مولوي محمد حسين مرحوم
مولوي محمد حسين دوستيءَ جي حقن کي مذهبي معتقدات مطابق ملحوظ رکندو هو. نماز ۾ ناغو پئجي وڃي، روزو قضا ٿي وڃي، مگر دوستيءَ جي فرائض جي ڀڃڪڙي نہ ٿيندي. احبابن جي جنھن حلقي ۾ هڪ دفعي داخل ٿيو، وري ان جي حد نہ اورانگهيائين. ”ڪم گو مگر بسيار ڪن“ هو. نہ ڊاڙ هڻندو، نہ لٻاڙ. ڪڏهن ڪڏهن تہ جواب کان بہ جواب هوندو مگر دوست ڪم چيو ۽ پاڻ جنبي ويو، پوءِ مرڻ جيئڻ جي بنھہ ڪانہ ڪندو.
هو اصل وارھہ تعلقي، ضلعي لاڙڪاڻي جو، مگر عمر جو وڏو حصو جيڪب آباد ۾ صرف ڪيائين. لاڙو ڪانگريس طرف هوندو هوس، مگر منھنجي زور بار سبب مسلم ليگ سان پڻ ڳن ڏيو بيٺو هو.
پھريون دفعو دهلي مون سندس معيت ۾ ڏٺي. سنڌ جي بمبئيءَ کان جدا ڪرائڻ لاءِ تحريڪ شروع ٿي چڪي هئي. لنڊن ۾ پھرين رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس ٿي رهي هئي. اسان جو مقصد هو تہ لاهور ۽ دهليءَ جي مسلمان اخبارن کي تحريڪ جي حمايت تي آمادہ ڪريون.
لاهور ۾ ان وقت ٽي مشھور مسلماني اردو اخبارون هونديون هيون. مولانا ظفر علي خان جي ”زميندار“، سالڪ ۽ مھر جي ”انقلاب“، ۽ سيد حبيب جي ”سياست“ انھن ڏينھن ۾ تازو هڪ انگريزي هفتيوار پرچو پڻ جاري ٿيو هو، جنھن جو نالو هو ”ايسٽرن ٽائمز“، فيروز سنز وارا ڪڍندا هئا. ”زميندار“ اخبار ڪانگريس ۽ قوميت جي پرچار ۾ مصروف هئي، مولانا ظفر علي خان کي انگريز سان دشمني مقصود هئي، تنھنڪري ننڍين ڳالھين تي توجھہ ڏيئي ڪونہ ٿي سگهيو. ان کان سواءِ جيلن ۾ پڻ سندس اچ - وڃ ٿيندي ٿي رهي. لاهور جي هڪ دوست ٻڌايو تہ اليڪشن جي زماني ۾ جڏهن بہ پنجاب جي انگريز پرست ليڊرن کي مولانا کي باند ڪرائڻ جي ضرورت محسوس ٿيندي هئي، تہ شاگردن جي هڪ ٽولي کي جهنڊيون هٿ ۾ ڏيئي مولانا ڏانھن موڪليندا هئا. ڇوڪرا پري کان ”ظفر الملت مولانا ظفر علي خان زنده آباد“ جا نعرا هڻندا ويندا هئا. مولانا جي ڪن تي جيئن ”زنده آباد“ جو آواز پھچندو هو، تيئن اٿي کڙو ٿيندو هو. ان وچ ۾ ڇوڪرا بہ اچي پھچندا هئا.
”ڪيا هو گيا؟ ڪيا هوگيا!“
”مولانا، ڪيا هوگيا، ظلم هوگيا!“
”ڪيا ظلم؟“
”انگريز ڪا ظلم، حڪومت ڪا ظلم - آپ ميدان مين جلوہ افروز نہ هونگي تو قوم مرجائيگي“. بس، مولانا نہ ڪندو هم نہ تم، لٺ هٿ ۾ کڻي اچي چوڪ ۾ بيھندو ۽ ٻہ - ٽي ڪلاڪ ساندھہ پيو انگريزن کي گاريون ڏيندو. پوليس اڳ ۾ ئي تيار بيٺي هوندي. بغاوت جي ڏوھہ ۾ مولانا کي گرفتار ڪري، ڪندي چالان عدالت ۾. عدالت مان مولانا کي ٻہ - ٽي سال جيل جي سزا ملي ويندي.
مولانا پاڻ تہ ٿيو باند، پٺيان چالو ٿي ويندو ليڊرن جي اليڪشن وغيرہ جو ڪم. چونڊ پوري ٿيڻ بعد مولانا کي جيل ۾ رکڻ جي ڪا ضرورت ڪانہ رهندي. خود مولانا جي صحت بہ ان وچ ۾ خطري جي قريب رسي ويل هوندي. تنھنڪري مولانا قيد جي ميعاد پوري ڪرڻ کان اڳ ۾ ئي آزاد ٿي، واپس گهر ايندو.
”زميندار“ اخبار پاڻ مولانا صاحب جي انھن چڪرن ۾ گرفتار هئي، تنھنڪري ان وٽان اسان جي تحريڪ کي ڪا بہ مدد ملي ڪانہ سگهي.
