وڏيرو سائين
پر ان منصب جو حاصل ڪرڻ ايترو ڏکيو نہ هوندو هو، جيترو اُن جو سنڀالڻ ۽ ان جون ذميواريون نباهڻ. وڏي هشياري ۽ معاملي فهمي درڪار هوندي هئي. ماڻھوءَ کي ڏينھن رات خبردار رهڻو ٿي پيو. عام چوڻي هوندي هئي: ”جيڏا اوتا تيڏا ڀوتا، جيڏا اُٺ اوڏا لوڏا“. پاڙيوارن جون رقابتون، عملدارن جون متلون مزاجيون (اڄ هڪ وڏيري کي هشي ٿي ڏنائون تہ سڀاڻي ٻئي وڏيري تي سندن نظر ڪرم ٿي پيئي)، مھمانخاني جا خرچ، گشتي عملدارن جون رسايون، ”پوزيشن“ کي سنڀالڻ لاءِ آمدني وڌائڻ جا ويچار، راڄ جي اندروني جهيڙن جهڳڙن کي سموهي ساري پاڙي کي پنھنجي هٿ ۾ رکڻ، پنھنجن گهرن ۽ ٻارن جي حفاظت ڪرڻ، جيئن ڪو دل سڙيو ”بدمعاش“ يا زهريلو رقيب جاني يا مالي نقصان پھچائي نہ سگهي، وغيرہ، وغيرہ -- هزارين هونديون هيون مصيبتون هڪ ”وڏيري سائين“ جي گردن ۾.
جن ماڻھن انھن سمورين جوابدارين کي ساري عمر احسن طريقي سان نباهيو، انھن مان هڪ شخص وڏيرو جان محمد خان ابڙو مرحوم، ڀونڀٽ پور تعلقي رتيديري جو زميندار هو.
زمين ٿوري، گهاڙ واھہ جو پاڻي ڪڏهن چڙهي ڪڏهن لھي، فصل ڪڏهن پچن ڪڏهن سوڪ ٿي وڃن، پاڙي جا وڏا زميندار راضي ”گهڙي پھر“. باقي سارو وقت ڇيڻن ڀورڻ ۾ مصروف، عملدارن جي ياري ”هڪ هٿ پڪ ٻي سڄي واري“، چوطرف هڪ راڄ نہ پر ”ست راڄي“، تعليم بنھہ ڪانہ، وڏي ڪوشش سان صحيح وجهي سگهبي، پر جڏهن ڳوٺ جو نالو لکڻو پوندو تہ ”ڀونڀٽ پور“ ”پوپٽ پور“ پئي پڙهبي، اولاد فقط هڪ پٽ، سو بہ ڦوھہ جوانيءَ اندر گذاري ويو، مٽ مائٽ ڪجهہ حاسد، باقي سڀ اڻگهڙيا ڪاٺ: غرض تہ حالتون ناسازگار، ذريعا محدود، مگر وڏيري جان محمد مرحوم جي وڏيرپ جو ڏونڪو پورا پنجاھہ سال انتھائي ڪاميابيءَ سان وڄندو رهيو.
عجيب خوبين جو صاحب هوندو هو، سياستدان، دور انديش، موقعي جو ڄاڻو، متحمل مزاج، حوصلي مند، ڪفايت شعار، گفتگو ۾ سخت هشيار. ڪنھن ٻئي ملڪ ۾ پيدا ٿئي ها ۽ تعليم پرايل هجيس ها تہ وڏو نانءُ پيدا ڪري ها. هت سندس هشياريءَ کي نظر ۾ رکي، عام ماڻھو، پنھنجي مخصوص ڳوٺاڻيءَ زبان ۾، فقط کيس ”ڪانءَ“ سان تشبيھہ ڏيندا ٿي رهيا.
ڪانءَ سان سندس ڀيٽ جو مقصد هرگز سندس گهٽتائي ڪرڻ ڪانہ هئي.
