نبي بخش خان ڀٽو
نبي بخش خان اڃا حيات ۽ موجود آهي. اهڙو سانتيڪو، سچو، شريف ۽ اڻ ڏکوئيندڙ انسان مون سنڌ جي زميندار طبقي اندر ٻيو ڪونہ ڏٺو آهي. ڪو ماڻھو سخت ڏک پھچائيندس تہ بہ ٻاهر ٻڙڪ ڪانہ ڪڇندو. ساريءَ عمر اندر شايد ڪنھن سان بہ تکو اکر ڪونہ ڳالھايو اٿس. ڪم گوئيءَ ۽ خاموشيءَ جو هيءُ عالم، جو ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويٺو هوندو، ۽ جيستائين ٻيو ڪو ساڻس نہ ڳالھائيندو، پاڻ ڪونہ ڪڇندو. سندس وعدو سون جو سِڪو، سندس ڪئريڪٽر قطعاً بيداغ، پاليٽڪس ۾ ورهين جا ورهيہ رهيو، پر ڪڏهن بہ سياست کي پنھنجن غرضن جي پوري ڪرڻ لاءِ اوزار طور استعمال نہ ڪيائين.
سر شاهنواز خان جي بمبئي وڃڻ کان پوءِ نبي بخش خان لاڙڪاڻي ضلعي جو پريزيڊنٽ چونڊيو، ۽ تقريباً اَٺ ورهيہ کن ان منصب تي رهيو. سندس ايمانداري بطور ضرب المثل استعمال ٿيندي رهي. ٽي - چار سال بمبئي ڪائونسل جو ميمبر، ڏھہ سال سينٽرل اسيمبليءَ جو ميمبر، ۽ اٺ - ڏھہ سال سنڌ اسيمبليءَ جو ميمبر هو، پر ڪڏهن بہ نہ پارٽي بدلايائين، نہ سرڪار جو ڇاڙتو بڻيو، نہ خطاب ورتائين، نڪي وزارت حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائين، جنھن سان وعدو ڪيائين، توڙ نباهيائين.
33-1934ع ۾، انڊين ليجسليٽو اسيمبليءَ جو ميمبر ٿيو. انھن ڏينھن ۾ انڊين نيشنل ڪانگريس پڻ اسيمبليءَ ۾ گهڙي پئي هئي، جنھنڪري اسيمبلي، سرڪار ۽ ڪانگريس جي وچ ۾، ڪرڪيشترا جو ميدان بڻجي پئي هئي. گهڻن ئي ڏسڻن وائسڻن ميمبرن پاڻ کي سرڪار سان وابستہ ڪري، پنھنجا ڪيترائي ڪارج پئي سَڌ ڪيا. مگر نبي بخش خان قطعاً لاطمع ٿيو ويٺو رهيو، ۽ بلڪل آزاديءَ سان ووٽ استعمال ڪندو رهيو.
سرڪار ۽ ڪانگريس جي وچ ۾ سڀ کان پھريون مقابلو اسيمبليءَ جي صدارت جي چونڊ تي ٿيو، سرڪار جي همدردي هئي مرحوم سر عبدالرحيم سان، جيڪو جناح صاحب جي انڊپينڊنٽ پارٽيءَ طرفان اميدوار بيٺو هو. ٻيءَ ڌر طرفان، ڪانگريسي اميدوار مسٽر شيرواني هو. کٽ يا هار جو مدار فقط هڪ - ٻن ووٽن تي هو. تنھنڪري ميمبرن تي وڏا زور بار اچڻ لڳا. نبي بخش خان دهليءَ پھچڻ شرط ئي پنھنجي ووٽ جو وعدو شيروانيءَ سان ڪري ڇڏيو. ان کان پوءِ مٿس قسم قسم جي اثرن هلائڻ جي ڪوشش ٿي، پر سندس واعدي ۾ ڦيرو ڪو نہ آيو. انھن ڏينھن ۾، سندس خلاف داخل ٿيل اليڪشن پٽيشن ساڳيءَ هندستان سرڪار جي اڳيان زير غور هئي. ڪيترن سرڪاري ڇاڙتن کيس دڙڪا ۽ لالچون ڏنيون، چي، ”جيڪڏهن ووٽ سرڪار طرف ڏيندين تہ تنھنجي اليڪشن پٽيشن ابتدا ۾ ئي رد ٿي ويندي، ٻيءَ حالت ۾ اليڪشن پٽيشن کي منھن ڏيڻ تي اوترو ئي خرچ ڪرڻو پوندئي، جيترو خرچ اليڪشن تي ٿيو اٿئي“، وغيرہ وغيرہ. مگر نبي بخش خان تي ڪو اثر ڪونہ ٿيو. سندس ووٽ شيروانيءَ کي ئي مليو. البت، هڪ ٻئي سنڌي ميمبر ان موقعي جو چڱو ئي فائدو ورتو. ان بزرگ اوائل ۾ واعدو بہ شيروانيءَ سان ڪيو، پر جڏهن جنگ جو ميدان گرم ٿيو، تڏهن سرڪار سان پنھنجون صلح صفايون ڪري، پنھنجو ووٽ مخفي طرح وڃي سرڪاري اميدوار کي ڏنو. فرق هڪڙي ئي ووٽ جو هو- اهو ووٽ سر عبدالرحيم، سرڪاري اميدوار کي مليو، جنھنڪري شيرواني هڪ ووٽ تي هارايو.
