سردار بھادر امام بخش جتوئي
آباديءَ کان پري، گهاٽي جهنگ ۾، درياھہ جي ويجهو وڃي وجهندا هئا اهي دڻيون. دڻيءَ جي معنيٰ هڪ - ٻہ ڇپر پنھنجي رهڻ لاءِ، باقي چوپائي مال جي بيھارڻ لاءِ مَنھہ. چوپايو مال گهڻو ڪري مينھن جو هوندو هون. چوري ڪارِي بہ مينھن جي ئي ڪندا رهندا هئا. مينھن ٻڌي تہ هڪ دُڻي ٻيءَ دُڻيءَ تائين پھچائيندس، ۽ ٻي وري ٽينءَ تائين. نتيجو اهو نڪرندو جو لاڙڪاڻي مان چورايل مينھن ٿورن ڏينھن اندر ئي وڃي پھچندي ڪشمور. ان جي بدلي ۾ وري ڪشمور وارا رواني ڪندا اتان جي چوري ٿيل ڪا مينھن، جيڪا لاڙڪاڻي رسڻ بعد بلڪل ”مال حلال“ بڻجي پوندي. ٻئي طرف، مينھن جا مالڪ قرآن مٿن تي کڻيو پيا دڻيون گهمندا ۽ چورن کي ستائيندا. عام دستور هوندو هو تہ چوري ٿيل مال جا ڀاڳيا، قرآن شريف کڻي، پاڙي جي ڪاٽڪن جي دڻين تي پھچي وڃي کين قسم ساک وجهن ۽ چوري ٿيل مال جو ڏس پتو پڇن. اوائلي زماني جا چور تہ قرآن شريف کان گهڻو ڊڄندا هئا ۽ قرآن آئي، جو بہ پتو هوندو هون، ٻڌائي ڇڏيندا هئا. پر وقت گذرندي اها مراد ختم ٿيندي وين، ۽ پوئين زماني ۾ تہ قرآن پاڪ ڏسي چوندا هئا:”ڀلا ڀل پيا ڀلن ڏي اچن!“ - يعني قرآن بہ ڀلو، ۽ پاڻ چور بہ ڀلا: هڪٻئي ڏانھن لنگهي آيا، تہ اُن ۾ خوف ڪرڻ ۽ چوري ٿيل مال موٽائي ڏيڻ جو ڪو سوال ئي ڪونہ ٿو پيدا ٿئي! نعوذ بﷲ!
اڄ تائين بہ ايترو رواج ضرور آهي تہ ڪو چوريءَ جو ستايل غريب، قرآن شريف کڻي، ڪنھن ”مھانڊي“ چور وٽ لنگهي آيو، تہ اڳلو پري کان قرآن پاڪ ڏسي استقبال لاءِ اٿي بيھندو، قرآن وٺي اکين تي گهمائيندو، ۽ چمي، مٿانھينءَ جاءِ تي رکندو. ان کان پوءِ، آئي کي مانيءَ ٽڪر کارائيندو، ۽ کانئس حال احوال وٺندو، چوريءَ جو ڏس پتو ڏئي يا نہ، پر ايترو آڌرڀاءُ ضرور ڪندو. موٽندي، لٽي ٽڪر ڦاڙي، قرآن شريف تي پوتي بہ چاڙهي ڇڏيندو!
چوري ٿيل چوپايو مال پوليس جي مدد سان هرگز نہ موٽندو. ٿاڻي ۾ رپورٽ ٿي تہ ﷲ ٻڌي پوليس جي! چوري ٿيل ڍور تہ ڪونہ ملندو، باقي ڀاڳئي جا رهيل ڇيلا ڪڪڙ بہ سندن مھمانين ڪندي ختم ٿي ويندا. تنھنڪري، چوپائي مال جي چوري موٽائڻ جا ٻيا طريقا هوندا هئا. مثلاً: (1) قرآن شريف گهمائي، خود چورن مان پتو لهڻ، ۽ کين ستائي، قرآن محابي مال ورائڻ،
(2) ڀونگ (يعني روڪ رقم) ڏيئي، اصلي مال موٽرائڻ (ڪيترا چور تہ ڀونگ وٺي پوءِ بہ مال ڪونہ موٽائيندا هئا ۽ مال خواھہ ڀونگ ٻئي هضم ڪري ڇڏيندا هئا)،
(3) مال جي پتي پوڻ بعد، چورن جي قومي سردار کي منٿون ميڙيون ڪري، کانئس چورن تي دٻاءُ وجهرائڻ ۽ ان طريقي سان مال واپس ڪرائڻ.