”انقلاب“ جو مولانا مھر پاڻ علامہ اقبال سان گڏ ولايت ويل هو. پٺيان مولانا سالڪ سان ملاقات ٿي. پر اسان جو عرض مولانا جي بذله سنجيءَ ۽ ”افڪار و حوادث“ جي لَڙهيءَ ۾ لُڙهي ويو. ڪو خاص نتيجو ڪونہ نڪتو.
البت سيد حبيب گهڻي ئي همت ڏيکاري. سندس ”سياست“، اخبار مضمونن پٺيان مضمون شايع ڪيا، جنھن جو اثر انگريزي هفتيوار ”ايسٽرن ٽائمز“ پڻ قبول ڪيو، ۽ هڪ - ٻہ ايڊيٽوريل سنڌ جي جدائيءَ جي فائدي ۾ لکي ڇڏيائين.
لاهور مان هلي دهليءَ پھتاسين. ”الامان“ اخبار اڪيلي مسلمان اخبار هوندي هئي، جا پيئي هندن سان مقابلا ڪندي هئي. سندس مالڪ ۽ ايڊيٽر مولانا مظھرالدين کي، ڪجهہ وقت اڳ ۾، ڪن خبيثن خون ڪري ڇڏيو هو، تنھنڪري اخبار جو ڪاروبار هينئر سندس بيواھہ، ۽ ان جي پاران هڪ شخص سيد عبدالحميد شملويءَ جي حوالي هو. اسان جي گهڻي مدد ٿي، ڪافي آٿت مليو.
اطمينان جي عالم ۾، مولانا محمد حسين ۽ مون دهليءَ جو سير شروع ڪيو. جامع مسجد جو جنسار ڏسي، عقل ئي دنگ رهجي ويو. خوب نمازون پڙهيونسين.
لال قلعي ۾ پھچڻ بعد ائين پئي سمجهيوسين تہ ڄڻ ڪنھن خواب جي عالم ۾ آهيون. حقيقت ايتريقدر خوبصورت هجي، سو ڪيئن ممڪن ٿِي ٿي سگهيو؟ - پر هئي حقيقت. بھادر شاھہ، آخري بادشاھہ، جي حرم محترم جا ڪپڙا شيشي جي ڪٻاٽن ۾ ٽنگيل ڏسي، اسلامي سوز گداز ڳوڙهن جي صورت اختيار ڪري ڏني.روئندا پٽيندا، ڪجهہ وقت بعد ٻاهر نڪتاسين.
اسان جو اهو سارو سفر فقط هڪ سؤ رپين جي خرچ سان طئہ ٿيو، جيڪي پڻ مولانا محمد حسين ڀريا. سستائي هئي، ضرورتون مختصر، ٿرڊ ڪلاس جو سفر اهڙو ئي آرام ده، جھڙو بعد جي فرسٽ ڪلاس جو.
مولانا مرحوم جي بيگم صاحبہ جو ساڻس غير معمولي عشق هوندو هو. گهڙي پھر بہ سنگتين سان ويھڻ نہ ڏيندي هيس. مون تي خاص ناراضگي هوندي هيس، ڇو تہ منھنجي جيڪب آباد وڃڻ بعد مولانا جو گهڻو وقت مون سان صرف ٿيندو هو. مائي صاحبہ ڪڏهن ڪڏهن مون تي مغلظات جا وسڪارا بہ ڪندي هئي، ۽ بلڪل اوطاق جي دروازي جي ٻاهران بيھي. مولانا پاڻ بيوس هوندو هو، ۽ منھنجي بچاءَ ڪرڻ کان عاجز.
مرحوم جي عبدالرحمان خان بگٽيءَ سان دلي دوستي هوندي هئي. عبدالرحمان خان تي سندس والد نواب محراب خان بگٽي ناراض هو، جنھنڪري سندس عمر جلاوطنيءَ، تنگدستيءَ، نظربنديءَ ۽ بيماريءَ ۾ پيئي گذرندي هئي، مولانا جي دل ۾ هميشہ ان ڳالھہ جو ناسور چڪندو رهيو. عبدالرحمان وٽ سارو وقت سڃائي ۽ سُڃ، سندس مخالفن وٽ هر شي موجود. پر مولانا جي ديانت ۾ ڪڏهن ڪو خم ڪونہ پيو، حالانڪ رشوتخوريءَ ۽ لالچ خاطر دوستن کي وسارڻ ۽ وڪڻڻ جو رواج انھن ڏينھن ۾ عام ٿيڻ لڳو هو.
نہ وري مولانا صاحب پاڻ کي ڪڏهن وقتي حڪومت جي هٿ تي ئي وڪيو. باغي رهيو، اول کان آخر دم تائين. جا بہ تحريڪ انگريز جي خلاف هوندي، مولانا جي شرڪت لازماً ان ۾ هوندي.
غرض تہ مولانا محمد حسين انھن برگزيدہ هستين مان هو، جن سچائيءَ کي هميشہ سونھن جو باعث سمجهيو، ۽ ان جي دٻاءَ هيٺ زندگيءَ جا قدر ۽ اخلاق جا اصول ڪڏهن بہ هٿان نہ ڇڏيا. ڌڻي تعاليٰ کيس جنت ۾ جاءِ ڏئي!