سينٽرل اسيمبليءَ اندر ٻي يُڌ لڳي هڪ سرڪاري بل تي، جنھن جي مراد هئي تہ سرڪار کي اختيار ڏنو وڃي تہ ڪنھن بہ انقلابي ماڻھوءَ کي بغير ڪيس هلائڻ جي ڪيتري بہ عرصي لاءِ جيل ۾ بند رکي سگهي. سر نرڀندراناٿ سرڪار، لا- ميمبر هو، تنھن اهو بل اسيمبليءَ اڳيان آندو. بل جي فائدي ۾ سر نرڀندرا جي ڪيل تقرير طوالت جي لحاظ سان ان اسيمبليءَ جي تاريخ اندر رڪارڊ هئي. بل پيش ٿيڻ بعد هڪ طرف اها تقرير شروع ٿي، ۽ ٻئي طرف بل جي فائدي ۾ ووٽن حاصل ڪرڻ لاءِ سرڪاري ڪوشش. ڪانگريس پارٽي تہ اڳ ۾ ئي اهڙن بلن جي مخالف هئي، پر غير ڪانگريسي ميمبرن بہ ان بل جو وجهہ وٺي، سرڪار کي بلئڪ - ميل ڪرڻ شروع ڪري ڏنو. ڪن پنھنجي ووٽ جي قيمت خطابن جي صورت ۾ گهري، ڪن کي عھدا گهربا هئا، ڪي رٺا ٿي، ۽ ڪي وري ووٽ جي قيمت وڌارائڻ جي نيت سان دهلي اندر لڪندا وتيا ٿي. غرض تہ جنھن صورت ۾ سرڪار کي ڪاميابيءَ جو يقين ڪونہ ٿي ٿيو، تنھن صورت ۾ سر نرڀندرا جي تقرير هلندي رهي، حتاڪ دهليءَ جو اجلاس ختم بہ ٿي ويو، مگر تقرير جي پڄاڻي ڪانہ ٿي.
ٻيو اجلاس شملي ۾ ٿيو. ان وچ ۾ نبي بخش خان تي مقامي عملدارن جي ذريعي پڻ ڪيترائي زوربار آندا ويا، مگر هو صاحب ڪونہ مڙيو. هن اوائل ۾ ئي فيصلو ڪيو هو تہ ووٽ سرڪاري بل جي مخالفت ۾ ڏبو، تنھنڪري آخر گهڙيءَ تائين ان اصول تي قائم رهيو. سر نرڀندرا جي تقرير شملي واري اجلاس اندر بہ ڪيترن ڏينھن تائين هلندي رهي. بل جو آخر ڪھڙو حشر ٿيو، سو هينئر ياد ڪونہ اٿم.
سنڌ اسيمبليءَ اندر پڻ نبي بخش خان جي پاليسي ساڳي ئي رهي. ڪيترائي ميمبر حضرات پنھنجا وعدا ٽوڙيندا، پارٽيون ۽ اصول بدلائيندا، عھدا ۽ فائدا وٺندا رهيا، مگر نبي بخش خان جنھن بينچ تي پھرئين ڏينھن اچي ويٺو، پوئين ڏينھن تائين ان تي ئي ويٺو رهيو. ذاتي فائدو ڪو نہ ورتائين، پنھنجي ضمير، اصول ۽ ايمان کي پڻ مجروح ٿيڻ ڪونہ ڏنائين، صاف هٿن سان آيو هو، ۽ صاف هٿن سان پنھنجي ميمبريءَ جو عرصو پورو ڪري ٻاهر نڪتو.