سنڌ جي ادب ۽ ڳوٺاڻي زندگيءَ اندر ڪانءَ تمام وڏي شيءِ هوندو هو، هر خيال کان ۽ هر لحاظ سان. سياڻپ ۽ دورانديشيءَ جي معاملي ۾ سندس ثاني ڪونہ سمجهندا هئا. خير ۽ خوشيءَ جو خاص خابرو ليکيو ويندو هو. وڇڙيلن ۽ آسائتن جو آخرين آسرو هوندو هو. ستن ڪوٽن اندر ڪڙيل ۽ قابو ٿيل مُٺيءَ مارئيءَ تائين مٺن ماروئڙن جي مخفي سنيھن ۽ سنديسن پھچائڻ جو ڪم سندس سپرد ٿي رهيو. ان عالمِ حبس اندر، جيڪڏهن کنياتو هر فجر جو ان ڪاري ڪوٽ جي ڪنگرن تان ويھي پنھنجين لاکيڻين لاتين سان کيس وندرائيندو ۽ آزاديءَ ۽ مارن سان ميلاپ جا آسرا نہ ڏيندو رهي ها، تہ هوند گهڻا ڏينھن مارئي زنده رهي سگهي ها؟ اهڙين خصوصي خدمتن عوض ئي سنڌ جي شاعرن ڪانءَ کي اهو درجو ڏنو، جو ايران اندر بلبل کي حاصل هو. منجهانئن ڪيترن سندس خدمت ۾ جيري ۽ هنيانءَ جا هديا پيش ڪيا. جن کان ايترو گهڻو پڄي ڪونہ سگهيو، تن پڻ گهٽ ۾ گهٽ کيس مٺا لولا ضرور کارايا.
تنھنڪري وڏيري جان محمد خان مرحوم کي جن ماڻھن اهڙي پکيءَ سان ٿي ڀيٽيو، تن حقيقت ۾ محض سندس سياڻپ ۽ ڪارآمدگيءَ جو داد ٿي ڏنو.
سندس ڪچھري ڏسڻ وٽان هوندي هئي.
پاڙي جي معززن ۽ عزيزن، ۽ ابڙا قوم جي مھانڊن لاءِ کٽون هونديون، باقي آئي وئي لاءِ نکون ۽ تڏا. صبح ٿيندو تہ غسل ڪندو، نماز پڙهندو، نماز بعد وار کولي اچي ڪچھريءَ ۾ ويھندو ۽ کين سيرون ڏيئي پيو سڪائيندو. گهڙيءَ پھر اندر ماڻھو اچڻ شروع ٿيندا. ڪن جون ٻڌيءَ ڇوڙيءَ جون دانھون هونديون، ڪن جا پاڻ ۾ ملڪيتن جا تڪرار هوندا، ڪن جا ڪن ڏانھن ”پاڻيءَ جا پاءَ“ رهيل هوندا. پاڻ ڳالھيون ٻڌندو فيصلا ڏيندو ويندو، جيڪو فيصلو نہ مڃيندو تنھن کي دٻ دڙڪو پيو ڪندو. ڪنھن لچ لونبڙ واتان ڪو نا مناسب گفتو نڪري ويو تہ سخت تنبيھہ ملنديس. ڪامورن جو بيحد آڌر ڀاءُ ٿيندو رهندو. وڏن عملدارن جي ويجهو گهڻو ڪري ڪونہ ويندو. هيٺين ڪامورن سان سخت نياز ۽ نوڙت سان پيو هلندو. ۽ کين هميشہ راضي رکيو ايندو. مٿين عملدارن مان وڌ ۾ وڌ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ ڊپٽي سپريڊنٽ پوليس تائين ويندو، عام طرح سندس اٿ - ويھہ مختيارڪار ۽ صوبيدار تائين هوندي. پاڙي جا ٻيا زميندار سڀ وڏا ماڻھو ۽ مغرور هوندا هئا، جن جي ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ کان هيٺين عملدارن ۾ بنھہ اک ئي ڪانہ ٻڏندي هئي - ان ڳالھہ جو فائدو جان محمد خان وٺندو رهيو.
