قادر بخش
اوائلي ڏينھن ۾ مٿس هڪ ڏکيو وقت اچي ويو. سندس نانءُ، بطور جوان مرد جي، مون اڳ ۾ ئي ٻڌو هو. محمد پناھہ خان ڊکڻ ۽ سندس عزيزن جي وچ ۾ جهيڙو لڳي پيو هو. مرڻ مارڻ تائين نوبت اچي ويئي. هر هڪ ڌر کي سرويچ ساٿين جي ضرورت محسوس ٿي. محمد پناھہ خان قادر بخش کي ڪوٺ ڪئي، قادربخش ڪھاڙي کڻي وڃي موجود ٿيو. جيستائين جهيڙو هليو، نہ جان ۽ نہ جيل جو خيال ڪيائين. اهڙي ماڻھوءَ تي احسان ڪرڻ مون پنھنجو فرض سمجهيو. بيشڪ غريب هو، نظر بظاهر ڪنھن ڪم جو بہ ڪونہ، مگر ”مڙس“ هو. ويل آئي مڙس ئي مٿا ڏيندا آهن - ۽ نہ وري ويل پڇي ئي ايندي آهي. ٻھراڙيءَ ۾ رهڻو هو تہ انھن ئي اصولن تي هلڻو هو، تنھنڪري مون قادربخش سان وک کڻي ڇڏي.
ان کان پوءِ، ٽيھن ورهين تائين قادر بخش مرحوم، اُن هڪ احسان عيوض، مون وٽ گروي پيو رهيو. مان گهڻو ئي کانئس پاسو ڪريان، پر هو ڪٿان ٿو مون کي ڇڏي! ڪجهہ سالن کان پوءِ مون تي بہ هڪ مصيبت اچي ويئي. قادربخش مرحوم جي گهر ۾ جيڪو بہ ٽپڙ ٽاڙي هو، سو بازار ۾ وڪڻي، پئسا کڻي اچي موجود ٿيو. پوئتي ٻچن لاءِ فقط رليون ۽ گودڙيون ڇڏي آيو. جنھن وقت بہ خطري جي گهنٽي وڳي تہ سندس سر تريءَ تي هوندو. مرڪندو، مشڪندو اڻ ڪوٺيو، پاڻھي پاڻ ميدان ۾ هليو ايندو. نہ حساب ڪندو، نہ ڪتاب. نہ اڳ جي پڇندو، نہ پوءِ جي خبر لھندو. اکيون ٻوٽيو پيو يارن سان ياريءَ جا حق نباهيندو، عيوض، لوڀ ۽ لالچ جو تہ ڪو سوال ئي ڪونہ هوندو.
مان ڳوٺ ڇڏي سکر ويس، ۽ سکر کان پوءِ وڃي ڪراچيءَ رهيس، مگر مرحوم ڀيرو نہ ڀڳو. فقط ڀاڙي جيترا پئسا هٿ ايندس، تہ جهٽ اچي سکر يا ڪراچيءَ ۾ منھن ڪڍندو. شوق فقط اهو هوندس تہ گهڙي - پھر ويھي مون سان روح جي رهاڻ ڪري.
پنھنجي وت آهر، سواليءَ کي خالي نہ موٽائيندو هو. مون ۾، ڪنھن وقت، ماڻھن جا گهڻا ڪم پوڻ لڳا. سفارش لاءِ در پيھي، جنھن بہ وڃي قادر بخش کي سوال ڪيو تہ مرحوم ساڻس گڏيو ايندو.
واجبي ڪو اجبيءَ جو ڪو خيال ڪونہ ڪندو. سندس اصول هو تہ ”اڙئي موڙهئي“ کي اڌ ۾ ڪونہ ڇڏڻو آهي. سواليءَ جي حق ۾ مون سان خوب جهيڙا ڪندو. رسي ويھي رهندو، مانيءَ تائين موٽائي ڇڏيندو. ڪڏهن ڪڏهن تہ ڪاوڙجي، بنا موڪلائي واپس بہ هليو ويندو. پر ڳوٺ رسڻ بعد، ڪنھن ٻئي سواليءَ اچي صدا ڪيس تہ وري ان سان گڏيو ايندو. چوندو هو تہ ”پير، توکي تہ سنگتيءَ ساٿيءَ جي لڄ ڪانہ ٿي پوي، پر اسين بہ بيحيا آهيون جو وري وري اچيو توکي ستايون. پر ڪيؤن تہ ڪيؤن ڇا؟ ماڻھو اچيو ٿا ﷲ جو نانءُ وجهن، ﷲ جو نانءُ ڏاڍو ڳورو ٿئي ٿو!“
پوءِ مير علي مراد خان، والي خيرپور، جو قصو ٻڌائيندو - سفارشي وٺي ايندو هو. هڪ دفعي تنگ ٿي، مير صاحب کيس چيو تہ ”فقير صاحب! هن دفعي اوهان جو ڪم ڪريون ٿا، پر ان شرط قِي تہ اوهين ڏاڙهي ڏيو تہ وري ڪنھن جي سفارش نہ آڻيندا.“ فقير ڏاڙهي ڏيئي، سواليءَ جو ڪم پورو ڪرائي، اڃا ڳوٺ مس پھتو تہ ٻيو سوالي موجود ويٺو هو. ﷲ جو نانءُ وجهي، فقير کي آڻي مير صاحب اڳيان پيش ڪيائين. مير صاحب پڇيس:
”خير محمد، تون تہ ڏاڙهي ڏيئي ويو هئين تہ وري سفارش نہ آڻيندين، هينئر ٻہ ڏينھن مس گذريا آهن تہ وري موٽي آيو آهين!“