چور قرآن کي ڏسي ڀل نہ ڀِرمن، پر پنھنجي سردار سان ڪوڙ ڪڏهن ڪونہ ڳالھائيندا. سردار جي کٽ تي هٿ رکي ڳالھہ ڪيائون تہ گويا وڏي ۾ وڏو قسم کڻي وڌائون. جنھن شخص کٽ تي هٿ رکي ڪوڙ ڳالھايو ۽ اڳتي هلي سندس ڪوڙ ظاهر ٿي پيو، تہ سندس لاش درياھہ ۾ لڙهندو هٿ ايندو. خود پنھنجيءَ قوم جا ماڻھو سر وڍي ختم ڪري ڇڏيندس.
”دڻين“ تي رات ڏينھن پيا چورين ۽ چورن جا قصا هلندا. انھن دڻين کي پنھنجي زباني ”وائرليس“ هوندي هئي. ڪو بہ اهڙو واقعو ڪونہ ٿيندو، جنھن جو چورن سان واسطو هوندو ۽ ان جي خبر جلد کان جلد انھن دڻين تائين پھچي نہ ويندي. رات ڏينھن دڻين جي ماڻھن جي هڪٻئي ۾ اچ - وڃ لڳي پيئي هوندي. هڪ ڪنڊ جي هليل خبر، بنادير جي وڃي ٻيءَ ڪنڊ تائين پھچندي. ٿاڻي تان پوليس جو ٽولو اڃا مس روانو ٿيندو تہ اڳواٽ دڻين تائين خبر پھچي ويندي. مال کي هڪلي وڃي لڪائيندا گهاٽي جهنگ ۾، پاڻ مرد بہ ٿي ويندا ”ڪک پن“، باقي دُڻيءَ تي وڃي رهنديون ڪراڙيون عورتون، جيڪي قرآن جي ڪوڙن قسمن کڻڻ ۽ سچ کي لڪائي، پوليس کي دوکو ڏيئي ٻئي پاسي رواني ڪري ڇڏڻ واري فن ۾ ڪيئي ڊگريون ۽ ڊپلوما حاصل ڪريو ويٺيون هونديون! پوليس اڃا بہ سختي ڪئي تہ اوڇنگارون ڏيئي، روئڻ پٽڻ ۽ پار ڪڍڻ شروع ڪري ڏينديون، پوءِ ڪير هوندو جو اهو ماتم ڪندو ڏسي پوئين پير نہ ورندو؟
انھن چورن جون صورتون بہ ڏسڻ وٽان هونديون. سکن وانگر، منھن يا مٿي جي وارن کي هرگز هٿ نہ لائيندا. ڏاڙهي جيتري ڊگهي، اوترو مڙس مھانڊو. ڀرون وڌي اکين ۾، ۽ مڇون وڌي وات ۾ پوندن، ڏاڙهين جو دُن تائين پھچڻ معمولي ڳالھہ هوندي. مٿي تي وڏو اڇو پڳڙ، هيٺتي سٿڻ هجي يا ڇڙو پوتڙو ٻڌل، تنھن جي پرواھہ ڪانہ. عام طرح هٿ ۾ لٺ، چوريءَ جي شغل سان نڪتل هوندا تہ ڪلھي تي ڪھاڙي ۽ چيلھہ سان، مال کي ڪڙڻ لاءِ، ٽوڙهو وڪوڙيل هوندن. خوراڪ کير مکڻ ۽ لسي. گوشت ڪڏهن ڇٺيءَ ڇماهيءَ. ڳنڌڻ جو خيال ٿين تہ چڻن يا مٽرن جي پلي، يا سرينھن ڄانڀي جا ڳنر چاڙهيندا، سي بہ ٺڪر جي ڪُني ۾. ماني جوئر جي، تئي تي نہ پر ٺڪر جي دانگيءَ يا پٿر جي ٿوٻيءَ تي پڪل. تعليم سان بنھہ واسطو ڪونہ. شھرن کان بلڪل ڀڳل. جيل وڃڻ کان ڪيٻائيندا ضرور پر مٿي تي اچي وين تہ مڙس ٿي منھن ڏيندا. جيل مان نڪرندا تہ اڳ کان اڳرا ٿي، چوندا هئا: ”مڙس لاءِ جيل ائين آهي، جيئن ڪنوار لاءِ ونواھہ.“
جھڙا پاڻ تهڙا سندن نالا: مثلاً ڀوت، گوشو، ٽنڊو، راوت، اوڀاهيو، شاهم، بنڊيڻ، يختيار (اختيار)، وغيرہ وغيرہ.