هيٺين عملدارن سان حسن سلوڪ ڪري کين هميشہ پنھنجو طرفدار ۽ مددگار بڻايو ويٺو رهيو. انھن جي وسيلي، پنھنجي درجي آهر، هر سرڪاري عزت حاصل ڪيائين. ڪمشنر جي درٻار جي ڪرسي، ڪجهہ عرصي لاءِ آنرري مئجسٽريٽي، بندوقن جا ليسن، وغيرہ وغيرہ. پنھنجيءَ وزارت جي زماني ۾ مون کيس ”جسٽس آف دي پيس“ (جي. پي) پڻ مقرر ڪيو.
پاڙي جا زميندار، حسد وچان، کيس نقصان پھچائڻ لاءِ هزار ڪوششون ڪندا، پر حد جا ننڍا عملدار سندس پاسو وٺيو بيٺا هوندا، جنھنڪري کيس ڪا بہ تڪليف ڪانہ ٿي رسي.
”رعب تاب“ ۽ ”حفظ مراتب“ جي اصولن جو خاص خيال هوندو هوس. ڄٽ ڄاموٽ کي اک ۾ رکيو ايندو. مجال آهي جو ڪو سندس اڳيان گستاخي ڪري يا کٽ يا موڙي تي چڙهي ويھي، هڪدم هڪل ڪري مٿان اٿاري هيٺ ويھاريندس.
مون پنھنحيّ ڳوٺاڻي زندگيءَ واري زماني ۾ دستور جاري ڪيو تہ ڪو بہ ماڻھو منھنجي اڳيان هيٺ نہ ويھي. هر آئي وئي ۽ غريب ماڻھوءَ لاءِ بہ ڪرسيون، کٽون ۽ موڙا رکائي ڇڏيم. جان محمد خان مرحوم کي اها ڳالھہ ڪانہ وڻي، سو هر ڀيري شڪايتون ڪندو رهيو - چي، ”تو لچن لوفرن جي دل وڌائي ڇڏي آهي، ان مان ڏاڍو ڏچو پيدا ٿيندو.“ پسگردائيءَ جي ڪنھن ”ڄٽ“ سرڪشي اختيار ڪئي تہ هڪدم صوبيدار سان بندوبست، ۽ ڊپٽي ڪليڪٽر اڳيان شڪايت ڪري، بدمعاشيءَ ۾ جهلائي ڇڏيندس. ننگاوتيءَ جي ڳالھہ تان ڪنھن خون ڪري وڌو تہ پراڻي فيوڊل دستور موجب ان شخص جو هرگز ”پن نہ کڻندو“، بلڪ ڦاسي پوندو تہ مناسب مدد ڪري ڇڏائي بہ وٺندس.
سندس دورانديشيءَ جو هيءُ عالم هوندو هو جو پاڻ کان ڏاڍي سان بنھہ هٿ نہ اٽڪائيندو. اڳواٽ ڏسي وٺندو هو تہ ڪھڙي شخص مان ڪيتري فائدي ۽ ڪيڏي نقصان پھچڻ جو امڪان ٿي سگهي ٿو، پوءِ بعينہ ان انداز ۾ ان سان تعلقات رکيو ايندو. مثلا=، منھنجن بزرگن سان اوائل کان وٺي سندس تعلقات اهڙا نہ هوندا هئا، جھڙا هجڻ کپندا هئا. انھن جي انتقال بعد منھنجو وارو آيو، سمجهي ورتائين تہ مون ۾ نقصان پھچائڻ جي وڌيڪ صلاحيت آهي، تنھنڪري مون سان هڪدم ميٺاج، بلڪ فرمانبرداريءَ جو سلوڪ ڪرڻ لڳو. سالن جا سال اها ڪيفيت قائم رهي. مرحوم مون سان اهڙا پير کنيا جو سندس قضيو ٿيو تہ مون ائين سمجهيو تہ ڄڻ منھنجو هڪ بزرگ گذاري ويو.
