عام حال
نہ وري سندن رهڻي ڪرڻي ئي ڪا معمولي هوندي هئي. اميراڻي ٺٺ سان پيا زندگي گذاريندا. شھر اندر محلات، شھر کان ٿورو ٻاهر باغ، ۽ باغ ۾ بنگلو. شام جو سرود سماع جون محفلون. چونڊ ڳائڻ واريون پيون گهرائبيون، ڪڏهن لاهور مان، ڪڏهن بمبئيءَ مان، ۽ ڪڏهن ڪلڪتي مان. سال ۾ هڪ دفعو گاني جو وڏو مانڊو ٿيندو. هندستان جا مشھور گويا سڏجي ايندا. مقابلا ٿيندا، ۽ وڏا وڏا انعام وراهائبا.
انھن ڏينھن ۾ اڃا موٽرن جو رواج ڪونہ پيو هو. سيٺين سواريءَ لاءِ ٻہ - گهوڙيون وڪٽوريا گاڏيون رکيون هيون. اهي گاڏيون خواھہ گهوڙا ڏسڻ وٽان هئا.
شام جو انھن گاڏين ۾ سوار ٿي، هواخوريءَ تي نڪرندا. لکي در جو ديدار ڪندا، وڃي پنھنجي باغ ۾ پھچندا. ”دارونءَ“ يعني شراب جون ٻاٽليون کلي وينديون. ”چھر بھر“ لاءِ لکي در جي مشھور هندو نانواين وٽان گهرايل پڪل گوشت جا ”ڪنڊا“ ۽ پٽاٽي چاپون موجود هونديون، ٿورو گهڻو ڳائڻ وڄائڻ جو انتظام به. چانڊوڪي رات، موتئي، رابيل ۽ گلاب جي گلن جي خوشبو، طبلي جي خفيف ٿاپ، سارنگيءَ جو سنھو سُر، ڪنھن خوشگلو نازنين جو مٺڙو آواز - غرض تہ ساري سِين سندر، بلڪ سرڳ جو نمونو! ڀائيبند پاڻ آرام ڪرسين، کٽن يا پينگهن ۾ ليٽيا پيا هوندا. ڌوتين جي ور مان سونيون گينيون ڇوڙيون پيا طوائفن طرف اڇلائيندا. انھن ڏينھن ۾ نوٽ نڪتا هئا، پر ”ڪاغذي ناڻي“ جو اڃا قدر ڪونہ هو. امير چانديءَ جي ٺوڙهي رپئي (ايڊورڊ ستين جو مٿو ٺوڙهو هوندو هو، ۽ جنھن صورت ۾ چانديءَ جي رپئي تي سندس شڪل هوندي هئي، تنھنڪري ماڻھو رپئي کي ٺوڙهو سڏيندا هئا) کي بہ هيچ سمجهندا هئا، تنھنڪري وقت جو معزز سِڪو هوندو هو سون جون گينيون!
شڪارپور ۾ آهستي آهستي مسلمانن بہ پنھنجو مقام پيدا ڪرڻ شروع ڪيو هو، پر اڃا تائين ”ڪامورو ڪلاس“ نہ هئا. پٺاڻن جي حڪومت واري زماني جا امير انگريزن جي اچڻ کان پوءِ يا تہ ٽڙي پکڙي وڃي ٻھراڙين ۾ رهڻ لڳا هئا، يا بنھہ ڪمزور حالت ۾ رهجي ويا هئا. هينئر نئين سر، هيٺئين ۽ وچولي درجي جي ماڻھن انگريزي تعليم پرائي سرڪاري نوڪريون هٿ ڪرڻ شروع ڪيون هيون، ۽ اهو پيشو ئي سندن زندگيءَ جي اساس بڻجي چڪو هو.
مون کان اڳ شڪارپور ۾ ٻہ ناميارا مسلمان وڪيل ٿي گذريا هئا: ميان محمد حسن ۽ ميان محمد شعبان محمد حسين مرحوم پنھنجي اولاد کي انگريزي تعليم ڏني.
