سکر جا اخبار نويس
هندن مان، ديش ڀڳت ويرومل بيگراج، ”سنڌيءَ“ جي نالي سان، پھرين اخبار جاري ڪئي، جا هفتيوار هئي.
مسلمانن مان، شيخ محمد سليمان ”الحق“ نالي هفتيوار پرچو جاري ڪيو، جنھن جي اجراءَ ۾ مسلمان ڪامورن ۽ خيرپور جي وزير جو هٿ هو. علي محمد خان دهلوي، جو بعد ۾ بمبئي ڪائونسل جو ناميارو پريزيڊنٽ بڻيو، ”الحق“ جو پھريون ايڊيٽر ٿيو.”الحق“ ڪجهہ ڏينھن حيدرآباد مان نڪتي، ۽ ان کان پوءِ هميشہ لاءِ منتقل ٿي سکر آئي. بابو سليمان پنھنجي پرچي ذريعي مسلمانن جي چڱي خدمت ڪئي. منھنجي سانڀر کان اڳ سندس انتقال ٿي چڪو هو، تنھنڪري مون کيس ڪو نہ ڏٺو، پر منھنجي زماني ۾ بہ سندس نالو عزت سان ياد ڪيو ويندو هو. سندس فرزند، شيخ عبدالعزيز، کانئس پوءِ پريس ۽ اخبار جو ڪم سنڀاليو. پر آزاد خيال هو، انگريزن جي وفاداريءَ کان بيزار ۽ ڪاموري شاهيءَ جو دشمن، تنھنڪري ٿورن ئي ڏينھن اندر کيس اخبار کان بيدخل ٿي سکر ڇڏڻ تي مجبور ٿيڻو پيو. شيخ عبدالعزيز مون ڏٺو. ڏاڍو جوشيلو قومي ورڪر هو. تقريرن ۾ انگريزن جي خوب خبر وٺندو هو. خلافت تحريڪ جي سلسلي ۾ کيس جيل بہ ڀوڳڻو پيو، پر سندس همت ۽ اصول ان هوندي بہ نہ ٽٽا. البت، ڏکن ۽ تڪليفن ڪري، سندس زبان ۾ سو ڪافي تلخي پيدا ٿي چڪي هئي. هرڪو ماڻھو کانئس پاسو ڪرڻ لڳو، ۽ ڪنھن بہ سندس سرپرستي ڪا نہ ڪئي، فقيراڻي ۽ عسرت جي زندگي بسر ڪندو رهيو، پر نہ سياسي نظريو ڦيرايائين ۽ نہ خودداري ئي هٿان ڇڏيائين. پڇاڙيءَ ۾ ۾ پير ضياءَ الدين شاھہ صاحب جهنڊي واري رحمـة ﷲ عليہ سان وابستہ ٿيو، ۽ سندس خدمت ڪندي زندگيءَ جو باقي عرصو پورو ڪيائين.
”الحق“، ان کان پوءِ، سندس ننڍي ڀاءُ ميان عبدالحڪيم مرحوم جي حوالي ٿي. پر جنھن زماني ۾ آءٌ سکر آيس، ان کان اڳ ۾ ئي سندس عمر طبعي پوري ٿي چڪي هئي، ۽ فقط سرڪاري اشتھارن ڇاپڻ لاءِ پيئي پساھہ کڻندي هئي. هفتي - پندرهين ڏينھن اشتھار آيا، تہ پرچو نڪتو، ورنہ ٿيو ڀلو. مون پاڻ ڪجهہ وقت ان اخبار ۾ مضمون لکيا، ۽ ڪوشش ڪيم تہ منجهس دوباره ساھہ ڦوڪيان، پر پرچي جي پاليسي هئي تہ وقت جي سرڪار جي ثناخواني ڪجي ۽ اشتھار وٺجن. انھن ڏينھن ۾ ڪافي سياسي سجاڳي بہ اچي چڪي هئي، تنھنڪري اهڙي پرچي کي همٿائڻ لاءِ پبلڪ تيار ڪا نہ هئي.
”الحق“ جي مقابلي ۾، اوائلي زماني ۾ ئي، آزاد خيال مسلمان طبقي ”آفتاب سنڌ“ جي نالي سان هڪ ٻي هفتيوار اخبار جاري ڪرائي هئي، جا منھنجي زماني تائين نيم مرده حالت ۾ تلڪندي ٿي رهي، پھرين ڏينھن ۾ چڱو نالو ڪڍيو هئائين. مرحوم شمس الدين ”بلبل“ ايڊيٽر هوس. ”بلبل“ سنڌ اندر اخبار نويسيءَ ۽ لٽريچر جو ڏاڏو آدم هو. مون کي سندس ديدار ڪڏهن بہ نصيب ڪو نہ ٿيو، پر سندس مضمون ۽ نظمن جو پوريءَ دلچسپيءَ سان مطالعو ڪندو رهيس.