هڪ ٻيءَ خوبيءَ سبب پڻ آءٌ سندس ڏاڍي عزت ڪندو هوس. مثلا=، ڪنھن پاڙيواري سان ڪيڏي بہ دشمني هونديس، مگر ان شخص تي ڪا تڪليف اچي ويئي تہ هر مناسب طريقي سان اُن جي مدد ڪندو. هڪ واقعو مون کي چڱيءَ طرح ياد آهي. جنھن زماني ۾ منھنجن بزرگن ۽ وڏيري جان محمد خان جا تعلقات خراب هوندا هئا، ان زماني ۾ هڪ دفعي اسان جي ڳوٺ جي ڀر ۾ ڀٽي واھہ کي کنڊ پئجي ويو، جنھنڪري اسان جي ڳوٺ ٻڏي وڃڻ جو سخت خطرو پيدا ٿيو، پاڻيءَ جو ايڏو زور هو جو ڳوٺ ٻڏڻ ۾ باقي گهڙيءَ پھر جو سوال وڃي رهيو، ۽ ڳوٺ غرق ٿئي ها تہ اسين هميشہ لاءِ برباد ٿي وڃون ها. جان محمد خان کي خبر پئي، پاڻ لٽا لاهي، گوڏ ٻڌي، پنھنجي شھر جا سمورا ماڻھو ڪڍي اچي کنڊ ٻڌائڻ بيھي رهيو. سندس پنھنجو ڀاءُ پاڻيءَ کان ٻاهر واھہ جي ڀر تي بيٺل نظر آيس، هڪل ڪري چيائين: ”نامراد، اڃا ڀڪ تي ويٺو آهين! اندر گهڙ، مر، مري سر ڏي، ويل اٿئي، ويل ٿو وڃائين!“ سندس ڀاءُ ٽپو ڏيئي واھہ ۾ گهڙي پيو. وڏيءَ محنت بعد کنڊ ٻڌو، ۽ اسان جو ڳوٺ غرقابيءَ کان بچي ويو. چوندو هو:”ميان علي محمد شاھہ! پاڙي ۾ ويٺا آهيون، ورو وري تي رکيو، پاڙو پيغمبرن کي بہ پيارو هوندو هو.“
مون سندس ڪفايت شعاريءَ جو ذڪر ڪيو آهي. مرحوم جي زمينداري تمام محدود هوندي هئي، مگر تنھن هوندي بہ ٻيءَ طرف ڪفايت ڪريو پنھنجي ”اوطاق“ قائم رکيو آيو. آئي وئي لاءِ مانيءَ جو ٽڪر هر وقت موجود هوندو. اجائي خرچ کان ائين ويندو، جيئن ”ڪانءُ ڪمان کان“. ساري عمر ٿرڊ ڪلاس ۾ سفر ڪيائين، نصرت اسٽيشن کان لاڙڪاڻي جو ڀاڙو فقط چار آنا هوندو هو، پر بغير اشد ضرورت جي لاڙڪاڻي تائين بہ ڪونہ ويندو. ڪنھن لڱا لاڙڪاڻي وڃي نڪرندو تہ شھر ۾ بگي ڀاڙي نہ ڪندو، پنڌ هلندو رهندو، مگر اهڙي شان سان، جو ٻہ - چار ماڻھو ضرور ڪڍ هوندس. صورت ۾ بہ ڏاڍو معزز پيو لڳندو هو - بت ڀريل، قداور، ڏاڙهي چاپئين، سھڻي. لباس: کنڀيل سفيد پڳ، ڊگهو سفيد پيراهن، سفيد سٿڻ، پير ۾ سنڌي جُتي، ڪلھي تي دائما سفيد بوڇڻ، ڪوٽ گاهي ماهي پائيندو، هٿ ۾ سنھو نيٽ جو لڪڻ.
