ڀوت خروس
ڀوت خروس جي وانڍ منھنجي ڳوٺ کان ميل - ڏيڍ پنڌ تي هوندي هئي. پنھنجي وانڍ تي سواءِ ذاتڀائي ٻروچن جي ٻئي کي ويھڻ ڪونہ ڏيندو هو. هونئن بہ اهو عام دستور هوندو هو ٻروچن جو. ٻيلن جي اندر يا ٻيلن جي وٽ سان وانڍيون ٺاهيندا. جيڪڏهن هڪ - اڌ ڇپر هوندن تہ اُن کي ”ڀاڻ“ سڏيندا. ٻيءَ ذات واري ماڻھوءَ کي پاڻ وٽ يا پنھنجي ويجهو هرگز گهر ٺاهڻ نہ ڏيندا. سندن ڌنڌو هوندو هو چوپايي مال، خاص طرح سان مينھن، جي ”ٻڌي ڇوڙي“. ان اصطلاح جي معنيٰ هئي - مال جي چوري، چورايل مال جي پرداخت، ۽ ڀُنگ (يعني رقم) وٺي چورايل مال ڀاڳئي (يعني مالڪ) کي موٽائي ڏيڻ. اصلي چورايل مال عيوض ٻيو مال ڏيندا تہ اُن کي ”ويڳو مال“ سڏيو ويندو. سنڌو درياھہ جي ٻنھي ڪنارن سان، ڪشمور کان وٺي ڪوٽڙيءَ تائين ان قسم جون ٻروچن جون دڻيون يا پاٿاريون پکڙيل هونديون هيون. اهي پاٿاريون چوري ٿيل مال جي پاڻ ۾ ڏي - وٺ ڪنديون رهنديون هيون. پنجاھہ يا سؤ ميل پري وڃي مال چورائيندا. اُن مال کي رات جو درياھہ ۾ وجهي، پاڻ سيڻاهن تي چڙهي، ان کي تاريندا، آڻي پنھنجي پاٿاريءَ يا ڀاڻ وٽان ٻاهر ڪڍندا. ٿڌيءَ ڪوسيءَ جي ڪا پرواھہ ڪانہ هوندي. سياري جي ڄمندڙ پاري وارين راتين اندر بہ پيا درياھہ ۾ ترندا. جيڪڏهن بنھہ ٿڌ محسوس ٿيندين تہ ڄانڀي جو تيل جسم تي مکي ڇڏيندا. نہ وري مانيءَ جي ئي گهڻي طلب هوندين - وڌ ۾ وڌ، تہ بہ جوئر جي مانيءَ جا ٽُڪر ۽ مُستيءَ جي مُٺ بوڇڻ ۾ ٻڌي، مٿي سان مولھو ڪري، لڙهندا هلندا. جت بہ بک ورائيندين تہ اهي ٽڪر ڇوڙي چٻي ڇڏيندا. رات جيئن اونداهي، تيئن پيو کين مزو ايندو. چانڊوڪين راتين کي پنھنجي ڌنڌي لاءِ سخت مضر سمجهندا. ٻروچن جون ڪيتريون ذاتيون محض ڪم ئي اهو ڪنديون هيون. مثلا= خروس، تڙت، شر، جتوئي، کوسا، چانڊيا، بنگلاڻي ۽ بڙدين جا مختلف پاڙا. ٻروچن جي چوراڪاريءَ جي ڌنڌي اندر اهي ڪامرانيون ڏسي، ڪيترين غير ٻروچ ذاتين بہ اهو ڪاروبار شروع ڪري ڏنو هو - مثلا= ناريجا، ڪلھوڙا، جوڻيجا، ابڙا، وغيرہ.