سنڌ جي سياسي تاريخ اندر نبي بخش خان جھڙا ماڻھو مشڪل سان نظر آيا. خانبھادر کھڙي جھڙي ماڻھوءَ جيڪڏهن ڪا بہ اليڪشن هارائي تہ اُها نبي بخش خان جي مقابلي ۾. سر شاهنواز جي سنڌ مان رواني ٿي وڃڻ بعد، ضلعي لوڪلبورڊ لاڙڪاڻي جي پريزيڊنٽي خالي ٿي. ان جاءِ لاءِ کھڙي صاحب ۽ نبي بخش خان جي وچ ۾ مقابلو ٿيو، ۽ مقابلو بہ مقابلن جهڙو. ساري سنڌ ٿرٿلي ۾ اچي ويئي. ميمبر صاحبن جي کڻي ﷲ تعاليٰ ٻڌي. ڪڏهن هڪ اميدوار جي ڪئمپ ۾، ڪڏهن ٻئي جا مھمان. ٻہ مھينا کن هنگامو هليو، آخر نبي بخش خان ئي ڪامياب ٿيو.
ان کان پوءِ ستت ئي سينٽرل اسيمبليءَ جون چونڊون ٿيون. ٻن جاين لاءِ ٽي اميدوار بيٺا: سر عبدﷲ هارون مرحوم، شيخ عبدالمجيد صاحب سنڌي، ۽ نبي بخش خان ڀٽو. ساريءَ سنڌ کي ووٽ ڏيڻا هئا. عبدﷲ هارون اڳ ۾ ئي ميمبر رهندو آيو هو، تنھنڪري سندس لڳ لاڳاپا، ورڪر ايجنٽ موجود هئا. شيخ عبدالمجيد صاحب جي هٿ ۾ هئي ”الوحيد“ اخبار، جا سنڌ جي مسلمانن جي تنھا روزانہ اخبار هئي ۽ خلافت تحريڪ جي ڏينھن کان وٺي هلندي ٿي آئي. ساريءَ سنڌ جي مسلمانن مٿان ان اخبار جو اثر هو، ۽ ان جا خاطو ۽ مددگار، جن کي ”الوحيدي ٽولو“ سڏيو ويندو هو، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکيڙيا پيا هئا. ٽي - چار مھينا ورڪ هليو، پنھنجي وس پڄندي ڪنھن بہ اميدوار ڪونہ گهٽايو. آخر نبي بخش خان پھرئين نمبر ۾، ۽ سر عبدﷲ هارون ٻئي نمبر ۾ ڪامياب آيو، شيخ عبدالمجيد صاحب هارايو. شيخ صاحب بعد ۾ اليڪشن پٽيشن داخل ڪئي، جا پڻ رد ٿي.
نبي بخش خان جو ٽيون مقابلو ٿيو قاضي فضل ﷲ سان، سنڌ اسيمبليءَ جي رتيديري - ميرو خان تعلقن واريءَ سيٽ تي. اها اليڪشن بہ سخت هنگامي خيز هئي. اِهو اُهو ئي تڪ هو، جتي اڳ ۾ سر شاهنواز خان هارائي چڪو هو. مگر هن دفعي نبي بخش خان ڪامياب ٿي ويو ۽ قاضي فضل ﷲ شڪست کاڌي.
نبي بخش خان جي هڪ ٻي چونڊ نھايت دلچسپ قسم جي ٿي گذري.
سينٽرل اسيمبليءَ جي ميمبر چونڊجڻ بعد، نبي بخش خان اسيمبلي اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ دهليءَ پھتو. آءٌ بہ ساڻس گڏيو ويس. منھنجا ساڻس تعلقات هئا، پاڙيچائيءَ جو سوال هوندو هو، جنھنڪري هر چونڊ، هر مقابلي ۽ هر معاملي ۾ سندس طرفان مون کي ئي انتظام ڪرڻو پئي پيو.