زال ذات لاءِ قاتل، ڪنھن عورت جي چال بابت شڪ پين تہ هڪدم قتل ڪري ڇڏيندس. اهڙيءَ عورت جي واهر سندس پيڪا بہ ڪونہ ڪندا. جيڪڏهن مڙس همٿ نہ ڪئي تہ پيڪا پاڻ پورو ڪري ڇڏيندس. ڀائر ڀينرن کي ماريندا، پيئر ڌين کي. نہ دانھن نہ ڪوڪ، نہ شاهد نہ گواھہ- ڄڻ ڄائي ئي ڪانہ هئي. عورت جو قصو ختم ڪري، پوءِ پوندا مشڪوڪ مرد جي ڪڍ. اُن جي جان فقط ٻن حالتن ۾ بچي سگهندي: سردار وٽان فيصلو ڪرائي، بدلي ۾ سڱ ڏئي يا سڱ جي قيمت بطور حرجاني جي ادا ڪري. اها قيمت هزار کان ٻن هزارن رپين تائين هوندي. ٻيءَ حالت ۾، ”ڪارو“ ڪري، ڪتي وانگر ماري ڇڏيندس. مجال آهي جو مقتول جو ڪو مٽ مائٽ بہ وڃي سرڪار ۾ دانھين ٿئي!
پر عورت جي فطرت کي ڪٿي ٿي اهي ڪھاڙيون قابو ۾ رکي سگهيون؟ موت جي ان ظاهري يقين هوندي بہ، حضرت عشق جون ڪار فرمايون بدستور جاري هونديون. لنوَ لڳي ويئي تہ سارا ڀوَ ڀولا ختم ٿي ويا. هٿ کولي عشق جو استقبال ڪنديون. جيترا ڏينھن لڪي سگهيو، لڪائينديس، ظاهر ٿي پيو، تہ نہ ڀڄنديون، نہ ڊڄنديون. مقرر ڏينھن تي، وهنجي سهنجي، سينڌ سرمو ڪري، مِٺن پيارن کان موڪلائي وڃي سر اڏيءَ تي رکنديون!
عشق جي انھن شھيدن کي ٻروچڪي ٻوليءَ ۾ ”ڪاري“ ۽ ”ڪارو“ سڏيندا - يعني عورت هوندي تہ ”ڪاري“، مرد هوندو تہ ”ڪارو“. ڪو ٻروچ بزرگ ڍڳي جي چوري ڪندي، يا کاٽ هڻندي، لٺ، لَوڙِ يا لوڙھہ لڳڻ سبب مري پيو تہ وڏيءَ عزت وارو موت نصيب ٿيس. يار دوست عذر معذور لاءِ ايندا، عزيز خويش سندس ياد ۾ پيا روئندا ۽ پار ڪڍندا. پر عشق ۽ عاشقيءَ جي سلسلي ۾ ڪا عورت فقط شڪ جو ئي شڪار ٿي ويئي، تہ ڄڻ ڪتي ٻلي مري ويئي. گهڻو ڪري، ماري، لاش درياھہ ۾ اڇلائي ڇڏيندس. پر جيڪڏهن درياھہ ويجهو نہ هوندو، ۽ لاش کي دفن ڪرڻ جي ضرورت پيش ايندي، تہ بہ بنان ڪفن جي، ۽ فقط اونھي کڏ کوٽي، مئل مڙھہ کي ٽَنگ يا ٻانھن کان گهلي، منجهس اڇلائي ڇڏيندا، نہ قبر هوندي، نہ لوڙھہ جو نشان. مجال آهي جو ڪو گهر جو ڀاتي بہ ڪڏهن مقتوله کي وري ياد ڪري يا سندس نانءُ وٺي!