سندس وڏو فرزند، ميان علي بخش، مرحوم رئيس ميان غلام محمد خان ڀرڳڙيءَ جي انتقال بعد، 1920ع ڌاري، ڪائونسل آف اسٽيٽ جو ميمبر چونڊيو، ۽ جيستائين آزاد هندستان ۽ پاڪستان قائم ٿيا، سندس ميمبري قائم رهندي آئي. انگريزي معمولي ايندي هيس. ڪنھن بہ سياسي تحريڪ ۾ حصو نہ ورتائين. جيڪي ويھہ - پنجويھہ ورهيہ ڪائونسل آف اسٽيٽ جو ميمبر رهيو، شايد هڪ دفعي بہ تقرير نہ ڪيائين، ۽ نہ ڪڏهن ڪو سوال ئي پڇيائين. سندس ووٽ هميشہ سرڪار طرف هوندو هو، ۽ پڇاڙيءَ واري زماني ۾ تہ خانبھادريءَ جو لقب بہ مليس. سندس سياسي پاليسي درڪنار، بطور انسان جي ميان علي بخش سٺي سڀاءَ جو صاحب هوندو هو. ڏيندو نہ، تہ ڏکوئيندو بہ نہ. مرحوم محمد حسين جو ٻيو نمبر فرزند، ۽ ميان علي بخش جو ٻيو نمبر ڀاءُ، خانبھادر نبي بخش، روينيو کاتي ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ٿيو. هڪ زماني ۾ ڪمشنر سنڌ جو نيٽو اسسٽنٽ ٿي رهيو، ۽ وڏي ڌاڪي سان. ساري سنڌ پيئي سندس اڳيان نوڙندي هئي. انگريزن پاران ٻڌي - ڇوڙي سندس هٿ ۾ هئي. ڪيترن عھدن ماڻڻ کان پوءِ، بھاولپور رياست جو وزيراعظم مقرر ٿيو ۽ اتان پينشن ورتائين. ميان محمد حسين جو ٽيون نمبر فرزند، خانبھادر عبدالقادر، پڻ پنھنجي سرڪاري ملازمت جي ابتدا روينيو کاتي سان ڪئي. بطور مختيارڪار جي مقرر ٿيو، ڪجهہ عرصي بعد ڊپٽي ڪليڪٽري مليس، ان کان پوءِ جيڪب آباد جو ڊپٽي ڪمشنر مقرر ٿيو. سنڌ جي ڪن ٻين ضلعن ۾ بہ ڪليڪٽري ڪمايائين. آخر ۾ وڃي جهوناڳڙھہ رياست جو وزيراعظم مقرر ٿيو.
ميان محمد شعبان پڻ پنھنجي زماني ۾ وڏو وڪيل ليکيو ويندو هو، پر مون ڪونہ ڏٺو. منھنجي واقفيت سندس پوٽي، ميان غلام قادر سان ٿي. اهو نيڪ انسان هينئر بہ حيات آهي ۽ ڪراچيءَ ۾ پيو رهي. ڪجهہ عرصو گڏيل هندستان جي سينٽرل اسيمبليءَ جو ميمبر بہ هو. ساريءَ حياتيءَ اندر شايد ڪنھن بہ بني بشر کي ڪونہ ڏکويو هوندائين.
شڪارپوري مسلمانن جو ٻيو برسراقتدار خاندان، شيخن جو هوندو هو، جنھن جو مورث اعليٰ شيخ صادق علي مرحوم، وزير خيرپور، هو. سندس پنھنجا فرزند ۽ سندس خاندان جا ٻيا فرد، انگريزي پڙهي، نوڪرين ۾ گهڙي پيا. ڊپٽي ڪليڪٽري ۽ انڪم ٽيڪس آفيسريءَ کان مٿي ڪونہ چڙهيا، پر تعداد جي لحاظ سان ان خاندان جي پکيڙ ڪافي رهي.
منھنجين پنھنجين اکين اڳيان شڪارپور جي شھرت جو ڪارڻ ٽي ماڻھو هئا-
منشي پوڪرداس ۽ سندس سنڌي ڇاپخانو. پوڪرداس پاڻ اڳ مري ڇڪو هو، پر سندس پويان سندس ڪاروبار پوءِ بہ هلائيندا ٿي رهيا. جيڪڏهن سنڌي زبان اڄ تائين حيات آهي، تہ ان جو هڪ سبب پوڪرداس جو ڇاپخانو بہ آهي. ان ڇاپخاني جي وسيلي اڌ صديءَ تائين سنڌي ڪتاب ڇپبا رهيا. پوڪرداس جي حيثيت سنڌي زبان جي تاريخ ۾ اُهائي آهي، جا اردو زبان جي حالت ۾ لکنؤ واري منشي نولڪشور کي حاصل ٿي. سرڳواسيءَ سوين ڪتاب لکرايا ۽ هزارين جلد ڇاپي پڌرا ڪيا. سندس مقابلي ۾ سکر جي ماستر هريسنگهہ بہ پوءِ ساڳيو ڪاروبار شروع ڪيو، ۽ زبان جي وڏي خدمت ڪئي، پر پوڪرداس جو ڪاروبار وڌيڪ وسيع هو. سنڌي زبان جي ڪا بہ تاريخ اوستائين مڪمل ٿي ڪانہ سگهندي، جيستائين ان ۾ سنڌيءَ جي انھن ٻن محسنن، يعني پوڪرداس ۽ هريسنگهہ، جو ذڪر نہ هوندو.