دهليءَ پھچڻ بعد، نبي بخش خان کي خيال ٿيو تہ پھرين هندستان جي ريلوي ايڊوائزري ڪاميٽيءَ جو ۽ بعد ۾ سينٽرل ايڊوائزري ڪائونسل جو ميمبر چونڊجي.
انھن ڪاميٽين لاءِ گهڻو ڪري پارٽين طرفان ئي اميدوار بيھندا هئا، ۽ پارٽيون محض پنھنجن سينيئر کان سينيئر ميمبرن کي انھن اعزازن لاءِ کڙو ڪنديون هيون. اسيمبليءَ اندر مکيہ پارٽيون ٽي هيون: سرڪاري پارٽي، ڪانگريس پارٽي ۽ مسٽر جناح جي انڊپينڊنٽ پارٽي (انھن ڏينھن تائين مسٽر جناح اڃا مسلم ليگ پارٽي شروع ڪانہ ڪئي هئي). نبي بخش خان انھن مان ڪنھن بہ پارٽيءَ جو ميمبر ڪونہ هو. چونڊ ۾ سينٽرل اسيمبليءَ جي سمورن ميمبرن کي ووٽ ڏيڻو هو، ۽ جايون جملي ست هيون.
نبي بخش خان جي فائدي ۾ مون ورڪ تہ شروع ڪيو، مگر ورڪ لاءِ گنجائش تمام گهٽ نظر آئي. اسيمبليءَ جو هر هڪ ميمبر پنھنجيءَ جاءِ تي ڪُهن سال کک، ۽ کائي - پِي چڙهيل هو، تنھن تي نبي بخش خان جھڙي نو آموز ۽ نئين آيل نوجوان جو اثر پوي تہ پوي ڪھڙيءَ طرح؟ ان اپرانڌ، سندس تعلق ڪنھن پارٽيءَ سان بہ ڪونہ هو، تنھنڪري ڪنھن پارٽيءَ طرفان سندس اميدوار بيھڻ جو سوال ئي پيدا ڪونہ ٿي ٿيو. کانئس سواءِ، سنڌ مان ٻيا ٽي ميمبر هئا (سر غلام حسين هدايت ﷲ، سر عبدﷲ هارون، ۽ مسٽر لالچند نولراءِ)، پر انھن ۾ بہ مدد جي اميد ڪانہ هئي. سر غلام حسين ۽ سر عبدﷲ هارون جي تازين چونڊن ۾ مخالفت ڪري چڪا هئاسون، ۽ لالچند نولراءِ پاڻ اميدوار هو.
سڀ کان اول آءٌ ۽ نبي بخش خان وڃي قائداعظم (رحمتہ ﷲ عليہ) جي خدمت ۾ حاضر ٿياسين. ساڻس ٿوري گهڻي شناسائي اڳ ۾ ئي هئي، پاڻ پير صاحب پاڳاري واري پھرئين ڪيس جي سلسلي ۾، بطور وڪيل، سنڌ ۾ ڪيترا مھينا اچي رهيو هو ۽ ان دوران ۾ منھنجي ساڻس چڱي واقفيت پيدا ٿي چڪي هئي. مون کي آسرو هو تہ شايد ان ڏيٺ ويٺ ڪري کيس اسان جو ڪو لحاظ پئجي وڃي.