ڀوت خروس، پنھنجي ڪٽنب اندر، ”مھانڊو مڙس“ ليکيو ويندو هو. مون کيس سندس پڇاڙيءَ واري زماني ۾ ڏٺو. اَسي کن ورهين جي ڄمار کي پھچي چڪو هو. سنھو، قداور، ڏاڙهي دُن کان بہ هيٺ پوندي هيس. اکيون هميشہ ڳاڙهيون هونديون هيس. چوندا هئا تہ ڀنگ ڪثرت سان پيئندو هو. گهوڙي جي سواري ڪندو هو. ٻروچن جي دستور موجب، ڪپڙا فقط سفيد پھريندو هو، نہ رنگين، نہ کومان. سندس ضد ۽ سختدليءَ جون ڪھاڻيون ڏاڍيون مشھور هونديون هيون. چوندا هئا تہ جنھن جو دشمن ٿيو، ان جو سر وڃائي ڇڏيائين. پنھنجيءَ قوم جي ڪيترين عورتن کي جن تي سياهڪاري جو شبھو هوس، بيھي خون ڪرايائين. ڪنھن زميندار مٿس بدمعاشيءَ جو بيان ڏيئي کيس تڪليف هيٺ آندو، تہ ساري ڄمار ان جو سڄڻ نہ ٿيندو، بلڪ اوچتو منھن پئجي ويندس تہ پنھنجي منھن کي پڳ جي پلاند سان ڍڪي ڇڏيندو ۽ ڏند ڀڪوڙي چوندو رهندو: ”ويري آهي ويري، ڪارو ڪارو، ٻوٽيون کاوانس، رت پيئانس، هڏا چٻيانس.“
ڀوت کي ماڻھو سچو مھانڊو سمجهندا هئا، ڇو تہ هو انھن سمورين روايتن کي قائم رکيو آيو، جيڪي مھانڊن ٻروچن سان وابستہ هونديون هيون. اهو واقعو آهي تہ چورن ۾ بہ اخلاق Honour ٿئي ٿو، جنھن کي هو ڪنھن بہ قيمت تي هٿان نٿا ڇڏين. مثلا=، سنڌ جي مھانڊن ڪاٽڪن، يا چورن جا ”رول ريگيوليشن“ ملاحظو فرمايو:
1. چوريءَ جي حالت ۾، ڀاڳيو قرآن شريف کڻي وٽن لنگهي آيو، تہ هڪدم چوريءَ جو اقرار ڪري ڏيندا. قرآن شريف ڏسي ڪوڙ نہ هڻندا.
2. آيل قرآن شريف تي رنگين ڪپڙي جو پڙ يا غلاف چاڙهي پوءِ واپس ڪندا - گهڻو ڪري مصري، کنڊ، يا پتاشا بہ ورهائيندا.
3. هلندي جهيڙي اندر ڪنھن شخص آڻي قرآن شريف وچ ۾ جهليو، تہ جهيڙو هڪدم ختم ڪيو ويندو، ۽ غير مشروط طرح.
4. ميڙ طور، سيد پير در پيھي آيو، تہ ان جي عزت بہ قرآن شريف جھڙي ئي ڪندا. اُن جو چيو نہ موٽائيندا. کيس نذر نياز پڻ ڏيئي روانو ڪندا.
5. ان جُوءِ جي سيد يا فقير جي شي کي هرگز هٿ نہ لاهيندا.
6. ڌاريءَ عورت ڏانھن اکيون کڻي نہ ڏسندا - ڳالھائڻو پوندن، تہ بہ ”ادي – امان“ ڪري، ۽ وڏيءَ عزت سان.
7. گهڻو ڪري پاڙي مان چوري نہ ڪندا - بلڪ پاڙيوارن جي مدد ۽ حفاظت ڪندا رهندا.
8. ڪنھن تي چغلي هڻندا. ڪا گهٽ - وڌ ڳالھہ ڏسندا تہ سنگتي ساٿيءَ، پاڙي واري يا واقف تان ”پن نہ کڻندا“.
9. ڪا عورت بدپيشي ٿي تہ اُن کي ”ڪاري“ ڪندا (يعني ”ڪاري“ ڊڪلئر ڪندا)، ۽ اُن کي ۽ اُن جي يار کي خون ڪري ڇڏيندا، ۽ پوءِ اچي پاڻ پوليس کي اطلاع ڏيندا.
10. ڪا ڪاري عورت يا ڪارو مرد ڪنھن ٻئي شخص جي هٿان قتل ٿيو، تہ ان جي خلاف چغلي نہ هڻندا، نہ ان جي ابتڙ شاهدي ئي ڏيندا، پوءِ ڪري مقتوله يا مقتول سان ويجھڙي کان ويجھڙي مائٽي ئي ڇو نہ هوندين.