”الحق“ ۽ ”آفتاب سنڌ“ جي ختم ٿي وڃڻ بعد، هڪ نئين مسلماني اخبار جي ضرورت محسوس ڪئي ويئي. وقت جي مسلمان عملدارن، شيخ محمد قادر وزير خيرپور جي مدد سان، زميندارن مان چندا گڏ ڪيا، ۽ ”سنڌ زميندار“ اخبار جو بنياد وڌو. اخبار جو پھريون ايڊيٽر ماستر عبدالوهاب مرحوم مقرر ٿيو. مون سندس زيارت ڪئي. پٺاڻ، پٺاڻ صورت ۽ پٺاڻ سيرت بزرگ هو. دورانديش، سنجيدو، ”ڪم“ جي ڳالھہ ڪندو. ”چم“ سان ڪو واسطو نہ رکندو. حقيقت لکندو، عملدارن جي ”ڌيان“ کي ”دعوت“ ڏيندو، حڪومت سان واسطو رکندڙ تحريرن ۾ ادب ۽ انڪار جي ازلي حدن کي لازماً ملحوظ رکندو. مضمون ۾ نہ مرچ وجهندو نہ مسالو، نہ مثالي شعر ڏيندو، نہ ڪو جوشيلو جملو. تحرير جي سطح ايتري قدر هيٺانھين رکندو ۽ زبان اهڙي سهل رکندو، جو معمولي کان معمولي سنڌي پڙهيل انگريز آفيسر بہ آسانيءَ سان مطلب سمجهي سگهي، ۽ روز مرھہ پاڻ وٽ ايندڙ درخواستن ۽ هن اخبار ۾ ڇپيل مضمونن جي روح ۽ انداز ۾ ڪو فرق محسوس نہ ڪري.
گورن عملدارن جا دماغ تہ اصل کان ڦريل هوندا هئا، پر ڪارن ڪامورن جو رت بہ ٿوريءَ گهڻي ڳالھہ تي بگڙي ٿي ويو، تنھنڪري سندن وفادارن لاءِ لازم هو تہ ”ڪَتِن بہ، ڪَنبن به!“ وفاداريءَ جي والھانہ واعدن ۽ قسميه اقرارن ۾ ملفوف، واجبيءَ کان واجبي معروضات کي بہ، زبان جي لحاظ سان، منڪسرانہ ۽ ملتجيانہ، بلڪ گداگرانہ لفظن ۾ ئي پيش ڪرڻو ٿي پيو. ورنہ نازڪ مزاج صاحبلوڪن جي ناراض ٿي پوڻ جو خطرو هوندو هو. البت اهي شرط لاڳو هئا فقط مسلمانن سان. هندن ۽ سندن اخبار نويسن تہ انھن ڏينھن ۾ بہ انگريزن جا خوب پئي ٿي ڇوڏا لاٿا. حيدرآباد مان ”سنڌ واسي“ ۽ ”ڀارتواسي“، ۽ ڪراچيءَ مان ”نيوٽائمز“ اخبارون نڪرنديون هيون. انھن اخبارن انگريزن خلاف رڻ ٻاري ڏنو هو. ٻئي طرف، لاهور جي ”زميندار“ اخبار (مولانا ظفر علي خان جي ايڊيٽريءَ هيٺ) پڻ سکر ۾ ايندي رهندي هئي، ۽ اڙدو پڙهندڙ عوام جي ذهنيت ۾ ڪافي فرق پيدا ڪيو هئائين. خلافت ۽ ڪانگريس تحريڪن جو اثر ان کان سواءِ هو. پڙهيل - لکيل عوام ۾ آزاديءَ جو جذبو جاڳي چڪو هو، ۽ انگريز مجبور ٿي پيا هئا تہ مسلمانن - خاص طرح زميندارن - تي هٿ رکن، کانئن اخبارون ڪڍرائين، ”امن سڀا“ ۽ ”سنڌ محمدن ائسوسيشن“ جھڙيون وفادار ۽ فقط نوڪريون گهرندڙ جماعتون قائم ڪرائينِ“ ۽ حڪومت سان وفاداريءَ جي وسامندڙ جذبي کي نئين هوا ڏياري، ان کي قائم ۽ روشن رکن.