پاڻ (جناح صاحب عليہ الرحمت) ”ويسٽرن ڪورٽ“ جي هڪ ڪمري ۾ رهيل هو. ويسٽرن ڪورٽ هڪ هوٽل هوندي هئي، جا سرڪار طرفان اسيمبلي ميمبرن جي رهائش لاءِ قائم ڪيل هئي. ٽيليفون ذريعي کانئس ٽائيم ورتو ويو. مقرر وقت تي آءٌ ۽ نبي بخش خان ٺھي ٺڪي، سوٽ ڪوٽ پھري، وڃي وٽس پھتاسون. حالِ دل عرض ڪيو ويو. ٺڙٺپ جواب ڏيئي ڇڏيائين. چي، ”ناممڪن، ناممڪن! اها تمنا واهيات (absurd)آهي، انھن جاين لاءِ پارٽين طرفان اميدوار بيھندا آهن، ۽ سي بہ تمام سينيئر ميمبر. اسان جي پارٽيءَ پاران مولانا شوڪت عليءَ جي پايي جا ماڻھو اميدوار آهن، ٻين پارٽين بہ ساڳيءَ طرح پنھنجن مکيہ ليڊرن کي ميدان ۾ آندو آهي، تنھنڪري ٻئي ڪنھن بہ ٻاهرئين اميدوار لاءِ قطعاً ڪا بہ گنجائش ٿي ڪانہ ٿي سگهي.“ انھيءَ فرمودي بعد، پاڻ هڪدم اٿي کڙو ٿيو ۽ انگريزيءَ ۾ خدا حافظ چئي، اسان کي رخصت ڪري ڇڏيائين. هلندي هلندي، مون کان بہ رهيو ڪونہ ٿيو، منھن ورائي چئي ڏنومانس: ”مسٽر جناح، ﷲ تعاليٰ گهريو تہ انھن ڳالھين هوندي بہ نبي بخش خان ضرور ڪامياب ٿي ويندو، ۽ اوهان جي ذڪر ڪيل ليڊر اميدوارن مان ڪي نہ ڪي پَٽ تي پيل نظر ايندا.“
ان چئلينج بازيءَ بعد، معاملي سخت نازڪ صورت اختيار ڪئي. اسان جي بہ نوجواني ۽ ناتجربيڪاري هئي، ان تي مستزاد تازين اليڪشني ڪاميابين جو نشو، تنھنڪري حوصلو هارائي پوئتي موٽڻ جو سوال ئي پيدا ڪونہ ٿي ٿيو.
مون اليڪشين جو نقشو تيار ڪيو، ۽ سو بہ سنڌي ڍنگ ۽ معيار تي.
اسيمبليءَ اندر، جهڙيءَ طرح مون مٿي ذڪر ڪيو آهي، مکيہ ٽي پارٽيون هونديون هيون. انھن مان هر هڪ پارٽيءَ ۾ ٻن قسمن جا ميمبر هوندا هئا: هڪڙا ليڊر يا سينيئر ميمبر، جي ساريءَ فضا تي ڇايا رهندا هئا، ۽ ٻيا جونيئر ميمبر، جن غريبن کي گهڻو ڪري ڪو پڇندو بہ ڪونہ هو. انھن جونيئر ميمبرن جي ڊيوٽي هوندي هئي تہ اجلاس ۾ اچي شامل ٿين، پنھنجن ليڊرن جي پٺيان بينچن تي ويھي رهن، ۽ جيڏانھن حڪم ٿئين، ان پاسي ووٽ ڏين.
منھنجي نظر انھن يتيم قسم جي ميمبرن تي وڃي پئي. جڏهن سندن لسٽ تيار ڪيم، تڏهن ڏٺم تہ اسيمبليءَ اندر مجموعي طرح اڪثريت انھن ئي يتيمن جي وڃيو ٿي ٿئي. مون خيال ڪيو تہ جيڪڏهن انھن ڇورن ٻارن تي اڳواٽ هٿ رکيو ويندو، جن کي عام طرح ڪو پڇي بہ ڪونہ پيو، ۽ ساڻن سٺا دوستانا تعلقات پيدا ڪيا ويندا، تہ ممڪن آهي تہ منجهانئن گهڻا مخفي طرح اسان کي ووٽ ڏيئي وڃن. ووٽ بذريعي بئلٽ ٿيڻو هو، جنھنڪري ڪنھن جي بہ راز افشا ٿيڻ جو امڪان ڪونہ هو.
پوءِ تہ انھيءَ لائين تي ئي اچي ڪم شروع ٿيو. ڳولي ڳولي دهليءَ جي ننڍين ننڍين هوٽلن مان وڃي انھن نڌڻڪن ميمبرن کي لڌوسون. سندن مھمانداريءَ ۽ خوش آمد برآمد جو سلسلو هڪدم چالو ٿي ويو. سوکڙيون پاکڙيون، سنڌ جا حلوا، ڊنرون، قواليون، سڀ فراهم. هر شام هوا خوري، هر رات محفل! شال نہ منجهانئن ڪو بيمار ٿي پوي، خبر گيري ۽ تيمارداريءَ ۾ مائٽن کان بہ لنگهي ٿي وياسون.