ڪيتريون عورتون تہ بيگناھہ فقط ”ويڻ“ وگهي بہ مارجي وينديون. ”ويڻ“ جي معنيٰ هيءَ آهي تہ عورت جي مڙس کي ڪنھن شخص، ڪنھن پنھنجي ٻيءَ دشمنيءَ سبب ئي، فقط هيترو چيو تہ ”پاڻ تہ پڳڙ ٻڌيو ٿو وتين، جوڻھين وتي ٿي جهنگ جهٽيندي!“ پوءِ اڳلو نہ ڪندو جاچ نہ جوچ، کڻي ڪھاڙي، پل ۾ پنھنجيءَ زال کي پورو ڪري ڇڏيندو.
اهڙن خونن جي سلسلي ۾، هر سال سوين ٻروچ ڦاهين تي لڙڪندا رهن ٿا، مگر ان هوندي بہ اهو خوني سرشتو قائم رهندو پيو اچي. ڪاريءَ ڪاري ماريندي جنھن کي ڦاسي آئي، ڄڻ شھيد ٿيو!
* * * * * * * * *
جتوئين جي قوم جو سردار هو، سردار بھادر امام بخش خان.(1) نوي - پنجانوي سال جيئرو رهيو. انگريزن کيس پھرين ”خانبھادر“ ۽ بعد ۾ ”سردار بھادر“، جو لقب ڏنو.
حڪومت جي ”وفادارن“ ۾ پھريون نمبر هو، رڄ چڱو مڙس هو. صورت ۾ بہ اثر هوس. ٻروچن جي دستور موجب، ڪارو ڪپڙو ڪڏهن نہ ڍڪيندو. مٿي تي اڇي وڏي پڳ، جسم تي موڪرو پيراهن، هيٺتي شلوار، پيرن ۾ سنڌي جُتي، جيڪا ڳاڙهي پٽ تي ڀريل هوندي، هٿ ۾ رات - ڏينھن تسبيح، چپ هميشہ متحرڪ.
سندس اوطاق تي رات - ڏينھن چورين ۽ خونن جا فيصلا پيا ٿيندا. آئي وئي جي ڌم لڳي پيئي هوندي. ڪنھن فيصلي جي سلسلي ۾ ڪنھن ڌر تي ڏنڊ وڌائين تہ ان ڏنڊ جو مقرر ”سرداري حصو“ سندس پنھنجي خزاني ۾ جمع ٿيندو. وقت سر راڄ مان ڦوڙي بہ وصول ڪندو. مثلاً، ”في پڳ تي رپيو، يا في پڳ تي ٻہ رپيا“. ڪنھن کي بہ طاقت نہ ٿيندي جو ان ”سرداري ڦوڙيءَ“ جي ادا ڪرڻ ۾ ڪوتاهي ڪري. ساري عمر چڱي دٻدٻي سان رهيو. پنھنجيءَ قوم اندر ڏاڍي مڃتا هيس. البت، پاڪستان قائم ٿيڻ کان پوءِ نئينءَ حڪومت جي نظر ۾ سردارن جو اڳيون وقار ڪونہ رهيو. قريبي زماني ۾ امام بخش خان جي عزيزن تي قتل جا مقدما ٿيا. انھن جي سلسلي ۾ پاڻ لاهور ويو، ۽ اتان موٽندي، ريل ۾ ئي سندس موت واقع ٿي پيو-
وڏيري هياس، چنيسر جي راڄ ۾،
دهلين دمامين نقرين، پر ۾ پڇياس،
ڍولي ڍيلياس، ٿيس ڏهاڳڻ ڏيھہ ۾!
(1) سنڌ جي هڪ اڳوڻي ڪمشنر سر هينري لارينس جي زال، ليڊي لولي لارينس پنھنجي ڪتاب ۾ بہ سندس ذڪر ڪيو آهي.