”سنڌ زميندار“ اخبار جو جاري ٿيڻ، عين ان پاليسيءَ پٽاندڙ هو، ۽ ماستر عبدالوهاب مرحوم پنھنجا فرائض بلڪل چڱيءَ طرح بجا آندا. سندس انتقال کان پوءِ مسٽر احمد علي خان عليگ ايڊيٽر مقرر ٿيو. ۽ مئي 1929ع ۾، مون پاڻ وڃي مسٽر احمد عليءَ جي ڇڏيل ڪرسي سنڀالي. منھنجي ڏينھن ۾ اخبار جي پاليسي بلڪل ڦري ويئي. ان ڪم ۾ قدرت بہ مدد ڪئي. اصلوڪا ڊائريڪٽر مري کپي چڪا هئا. پريس جو سارو انتظام خانبھادر محمد ايوب کھڙي جي قبضي ۾ اچي ويو هو. اهو صاحب پاڻ نوجوان هو، خود دار هو، ۽ ايڊيٽر جي ڪم ۾ ڪا بہ دست اندازي ڪا نہ ڪندو هو. ساڳئي وقت عام حالتن ۾ بہ تبديلي اچي ويئي هئي، تنھنڪري اخبار جي تحريرن کي تيز ڪندي منھنجي رستي ۾ ڪا بہ رڪاوٽ ڪا نہ پئي. البت ڪيترا ڀيرا وقت جا عملدار ضرور ناراض ٿي پيا. هڪ دفعي ڪوشش بہ ڪيائون تہ مون کي ڪڍرائي، مرحوم عبدالوهاب خان جھڙو ڪو پوڙهو رٽائرڊ سنڌي ماستر آڻي ايڊيٽر ڪري ويھارينِ، پر کھڙي صاحب بنھہ تريءَ تيل لڳڻ ڪو نہ ڏننِ، ۽ سال 1933ع تائين آءٌ پنھنجيءَ جاءِ تي بحال رهيس. اهو هو قصو ”سنڌ زميندار“ جو.
هندن طرفان، سنڌيءَ کانسواءِ، هڪ ٻي بہ هفتيوار اخبار، ”ڌرم ويرُ“ نالي سان، ٻائي امرداس ڪڍي. امر داس ساڌ ٻيلي واري ٻائي صاحب جو چيلو هو. برهمچاري، ڏاڙهي ۽ مڇون ۽ مَٿو ڪوڙيل، ساڌن جي لباس ۾ رهندو هو. سندس اخبار وچولي قسم جي ٿڌيءَ پاليسيءَ تي پيئي هلندي هئي. اصلي مقصد هوس هندن جي خدمت، پر هروڀرو مسلمانن جون دليون بہ ڪو نہ دکائيندي هئي.
ويرومل بيگراج جي سنڌي اخبار تہ بنھہ ليڪا لتاڙيو بيٺي هوندي هئي. سندس نقطہ نگاھہ موجب، هندو هر ڳالھہ ۾ حق تي ۽ مسلمان هر معاملي ۾ ناحق تي هئا. محض موقعي جي منتظر رهندي هئي، موقعو آيو، ۽ مسلمانن کي لتاڙڻ شروع ڪري ڏنائين. ويرومل هڪ موقعي تي هندو وڌوائن (بيواھہ عورتن) جي رهائش لاءِ ”وڌوا گهر“ کولرايو - خاص هندو محلي ۽ خالص هندو انتظام هيٺ. مسلمانن کي تہ فقط ان رستي تان گهمڻ جي بہ اجازت ڪا نہ هئي. ڪجهہ عرصي بعد خبر کُلي تہ ڪيترين وڌوائن کي ”اُميد واري“ ٿي ويئي آهي! هاڻي ِاها بلا ِڪري تہ ڪنھن تي؟ ”سنڌي“ اخبار وڏين هيڊنگن سان مضمون شايع ڪيو، جنھن جو هي جملو مون کان اڄ تائين نہ وسريو آهي –”ڪن دشت دراچاري مُسلن، ابھم ڪنيائن جو ڌرم ڀرشٽ ڪري ڇڏيو آهي!“ ابھم ڪنيائن جو ڌرم ڀرشٽ“ جنھن بہ ڪيو، تنھن کي ڦٻيو، مار اچي پيئي مسلمانن تي! اهي هونديون هيون ڪرامتون ان اخبار جون.