ان ورڪ جي دوران جا ٻہ واقعا قابل ذڪر آهن: سرجيمس گرگ، انھن ڏينھن ۾، انڊيا گورنمينٽ جو فنانس ميمبر هوندو هو. وڏي اثر ۽ وڏي نالي وارو هو. سندس اعزاز ۾ ڊنر جو بندوبست ٿي ويو. نبي بخش خان جي بورچيءَ کي هدايت ڪئي ويئي تہ ڪا شيءَ اهڙي تيار ڪري، جا معزز مھمان کان ساريءَ عمر ۾ نہ وسري. بورچيءَ هڪ پڪل ڇيلو اهڙي ڍنگ سان تيار ڪيو جو جڏهن ٽيبل جي وچ تي آڻي رکيو ويو، تڏهن ائين پئي معلوم ٿيو تہ گويا بلڪل زنده آهي ۽ گاھہ پيو چري. ان ڇيلي جي پٺيءَ تي هيءَ عبارت لکيل هئي:”سرجيمس کي مھمان ڏسي، مون بہ اچي سندس خدمت ۾ پاڻ کي پيش ڪيو آهي!“
اهو نظارو ڏسي، سر جيمس گرگ جي منھن مان گگ وهڻ لڳي. انگريز هو، ۽ نُڪتہ شناس - مٿس ڏاڍو اثر ٿيو. سندس زيردست سرڪاري ميمبر ٻيا بہ ڪيترا ساڳيءَ ئي ٽيبل تي موجود هئا. سر جيمس جو اهو حال ڏسي، کين يقين ٿي ويو تہ نبي بخش خان سان سندس ڏاڍي دوستي آهي. سردست اسان کي بہ ايترو ئي گهربو هو.
ٻيو هڪ سرڪاري ميمبر هو، سر لانسلاٽ گراهم، جو ان وقت ليجسليٽو کاتي جو سيڪريٽري هوندو هو ۽ بعد ۾ جدا سنڌ جو پھريون گورنر مقرر ٿي آيو. بطور سيڪريٽري ليجسليٽو ڊپارٽمينٽ، اسيمبليءَ اندر سرڪاري پارٽيءَ سان تعلق رکندڙ سمورا معاملا سندس حوالي هوندا هئا، ۽ ووٽنگ جي معاملي ۾ ”وِپ“ (Whip) يا ميمبرن تي فرمائش ان صاحب طرفان ئي صادر ٿيندي ٿي رهي. اسان جي مقصد لاءِ وڏي اهميت ٿي رکيائين، پر اجلاس هلندي سندس مصروفيت جو هيءُ عالم هو جو جڏهن بہ ڪنھن ڊنر جي کيس دعوت ڏيو تہ مشغوليءَ جي بنا تي معذوري لکي پيو موڪليندو هو. آخر ان جو علاج ٿئي تہ ڪھڙو؟ سوچ ويچار بعد، سندس ملازمن سان واقفيت پيدا ڪئي ويئي. انھن جي ذريعي معلوم ٿيو تہ فلاڻيءَ تاريخ تي صاحب طرفان هڪ وڏي ڊنر ڏنل آهي، جنھن ۾ سرڪاري پارٽيءَ جا سمورا ميمبر مدعو ٿيل آهن. جنھن شام تي اها ڊنر ٿيڻي هئي، ان ڏينھن جي صبح تي، نبي بخش خان ۽ آءٌ شڪار تي چڙهي پياسون. آگري واري رستي تي، دهليءَ کان پنجويھن - ٽيھن ميلن جي فاصلي تي ڪافي ڪاريھر هرڻ ملندا هئا. شڪاريءَ “ بيل گاڏيءَ جو بندوبست اڳواٽ رکيل هو. موٽر ۾ چڙهي وڃي شڪار واريءَ جاءِ تي پھتاسون،منجهند تائين ٻہ - چار سروان ڪاريھر هرڻ ڪيرائي وڌاسون. اهي کڻي دهليءَ پھتاسون، ۽ منجهانئن هڪ، نبي بخش خان جي وزيٽنگ ڪارڊ ساڻ گڏي، سر لانسلاٽ گراهم جي بنگلي تي پھچائي ڏنوسون، جو شام جو سندس دعوت ۾ ڪم آيو. موقعي جي سوکڙي هئي، سر گراهم سخت متاثر ٿيو. ڪيترن ئي مھمانن سان نبي بخش خان جي شرافت جو ذڪر ڪندو رهيو. (انھن ڏينھن نبي بخش خان جي خلاف شيخ عبدالمجيد جي داخل ڪيل اليڪشن پٽيشن پڻ سر لانسلاٽ گراهم اڳيان ئي ويچار لاءِ پيل هئي، ۽ اهو فيصلو کيس ئي ڪرڻو هو تہ پٽيشن منظور ڪري ٽربيونل ويھاري وڃي، يا مورڳو ابتدائي قانوني اعتراضن جي بنياد تي رد ڪري ڇڏجي. اها درخواست پوءِ سر لانسلاٽ ستت ئي رد ڪري ڇڏي ۽ ٽربيونل جي خرچ ۽ مصيبت کان بچي پياسون).