ديوان بھادر مرليڌر، شڪارپور جو وڏي ۾ وڏو وڪيل هو. شاهد جي آڏيءَ پڇا لاءِ اٿندو تہ مقدمي جون ٿڳڙيون نڪري وينديون. شڪارپور ميونسپالٽيءَ جو پريزيڊنٽ بہ چونڊيو، انگريز حڪومت ديوان بھادريءَ جو لقب بہ ڏنس، پر سندس اصلي مقام قاعدي قانون جي دنيا اندر ئي هو. سالن جا سال سندس نالو بطور چوڻيءَ يا مثال جي ڪتب ايندو رهي. چي، ”ائين پيو ڳالھائين، ڄڻ مرليڌر آهين“!
شڪارپور جي شمع اجهامڻ کان اڳ هڪ آخري ڀڙڪو کاڌو، ۽ ان ڀڙڪي جو نالو هو خانبھادر ﷲ بخش سومرو. پر ان مرحوم جو ذڪر ٻيءَ جاءِ تي ايندو، تنھنڪري هت سندس وڌيڪ احوال ڪونہ ٿو ڏيان.
شڪارپور هينئر زبون حالت ۾ آهي. سکر بئراج نڪرڻ بعد سم سيلاب شھر کي گندو ڪري ڇڏيو. 1947ع ۾ قائم ٿيو پاڪستان. سنڌ ورڪي ڀائيبند، ڪاروبار بند ڪري، هڪدم هندستان ڀڄي ويا. سندن محل حوالي ٿيا مسلمان مھاجرن جي. مھاجرن وٽ انھن محلن کي سنڀالڻ ۽ قائم رکڻ جا ذريعا ڪين هئا. نتيجو اهو نڪتو جو جت اڳ ماڙيون هيون، اُت مٽيءَ جا دڙا آهن. جتان اڳ گوهر جان، امير جان ۽ امرناٿ جا آلاپ پيا ايندا هئا، اتان اڄ چٻ جي لات بہ ڪنن تي ڪانہ ٿي پوي.
واپار جي لحاظ سان پڻ ڪن ڏينھن ۾ شڪارپور چوٽ تي هئي. سنڌ ورڪي هندن جي وسيع بيروني واپاري تعلقات جو ذڪر مٿي ٿي چڪو آهي. پر خود شڪارپور شھر اندر بہ وڏو ڪاروبار پيو هلندو هو. جا شي ٻئي ڪنھن بہ شھر مان نہ ملندي، سا شڪارپور مان آسانيءَ سان ميسر ٿي سگهندي. مثلاً، هر قسم جي جواهرات، قيمتي دوائون، زريون، ڪيمخاب، ريشمي ڪپڙو، پشمينو، سيمور جون کلون، سون چانديءَ جا زيور، ڪابل ۽ قنڌار جا ميوا، وغيرہ وغيرہ.