گفتگو ڪندو تہ سمجهي سوچي، اثرائتن اکرن ۾، دليلن، سببن ۽ ثابتين جي بنياد تي. هر جملي مان اڳلي لاءِ عزت پئي بکندي، جنھنڪري ٻڌندڙ هڪدم موهجي ۽ طرفدار بڻجي پوندو. پنھنجن ذات ڀائين ابڙن کي هميشہ ڇاتيءَ سان لايو ويٺو هوندو هو. کيس پنھنجيءَ قوم آبڙ جي ماضيءَ تي فخر هوندو هو، ۽ سياسي فائدن جي خيال کان ”آبڙ“ جي حلقي ۾ پسگردائيءَ جي هر ذات کي شامل ڪري ڇڏيو هئائين، مثلاً ڪماريا، دائودجا، راهوجا، جيھا، ککراڻي، ڏيٿا، گهانگهرا، جوڻيجا، وغيرہ. جا ذات سڌيءَ طرح آبڙ ۾ اچي نہ سگهندي، تہ ان کي ”سماٽ“ ۾ داخل ڪري، ابڙن جو سؤٽ ثابت ڪري ڇڏيندو. پاڙي جي هر ڳوٺ اندر هڪ ”مھانڊو“ پيدا ڪيائين، جنھن جي ذريعي ان ڳوٺ جي ماڻھن تي پنھنجو اثر قائم رکيو آيو. سندس سلوگن (Slogan) يا نعرو هوندو هو: ”آبڙ جو ننگ!“ ان ”ننگ“ جي بنياد تي ساريءَ آبڙ کي سلھاڙيو ويٺو رهيو. پري پري جا ابڙا بہ کيس پنھنجو اڳواڻ سمجهندا رهيا. ساريءَ اپر سنڌ اندر جت بہ ڪو ابڙو وڏيرو نظر آيس تہ ان سان وڌي وڃي تعلقات پيدا ڪيائين. کين چوندو: ”ادا، ابڙا آهيون، پاڻ ۾ ڀائر آهيون، آبڙڪيءَ جو ننگ اسان کي نہ پوندو تہ ٻئي ڪنھن کي پوندو!“ غرض تہ نہ فقط خاص پنھنجي پسگردائيءَ اندر، بلڪ ساريءَ اپر سنڌ ۾ سندس دوست هوندا هئا: وڏيرو صاحب خان جوڻيجو مرحوم (ڌامراهن تعلقي لاڙڪاڻي وارو)، وڏيرو شير محمد خان ڪماريو، (لاڙڪاڻي وارو)، عبدالرحمان موهل (نئين ديري جي ڀر وارو)، رسول بخش خان جوڻيجو (مرزانپور تعلقي ڳڙهي ياسين وارو)، وڏيرو پيرل خان ککراڻي (لڳ نو شھرو تعلقو ڳڙهي ياسين). کھڙن مان محمد ايوب خان کھڙي زور ورتو تہ کھڙا بہ ”سماٽ“ ۾ شامل ٿي ويا، باقراڻيءَ واري وڏيري غلام عمر خان انڙ ترقي ڪئي تہ انڙ بہ ان زمري ۾ منسلڪ ٿيا. غرض تہ مرحوم جان محمد خان جي اها پاليسي پڇاڙيءَ تائين ڪامياب رهي، ۽ پاڻ کي ڪڏهن بہ اڪيلو شمار ٿيڻ نہ ڏنائين. في الحقيقت، ان زماني جي هوندي بہ اها وڏي ۾ وڏي ضرورت هئي.