ان ڏينھن جي هٿ ڪيل هرڻن جي سلسلي ۾ هڪ ٻيو کِل جھڙو واقعو ٿي گذريو. سرڪاري ميمبرن ۾ هڪ ٻيو بااثر ميمبر هو، جنھن جو اسيمبليءَ جي ڪاروبار متعلق سرڪاري پاليسين جي ٺاهڻ ۾ وڏو هٿ هوندو هو. ان جو نالو هينئر مون کي ياد ڪونہ ٿو پوي، پر مدراسي هندو هو، ۽ ريلوي کاتي سان تعلق هوندو هوس. سرڪار پاران وڏيون وڏيون تقريرون ڪندو هو، ۽ هر روز پيو سوالن جا جواب ڏيندو هو. سندس ”گُڊوِل“ حاصل ڪرڻ اسان جي ”ڪاروبار“ لاءِ سخت ضروري سمجهي ٿي ويئي، تنھنڪري هڪ ڪاريھر هرڻ موٽر ۾ وجهي، آءٌ وڃي سندس بنگلي تي پھتس. پاڻ موجود ڪونہ هو. اسان هرڻ لاهي، فخريه انداز ۾، کڻي سندس بنگلي جي ورانڊي ۾ رکيو. اسان کي اها سُڌ ئي ڪانہ هئي تہ هو ڪو چِند برهمڻ، ڪٽر ويشنو آهي، ۽ تنھنڪري جيوَ هتيا ۽ ماس کان سخت ڀڳل آهي. اسان جو هنگامو ٻڌي، سندس ڌرم پتني اندران نڪري آئي. هوءَ مئل هرڻ جي صورت ڏسندي ئي، دانھون ڪندي اندر ڀڄي ويئي. اندران وڃي نوڪر موڪليائين، جنھن جي هٿان چوارايائين تہ ”اوهان قھر ڪري ڇڏيو، اسان برهمڻ ماڻھو آهيون، خون ٿيل ۽ رت ڳاڙيندڙ جانور اسان جي گهر ۾ آڻي، اسان ساڻ ظلم ڪري ڇڏيو اٿوَ! هينئر ورانڊي مان اِهو رَتُ ڪيئن ويندو، ۽ اسين ڪيئن ان گهر ۾ رهي سگهنداسون؟ خدا واسطي ان بلا کي هڪدم اتان ڪڍي وڃو!“
وٺڻ جي بدران ڏيڻو پئجي ويو، آئي هئي سڱن لاءِ پر وڍائڻا ڪَن بہ پئجي ويس. هرڻ تہ موٽائي کڻي وڌوسين موٽر ۾، پاڻ پاڻيءَ جون باڙديون گهرائي ورانڊو ڌوئڻ لڳي وياسينّ! ان ڏينھن کان پوءِ، وري ان ميمبر جو پاسو ئي ڪونہ ورتوسين.
گهڻي ۾ گهڻا يتيم هوندا هئا، انڊپينڊنٽ پارٽيءَ ۾. انھن جي طبيعت تي ڪرڙ جي ڪوئلن مان ٺھيل ڪاري سنڌي حلوي خاصو اثر ٿي ڪيو، تنھنڪري حلوي جا دٻن پٺيان دٻا تقسيم ٿيندا رهيا. ان حلوي جي هيءَ خصوصيت هئي تہ توڙي جو، ”فرهنگ جعفريءَ“ جي لکڻ موجب، ان جو مزاج گرم خشڪ هو، مگر بصورت اثر جي سخت قبض ڪشا واقع ٿيو هو - ۽ دهليءَ جي هوٽلن مان ماني کائيندڙ ميمبرن کي، گهٽ ۾ گهٽ ان زماني اندر، قبضيءَ جي سخت شڪايت رهندي هئي.
