڳوٺان روانو ٿيو تہ آءٌ بہ ڪراچيءَ هليو ويس. اتفاقاً، چند ڏينھن اندر ئي سنڌ جي اها وزارت ڪِري پيئي، ۽ نئين وزارت مولانا عبيدﷲ تان بندش لاهي، کيس واپس آڻڻ جو اعلان ڪيو. مون شاھہ سائينءَ جي خدمت ۾ تار موڪلي تہ حڪم جي تعميل ٿي ويئي. تار پھچڻ کان پوءِ، چوٿين ڏينھن پاڻ لاڏاڻو ڪيائين: انﷲ و انا اليه راجعون.
حريفان بادها خوردند رفتند،
تهي خمخانھا ڪردند رفتند.
____________
(1) هيءَ گفتگو 1924ع ۾ ٿي رهي هئي، يعني بمبئيءَ کان سنڌ جي جدا ٿيڻ کان بہ يارهن سال اڳ