پنھنجي ڳوٺ تي ساھہ ڏيندو هو. سندس بيٺلائي ڏسي، ڪيترائي ماڻھو ٻاهران لڏي اچي سندس ڳوٺ ۾ ويٺا، جنھنڪري سندس ڳوٺ ڏاڍو وسيو. هر قسم جا ڪاسبي ۽ پيشه ور ماڻھو، جن کي ڳوٺن جي سونھن سمجهيو ويندو هو، موجود ٿي ويا. لوهرن مان مرحوم عثمان عجيب، سچو، معزز، همدرد ۽ نيڪ سيرت انسان سمجهيو ويندو هو. سندس دڪان هڪ قسم جي ڪلب يا ڪچھريءَ جي جاءِ هوندو هو. مُلپيءَ جو ڪم ملان ﷲ بخش (يا ملا علو) جي سپرد هو. ڳوٺ جو موچي استو عارب هوندو هو، جنھن جون ٺاهيل سنڌي جُتيون پنھنجو مثال پاڻ هونديون هيون. پر گراهڪن کي جُتين ٺاهي ڏيڻ بدران گهڻو ڪري ”موچڪن دلاسن،“ تي رکندو هو. استو محمد ڪنڀر هوندو هو، جنھن جي آويءَ تان لٿل ٿانو ڏاڍا مرغوب هوندا هئا. واڻين (هندن) جو هڪ سڄو پاڙو هوندو هو، جن جو مُکي هوندو هو وهنواريو مل. وهنواريومل، وهنوار جي ڪمن ۾ پنھنجي ڳوٺ جي وڏيري وانگر ”صاحبِ پاليسي“ هوندو هو. هٽ هلائڻ کان سواءِ، زمينن جا ٺيڪا بہ کڻندو رهيو. پنھنجي نياز نوڙت ۽ هيٺانھينءَ وسيلي پاڙي جي کاتيدارن جا ڪَنَ ڪتري ڇڏيائين. غريب کان غريب مسلمان کاتيدار جي اڳيان بہ ڌرتيءَ تي ويھي رهندو، ۽ هٿ ٻڌي پيو چوندس. ”سائين، تون هاٿي آءٌ ڪِول، تنھنجو پير مون تي پوندو تہ منھنجو نشان بہ ڪونہ رهندو“ - پر ان ”ڪول“، وقت آئي، ڪيترن ئي ”هاٿين“ جا نشان مٽائي ڇڏيا. ڀائي هرداسمل ڀونڀٽپور جو ٻيو مھانڊو هوندو هو، وهنوارئي مل کان گهٽ ”پيرڙيو“، ۽ وقت آئي ”مڙس ماڻھو“.
جان محمد خان جو ڳوٺ وسيو، تنھن جا سبب اُهي ئي هئا، جن جي بنياد تي ان زماني ۾ ٻھراڙيءَ اندر ڳوٺ وڌندا ٿي رهيا. مثلاً:
(1) ڳوٺ - وڏيري جي زورائتي هجڻ سبب چوريءَ چڪاريءَ جو امڪان ڪونہ رهيو،
(2) لچ لونبڙ اشرافن سان ”آسيب“ ڪري ڪونہ ٿي سگهيو،
(3) آئي وئي ڪاموري سان وڏيرو پاڻ منھن ڏيندو ٿي رهيو، جنھنڪري شھر جا ماڻھو عملداري آزار کان محفوظ ٿي رهيا،
(4) وڏيري پاڻ يا سندس ڪٽنب جي ننڍن وڏن مان ڪنھن بہ راڄ جو لوڙهو ڪونہ ٿي لتاڙيو، جنھنڪري ننگاوتيءَ جي معاملي ۾ راڄ جي ماڻھن کي اطمينان حاصل هو.
عام چوڻي هوندي هئي تہ ”ماڻھو ٿڌيءَ ڇانو هيٺان ئي اچيو آسائش وٺي ٿو“. وڏيري جان محمد خان مرحوم ٿڌي ڇانوَ پيدا ڪئي، جنھنڪري هيڏانھن هوڏانھن جي ماڻھن ڊوڙي اچي ان ٿڌيءَ ڇانوَ هيٺان آسائش ڪئي.