11. ڪو چور سنگتي ڪنھن مقدمي ۾ ڦاسي پين، تہ ان جي مدد ڪندا. کيس خرچ لاءِ پئسا ڏيندا، سندس لاءِ وڪيل ڪندا، ڪيس جي شنوائي ٿيندي تہ ان تي وڃي موجود ٿيندا، ملزم حوالات ۾ هوندو تہ پوليس وارن کي پئسا ڏيئي ساڻس ملاقات ڪندا. گهڻو ڪري ٻيڙيون ۽ ميوو بہ کيس ڏيندا. مسڪيني حال هوندن، تہ بہ گهران مکڻ ۾ اُڦراٽو پچائي، بوڇڻ ۾ ٻڌي، کڻي ويندا، ۽ ملاقات وقت کسڪائي کيس ڏيئي ڇڏيندا. ڏنڊ پوندس تہ چندو ڪري ڏيندس، ڇٽي ايندو، تہ ”مبارڪيءَ“ جا رپيا ڏيندس.
12. پنھنجي قومي سردار (جنھن کي ”لٺ سردار“ بہ چوندا) جا فرمانبردار ٿي رهندا. سندس کٽ تي هٿ رکي، جا ڳالھہ ڪندا، سا ڪوڙ کان خالي هوندي. سردار جيڪو فيصلو ڪندو، ان جي تعميل ڪندا. چندو گهرندن، يا ڏنڊ طور چَٽِي رکندن، تہ ڀري ڏيندا. سردار سان ڪنھن جو جهيڙو يا مقابلو ٿي پيو، تہ سندس ڪوٺ تي سِرُ تريءَ تي کڻي وڃي وٽس موجود ٿيندا.
13. پنھنجي پڳ ۽ ڏاڙهيءَ جي عزت ۽ حفاظت پنھنجي سِر کان وڌيڪ ڪندا. ڏاڙهي ڏيئي واعدو ڪيائون تہ ان کي ضرور پاڙيندا. ڪنھن پڳ يا ڏاڙهيءَ ۾ هٿ وڌن تہ ان جو سِر وڍي ڇڏيندا.
14. ڪنھن ماڻھوءَ پنھنجي عورت (جنھن کي ”ننگ“ سڏيندا) آڻي سندن گهر ۾ ڇڏي، تہ ان کي ”سام“ سمجهندا ۽ ان جي حفاظت پنھنجيءَ جان سان ڪندا. مري ويندا، پر اها عورت ڪڍي ٻئي کي نہ ڏيندا - چوندا، ”سامن تي سِر آهن!“
15. هڪٻئي جي گهر ڏانھن نہ تڪيندا. گهوڙي تي چڙهيل هوندا تہ گهر کان پري گهوڙي تان لھي پوندا.
16. انتقام ۽ بدلي نہ وٺڻ کي سخت نامردي تصور ڪندا، خون جو عوض ضرور خون سان ئي ٿيندو. پيءُ انتقام وٺي نہ سگهيو، تہ پٽ، پوٽو، بلڪ پوٽي جو پوٽو بہ انتقام وٺڻ جي ڪوشش ڪندو ايندو.
17. جنھن سان دشمني ٿيندي، ان جي گهر جي ماني نہ کائيندا. ”نمڪ کائي“ وڙهڻ ڪمينن جو ڪم سمجهندا.
18. هر مھيني جي يارهين تاريخ، ميھاڳ مان ايندڙ سارو کير حضرت
غوث الاعظم شيخ عبدالقادر گيلانيءَ جي نيت ورهائي ڇڏيندا.
19. آئي وئي، مسافر مَڙي کي کُليءَ دل سان پيا ماني ٽڪر کارائيندا. پاڻ بک تي بہ ويھي رهندا، پر مھمان کي بکيو وڃڻ هرگز نہ ڏيندا.
20. پنھنجي پاڙي مان هڪ شخص کي پنھنجو ”مھانڊو“ مقرر ڪندا، جنھن جي اڳيان نہ ڪوڙ ڳالھائيندا، نہ ان جي راءِ کي ئي ريٽيندا.
ڀوت انھن اصولن جي ساري عمر پوئواري ڪئي، جنھنڪري سندس عزت قائم رهي.