”خير محمد وراڻي ڏنيس:
”مير صاحب، اهو صحيح آهي تہ مان توکي ڏاڙهي ڏيئي ويو هوس تہ وري توکي اچي تڪليف نہ ڏيندس. پر ڳوٺ پھتس تہ هن سواليءَ اچي ﷲ تعاليٰ جو نانءُ وڌو. پوءِ ترازيءَ جي هڪ پڙ ۾ پنھنجي ڌاڙهي ۽ ٻئي پڙ ۾ ﷲ تعاليٰ جو نانءُ وڌو. ڏٺم تہ منھنجي ڏاڙهيءَ کان ﷲ تعاليٰ جو نانءُ ڳورو هو. تنھنڪري، ڏاڙهيءَ جو خيال نہ ڪري، ڌڻيءَ خاطر، ۽ سندس ساڳيو مٺو نالو وٺي، اچي تو وٽ پھتو آهيان - اڳتي تنھنجو اختيار، مير صاحب ڳالھہ سڃاڻندو هو، فقير صاحب جي حڪم جي تعميل ڪري ڇڏيائين.“
قادربخش مرحوم خاص پنھنجي وجود يا مقصد لاءِ ڪڏهن ڪو سوال ڪونہ ڪيو، حالانڪ آءٌ سندس غير معمولي عزت ڪندو هوس. وڏي کان وڏا ماڻھو ملڻ لاءِ ايندا ۽ ساڳئي وقت قادر بخش بہ آيل هوندو، تہ آءٌ پھرين وڌي وڃي قادربخش کي ڀاڪر پائي گڏبس، ۽ ان کان پوءِ ئي انھن وڏن ماڻھن سان هٿ ملائيندس.
هڪ ڀيري اهڙو واقعو ٿيو جو جنھن وقت قادربخش آيو، ان وقت سندس پاڙي جا وڏا ماڻھو بہ اچي رسيا. انھن وڏن ماڻھن مان هڪ محمد پناھہ خان ڊکڻ بہ هو، جو قادربخش جي علائقي جو مکيہ ۾ مکيہ حاڪم ليکيو ويندو هو. پر مون هٿ پھرين وڃي قادربخش کي ڏنو، بلڪ ساڻس ڀاڪر پائي بہ مليس. محمد پناھہ خان اها ڳالھہ سخت محسوس ڪئي.
ڪجهہ وقت بعد ڏوراپو ڏنائين. چي، ”تو وٽ اسان معززن کان وڌيڪ عزت ۽ قدر قادروءَ جهڙن لاءِ آهي.“ مون عرض ڪيس:”جا موڙي قادربخش جهڙن مسڪينن وٽ آهي، سا اوهان وڏن ماڻھن وٽ ڪٿان آئي. يعني غير مشروط محبت ۽ غير محدود وفاداري!“
سندس پنھنجي غريباڻي حلقي اندر، سندس دوست پڻ ساڳيءَ طرح سرويچ هوندا هئا. عام چوڻي هوندي هئي تہ قادر بخش جو دوست ويلَ ڪڏهن نہ وڃائيندو، يار ڪڏهن نہ مَٽائيندو، سِر مال جو سانگو بنھہ ڪونہ ڪندو. سندس ڀاڻيجو سُکيو مرحوم پڻ قادربخش وانگر بھادر، وفادار ۽ دوست لاءِ انتھائي قرباني ڪندڙ شخص هو.
جهڙيءَ طرح مٿي عرض ڪيو اٿم، اوائلي سنڌ ۾ انھن ڳڻن جو ڏاڍو قدر هوندو هو. ان زماني اندر ڳوٺاڻي سوسائٽيءَ جو ڪاروبار ئي انھن ڳالھين جي بنياد تي هلندو هو. حڪومت غير همدرد هوندي، يا غير ملڪي هوندي، يا اهڙي جنھن جي اصولن ۽ قانونن، ۽ مقامي ماڻھن جي پيدائشي قدرن ۽ بنيادي احساسن جي وچ ۾ ڪابہ مناسبت يا يڪرنگي نہ هوندي، تہ پوءِ مقامي ماڻھن کي خود پاڻ تي ڀاڙڻو پو ي ٿو، ۽ پنھنجي حفاظت ۽ زندگيءَ لاءِ پاڻ اصول ٺاهڻا پون ٿا. انھن اصولن جو مدار وري ڪن اخلاقي قدرن تي ٿئي ٿو، جن قدرن جي ڪوڊ اندر وفاداريءَ جي ڳڻ کي سڀ کان مٿانھون مقام حاصل رهي ٿو.
سنڌ جي ٻھراڙيءَ جا ماڻھو بہ هميشہ کان ڪنھن نہ ڪنھن جابر حاڪم يا خارجي فاتح جي لتن هيٺان لتاڙبا پئي رهيا آهن، تنھنڪري انھن لاءِ ضروري هو، ۽ ضروري آهي تہ هو پنھنجي حفاظت لاءِ بہ اهڙا اصول ۽ قدر ٺاهي انھن تي هلندا رهن. منھنجي پنھنجي ڏسندي ڏسندي، حالتن ۾ گهڻو ڦير اچي ويو هو، پر ان هوندي بہ اڃا تائين سارو ملڪ سڃ ٿي ڪونہ ويو هو. قادربخش جي سنگت جھڙيون سنگتون ڪٿ نہ ڪٿ پيون نظر چڙهنديون هيون، جن جي رڳ ريشي اندر، صبح و مسا، وفا جو خون صفا گردش ڪندو ٿي رهيو.