مائي حليمان ميربحر، ڀونڀٽپور جو هڪ خاص ڪئريڪٽر هوندي هئي. سياڻي، فضيلت ڀري، شاديءَ غمي جي ڪمن ۾ هرهڪ جي همدرد. پاڙي ۾ جنھن بہ سڏ ڪيس، خوشيءَ سان ورنائيندي. سڱابنديءَ جو معاملو هوندو تہ طرفين جي وچ ۾ نياپا سنيھا پڄائيندي ۽ آخر آڻي گهوٽيتن خواھہ ڪنواريتن کي هڪ ئي نڪتي تي بيھاريندي. ڪنوار کي ”ونواھہ“ جي ڏينھن اندر ”ٺاهڻ“، سينگارڻ ۽ سنوارڻ جو ڪم پنھنجي ذمي کڻندي. هر صبح جو اچي ڪنواريتي گهر رسندي: ڪنوار جي جسم کي اَٽي ۽ سرنھن جي تيل سان مليندي، مٿي کي سير ڏيئي صاف ڪنديس، ميٽ تيل سان وهنجارينديس، ۽ وهنجارڻ کان پوءِ مٿي ۾ تيل وجهي ۽ سينڌ ڏيئي، سندر وجهنديس، هٿن پيرن تي ميندي لائينديس، اکين کي ڪجل جي ”ريھہ“ ۽ چپن کي سرخيءَ جو چٽڪو ڏينديس، کاڌي لاءِ بُسريءَ، چُوريءَ، ڪُٽيءَ، مکڻ ۽ مُستيءَ جو انتظام ڪنديس. آخري ”مٿاميڙ“ جي موقعي تي، لانئن ڏيارڻ ۽ ساٺن سڳڻن پوري ڪرائڻ جي ذميواري پڻ سندس سر تي هوندي. جيستائين نکيٽي (يا رخصتي) جو وقت ايندو. مائي حليمان اهي سمورا ڏينھن هر شام جو ڳوٺ جي زالن کي گهوٽيتن جي گهر جمع ڪري، انھن سان گڏجي ويھي سھرا چوندي. سھرن ۾ زياده تر ذڪر هوندو زيورن جو، سونن ۽ نھرن جو – ”دُري گهڙائج نھري“ جن زيورن جي سلسلي ۾ سون مھيا ٿيڻ جو امڪان نہ هوندو، تن جي باري ۾ پڻ اصرار هوندو تہ گهٽ ۾ گهٽ ”نھرا“ ضرور هجن.
وڏيري جان محمد خان مرحوم جي صورت هينئر بہ اکين اڳيان پئي ڦريم، توڙي جو آءٌ سندس ڳوٺ کان چار هزار ميل پري، منيلا فلپائن ۾ ويٺو هيءُ مضمون لکان -
...اڇو اجرو، ڪميت گهوڙيءَ تي چڙهيل، هنج ۾ ٻارهن بور جي دونالي بندوق گهوڙن سان (آءِ. هالس ڪمپنيءَ جي ٺھيل) رکيل، اڳ ۾ هڪ يا ٻہ ڪنجڪي، گهاڙ واھہ جو ڪنارو ڏيو پيو ڳوٺ اچي يا ڳوٺ مان نڪري: يا اوطاق جي ٻاهران ويٺو آهي، گهاڙ واھہ جي ڪناري تي، ٻٻر جي ڇانوَ هيٺان، کٽ تي: مٿي تي ڀرت ڀريل ننڍي ٽوپي، سفيد چولو، سفيد گوڏ، چوڌاري ڪچھري، جنھن ۾ ويٺا آهن سندس پاڙي جا مھانڊا - ميھو خان ککراڻي، وڏيرو جھان خان ککراڻي، بھادر خان، بالاچ خان، مرزا خان (يا سندس پٽ نھال خان) ککراڻي، فيض محمد ڏيٿو، محمد پناھہ راهوجو، وغيرہ وغيرہ: پيون هلن اوڀاريون لھواريون حڪايتون، ٻَڌيءَ ڇوڙيءَ جون شڪايتون، آبڙڪيون روايتون: هرڪو خوش، هر ڪو مطمئن...