پڇاڙيءَ وارن ڏينھن ۾ مسٽر آرتمل پنجابيءَ، جاڳڻ (تعلقو شڪارپور) جي هڪ تيز طبع هندو نوجوان، ڪھي اچي سکر ۾ پنھنجا آسٿان کوڙيا. ”هندو ليگ گزيٽ“ نالي سان هفتيوار اخبار ڪڍيائين. هيستائين جيڪا ڪسر ”سنڌي“ اخبار ڇڏي هئي، سا ”هندو ليگ گزيٽ“ اچي پوري ڪئي. اخباري لحاظ سان اسان جا جبرا مقابلا لڳا پيا هوندا هئا، ذاتي طرح مون سان دوستيءَ جو تعلق پڇاڙيءَ تائين قائم رکيو آيو. کيس خاص انتظار هوندو هو تہ مان سندس مضمونن جا جواب ضرور لکان، ڇو تہ ان ڪري هندن ۾ سندس اخبار جي وقعت وڌڻ جو امڪان هو. جنھن بہ هندو پرچي خلاف مسلمان اخبارن شڪايت لکي، تنھن کي ڪٽر قسم جا هندو، پنھنجي جاتيءَ لاءِ وڏي وٿ سمجهي، مٿي تي کڻي بيھي رهندا هئا. هندو اخبارن ۾ چٽا ڀيٽي هن ڳالھہ تي لڳي پيئي هوندي هئي تہ منجهانئن ڪھڙو پرچو ٿو مسلمانن تي وڌيڪ حملو ڪري، ۽ ڪھڙي پرچي خلاف مسلمان اخبارون ٿيون وڌيڪ هاءِ گهوڙا ڪن.
حقيقت کي ڏسبو تہ هئي فقط ڪن هندن جي سمجهہ جي غلطي. انھن طريقن اختيار ڪرڻ سان، ”هندو - مسلم اختلاف“ جي جا باھہ دکارايائون، تنھن جي پھرين خوراڪ خود پاڻ ٿي ويا. پر اوائلي مستيءَ جي ڏينھن ۾ کين ڪير سمجهائي ۽ ڪير باز آڻي ٿي سگهيو؟ انڌ جي گهوڙي تي سوار هئا. پنھنجي غريباڻي نموني تہ مون کين گهڻو سمجهايو، پر نہ سمجهيا: مضمون لکيم تہ گاريون ڏنائون، ڪتاب لکيم تہ انھن کي سرڪار هٿان ضبط ڪرايائون.
آرتمل، اخباري ماحول کان ٻاهر، مزيدار ماڻھو هو. سندس دفتر هوندو هو وچ بزار ۾، ۽ اسان جي پريس هئي مٿي ٽَڪر تي. جڏهن بہ پري کان ڏسبو هو تہ آرتمل ڌوتيءَ جي ڪنڊ ۾ هٿ وجهيو، چاڙهي چڙهندو، سھڪندو، پگهر ڳاڙيندو، ڀڄندو پيو اچي، تہ سمجهي وٺبو هو تہ اڄ مسلمانن خلاف ضرور ڪو زهريلو مضمون لکي آيو آهي، ۽ هينئر خبردار ڪرڻ پيو اچي تہ جواب لکڻ لاءِ اسين بہ پنھنجي قلم ۽ مس ڪپڙيءَ کي تيار رکون. ان قسم جي سوال - جواب ۾ ڦاسائڻ کان آءٌ هميشہ ڪيٻائيندو هوس، پر آرتمل جي معاملي ۾ بنھہ بيوس هوس. جواب نہ لکبو تہ چچڙ ٿي چنبڙي پوندو. ان کان پوءِ بہ انڪار ڪبو، تہ اچڻ - وڃڻ ڇڏي ڏيندو، ۽ وچ وارن دوستن وسيلي ڏک ڀريل ڏوراپا پيو ڏياري موڪليندو. تنھنڪري پڇاڙيءَ جي ان جنجال کان بچڻ لاءِ، آءٌ پھرين کان ئي پيو سندس دل رکندو هوس.
آرتمل جو هڪ ”ٻيو وزٽ“ ٿيندو هو لاڙوين سمھاڻينءَ، جڏهن، کائي پي، ماڻھو سمهڻ لڳندا هئا. اسان جو مئنيجر، ميان نظر علي خان، منھنجي ڀر ۾ سُتل هوندو هو، ۽ ان مرحوم جي آرتمل سان مورڳو ڪا نہ پوندي هئي. آرتمل کي خطاب ڏنو هئائين ”دجال“ جو، ۽ هميشہ انھيءَ لقب سان ئي پيو کيس سڏيندو هو. آرتمل هڪ دفعي کانئس ”دجال“ جي معنيٰ پڇي. چيائينس:”دجال جي معنيٰ آهي، مسلمان قوم جو وڏي کان وڏو دشمن“. آرتمل ان کان پوءِ، ان لقب کي پنھنجي لاءِ وڏو اعزاز سمجهڻ لڳو، ۽ مون کي چيائين تہ “منھنجي قلم جو زور هينئر خود نظر علي بہ محسوس ڪرڻ لڳو آهي!“