شڪارپور جو حلوو جنھن کاڌو هوندو، تنھن کي ئي ان جي لذت جو احساس هوندو، باقي عام کي ڪھڙي مام! ڍڪيل بزار جي وچ ۾ هڪ چونڪ هوندو هو، جنھن کي چبوترو سڏيندا هئا، ۽ ات ئي ان تاريخي حلوي جا دڪان هوندا هئا. آيو ويو پيو ڍرندو هو. ساڳيءَ طرح ان شھر جو آچار پڻ مشھور هوندو هو. هر شي مان آچار ٺاهيندا هئا- انبڙين مان، ڦاروَن مان، ليمن مان، ڪلويڙين مان، سيانتي جي ڦرين مان، ڏُؤنرن مان. هر شڪارپوري ميزبان جي دسترخوان تي ٻيون ڪھڙيون بہ ”ست رڇيون“ هجن، پر ٽي - چار شيون ضرور نظر اينديون: ساڳ ۾ رڌل گوشت، موسم هوندي تہ پلو، آچار ۽ حلوو. پويانڙي ٿي تہ چانھہ نہ، پر ٿاڌل، برف ۾ ٺريل - ڀنگ جي لغار هجيس يا نہ، تنھن جو مدار مھمان جي پنھنجي ذوق سليم تي. گرميءَ جي موسم ۾ سنڌ واھہ جو ڪنارو هوندو. سارو ڏينھن ميلو لڳو پيو هوندو شوقين، واھہ ۾ انب اڇلايو، تڙڳي پيا ٻاهر ڪڍندا ۽ چوسيندا. سج لٿي کان پوءِ لکي در آباد ٿيندو. چئني پاسين کاڌي جون هوٽلون، شربت ۽ سوڍا لمليٽ جون سبيلون، بجليءَ جا پکا ۽ بتين جي چانڊاڻ. سواءِ لولن، لنگڙن ۽ ناڪاره انسانن جي، باقي هر چرندڙ پرندڙ ماڻھو شام ويلي لکي در جو ديدار ضرور ڪندو. لکي در جي سير لاءِ ڊريس فارمل (formal) هوندي. ململ يا سنھي وائل، يا ﷲ ڏئي تہ بوسڪيءَ جو پيراهن، ڳچيءَ جو ڳلو لازماً کليل، جيئن ڳچي ۽ سينو ظاهر رهي، هيٺتي گوڏ، ڳچيءَ ۾ موتئي جو هار، هڪ هٿ ۾ پکو، ٻئي هٿ ۾ رومال. لڙيءَ رات تائين پيا چونڪ ۾ گهمندا ڦرندا، ٿڪبا تہ هوٽل ۾ ويھي شربت جو گلاس پيئندا، سگريٽ ڇڪيندا، ۽ اوڀاريون لھواريون ڳالھيون ڪندا-
”ڇڏ يار، ڳالھہ ڪھڙي پيو ڪرين؟“
”تون تہ ڪو پڪشٽ پيو ڏسجين!“
گهوڙن جي پڻ وڏي مارڪيٽ شڪارپور ۾ ئي هئي. سٺن گهوڙن ڌارڻ جو خاص شوق هوندو هون. سنڌ جي جنھن بہ ماڻھوءَ کي سٺي گهوڙي خريد ڪرڻ جو ارادو ٿيندو تہ شڪارپور جو سفر اختيار ڪندو. ساڳيءَ طرح ٽانگن ٺاهڻ جا ڪارخانا پڻ ڪثرت سان هوندا هئا. ٽانگا هلڪا پر مضبوط ٺاهيندا هئا، ۽ تمام سھڻا ۽ ”جوپوان“!
شڪارپور جو اصلي بنياد لکيءَ جي دائود پوٽن وڌو، ۽ انگريزن جي آمد کان صدي يا ڏيڍ صدي اڳ. دائودپوٽن کي ڪلھوڙن ڀڄائي بھاولپور پھچايو، ۽ ڪلھوڙن جو ڪم وري پٺاڻن پورو ڪيو، ۽ ان طرح سان پويون سارو عرصو شڪارپور پٺاڻن جو مرڪز بڻي رهي. ڪلھوڙن جي جانشين ٽالپر حاڪمن، شڪارپور کي وري هٿ ڪرڻ لاءِ، وقت بوقت ڪوششون ضرور ڪيون ۽ ڪيئي ڀيرا مقابلا ۽ جنگيون بہ ٿيون، پر پٺاڻن جي پاڙ پٽجي ڪانہ سگهي. آخر انگريز آيا، جن پٺاڻن کي خارج ڪري شڪارپور کي ضلعو بڻايو. ان طرح پٺاڻن جي حڪومت تہ ختم ٿي ويئي، پر سندن رنگ پوءِ بہ قائم رهجي ويو، ۽ اڄ تائين موجود نظر ايندو. مرد ڀورا، سھڻا، قداور، ۽ عورتون پنھنجو مثال پاڻ. سنڌ جي ڪنھن بہ حصي ۾ خوبصورتيءَ جي ايڏي پرسنٽيج (Percentage) نظر ڪانہ ايندي، جيتري شڪارپور اندر. شڪارپور جي مفصل تاريخ لکندڙ کي مرزا عطا محمد جو ڇڏيل روزنامچو ضرور نظر مان ڪڍڻو پوندو. ٻيءَ صورت ۾، کيس پتو ئي ڪونہ پوندو تہ ساريءَ سنڌ اندر شڪارپور کي انساني حسن جي معاملي ۾ اهو مقام ڇو ۽ ڪھڙيءَ طرح حاصل ٿيو.