مرحوم نوي ورهين جي ڄمار ۾ انتقال ڪيو. ساري عمر سندس هاٺي مضبوط رهي. ان جو سبب هو ڳوٺاڻي خوراڪ (ماهيو کير، ڏُڌ، ڏهي، مکڻ، ڇيلي جو گوشت، گهر اندر جنڊ ۾ پيٺل هٿ جو صاف ۽ تازو اٽو)، تازي کليل هوا، سانوڻ ۾ ڏکڻ جي هير، سياري ۾ اتر جي جهَڪ، جهنگ جي خوشبو، فطري ورزش، پَنڌ يا گهوڙي جي سواري، رفتارِ زندگيءَ جي آهستگي: اچڻ وڃڻ جا پروگرام ٺهندا، تہ نہ ڪلاڪن نہ ڏينھن پيرين، پر چنڊ جي چڪر ۽ موسمن جي ڦيري جي بنياد تي. رات وڳڙي روشني هوندي تہ چنڊ جي چانڊاڻ ۽ تارن جي جهرمر جي، اونداهيءَ ڪوٺيءَ ۾ وڃڻو پوندو تہ تيل جو ڏيئو کڻبو. ڏينھن جو گرمي ٿيندي تہ ڇت جي جهلي هلندي يا هاٿائون پکو، سياري ۾ پارو پوندو تہ ٻاٻرا، ڪانڊاوان، يا باهڻ جا بنڊ ٻرندا، طعام وجهندو تہ ٺڪر جي ڪُنينءَ ۾ يا وڌ ۾ وڌ ٽامي جي قلعي ٿيل ديڳڙن ۾. ڊڳڙي پچندي تہ پاهڻ جي ٿوٻيءَ يا ٺڪر جي دانگيءَ تي. چلھي هيٺان باھہ هوندي تہ ڪاٺين جي، ۽ نہ گاسليٽ نہ ڪوئلن نہ گئس نہ بجليءَ جي - آهستو آهستو پئي ٻرندي - نہ وٽامن سڙڻ جو خوف، نہ ديڳڙن جي ڪس لهڻ جو امڪان، نہ کاڌي جي اصلي ذائقي ڦري وڃڻ جو احتمال. ڀاڄي هوندي تہ پنھنجي واڙيءَ جي، يا فصلي ۽ جهنگائين- سرنھن ڄانڀي جا ڳنر، مٽرن چڻن جي پلي، اِڪڙ جا پن، گوار جون ڦريون، لوڻڪ ۽ للر جا موڙ- هٿ جي مکڻ ۾ رجهندي، ٿوم جو واس ڏنو ويندو. ليلو يا گهر جو پليل چوزو چڙهندو تہ ٻوڙ ۾ ڌاڻن جا تازا پن داخل ٿيندا، جيئن سڳنڌ پيدا ٿئي، ڇٺي ڇماهي ڪو تتر اچي ويو تہ سبحان ﷲ، بهشتي ميوو، جنت جو لڏون سمجهيو ويندو!
“ نہ وري اها زندگي موسيقيءَ کان ئي خالي ٿي رهي. يڪتاري يا گهڙي وارو ڪافير نہ هوندو تہ قدرتي آڪسٽرا موجود هوندو: سانوڻ جا پاڻي وهي ايندا تہ ڏيڏرن جا بئنڊ ۽ ٽيٽهر جي وائلن پئي ٻڌبي. چيٽ آيو تہ ڪارڙو تتر ميدان ۾ موجود هوندو، پيو سڏيندو ”پير پير کدو“. خواجه خضر آيس نہ آيس، پر ”مسيون“ (ڪارڙي تتر جون ماديون) گهڻيون ئي اچي ملنديس. عشق کي اندازَ اندر هلايائين تہ مدتن تائين مرڪندو رهندو، ٻيءَ صورت ۾ هر عاشق زار وانگر ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسي وڃي ديڳڙي داخل ٿيندو. هر پرھہ ڦٽندي، کنياتي جي مٺين لاتين سان، ۽ هر شام ايندي بگڙي تتر جي تنوار بعد. ۽ نہ وري قدرت جو اهو پروگرام ان وچ ۾ ئي بند رهندو. گهرن اندر جهرڪين جي جهٽ مٽ ۽ جهيڙا هوندا، گهر جي ٻاهر وڻن مٿان ڳيري جي ”گهوگهو“، ۽ وڻن هيٺان ڳوٺاڻي ڳيري جي ”هو هو“!
پوءِ انسان جا اعصاب ڪمزور ٿيندا تہ ڇو، بدهاضمي جي شڪايت ٿينديس تہ ڇا وگهي؟ ۽ اهڙي اطمينان بخش، صاف ۽ سٿريءَ فضا اندر جيڪڏهن نوي ورهين تائين جيئرو رهيو تہ عجب جو ڪھڙو سبب؟