رهي ڪانگريس پارٽي. ان جي هڪ حصي کي اڳ ۾ ئي نبي بخش خان لاءِ چڱي راءِ هئي، ڇو تہ صدارت جي چونڊ وقت هن ڪانگريس اميدوار شيروانيءَ کي ووٽ ڏنو هو.
چونڊ واري ڏينھن آءٌ اسيمبليءَ جي گئلريءَ ۾ وڃي ويھي رهيس. ووٽنگ پوري ٿي، نتيجو ظاهر ٿيو - نبي بخش خان شايد پھرئين يا ٻئي نمبر ۾ ڪامياب ٿيو! ٽنھي پارٽين جي اندازن ۽ آسرن ۾ خلل پئجي ويا، ڪن جا مکيہ اميدوار مورڳو ڪِري پيا. اسيمبليءَ جي تاريخ ۾ اهو پھريون واقعو هو، جڏهن ميمبرن پنھنجين پارٽين جي فيصلي خلاف وڃي هڪ ٻاهرئين ماڻھوءَ کي ووٽ ڏنو.
اليڪشن جي نتيجي ظاهر ٿيڻ بعد قائداعظم پنھنجي سيٽ تان اٿي ٻاهر وڃڻ لڳو، آءٌ هڪدم گئلري ڇڏي اچي ورانڊي ۾ سندس رستو جهلي بيھي رهيس. جڏهن منھنجي سامھون آيو، تڏهن وڌي کانئس پڇيم: ”صاحب! چونڊ جو نتيجو ڪھڙو نڪتو؟“ ”توکي خبر آهي!“ - ائين چئي، منھن ڦيرائي هليو ويو.
دهليءَ جو انھن ڏينھن ۾ وڏو اؤج هوندو هو. لارڊ ويلنگڊن جھڙو مٿير مڙس، وائسراءِ هو. ڪانگريس پارٽيءَ ۽ سرڪار جي وچ ۾ جهيڙو زور شور سان هلندو ٿي رهيو. ڪانگريس پارٽيءَ جو اسيمبليءَ اندر ليڊر، بولا ڀائي ڊيسائي، بمبئيءَ وارو مشھور وڪيل، هوندو هو. سندس تقريرن جي شھرت ساري هندستان اندر پکڙيل هئي. مون سندس ڪيتريون تقريرون ٻڌيون. زيربحث مسئلي جو تجزيو چڱيءَ طرح ڪيائين ٿي، سرڪار تي نڪتہ چيني ڪرڻ ۽ جذبات کي اپيل ڪرڻ ۾ پڻ ڪافي ڀڙ هو، مگر علمي لحاظ سان سندس تقريرون قطعاً بي نمڪ هونديون هيون. زبان جي رواني گهڻي هيس. مگر ان جي دوران گرامر جو ڪو خيال ڪونہ ٿي ڪيائين، البت اثر جي لحاظ سان سندس تقريرون هر وقت ڪامياب ٿي رهيون. سندس پارٽيءَ جو سيڪريٽري، مدراس جو، ستيا مورتي هو. ستيا مورتي غضب جو نڪتہ چين واقع ٿيو هو. سارو وقت بکئي بگهڙ وانگر سرڪاري بينچن کي اکئين لايو ويٺو هوندو هو. وجهہ جو ملڻ، ۽ سندس سرڪار تي پَرٽجي پوڻ - پوءِ تہ ڪلاڪن جا ڪلاڪ پيو سرڪار جا ڇوڏا لاهيندو هو. سوالن وقت تہ شال نہ ستيا مورتي سان ڪنھن جو پاند اٽڪي. سپليمينٽري سوالن جو اهڙو ٻيو ماهر، ان زماني اندر، اسيمبليءَ ۾ بنھہ ڪونہ هو. انگن اکرن جي معاملي ۾ وري پنڊت گوبند بلب پنٿ جو ڪم ڏسڻ وٽان هو. سارو واندو وقت ويٺو لئبرريءَ ۾ ڪتاب ۽ ڪاغذ اٿلائيندو ۽ نوٽ وٺندو. اسيمبليءَ جي گهنٽي وڄندي، ۽ پاڻ اندر اچي بينچ تي ويھندو. تقرير لاءِ اٿيو تہ ڄڻ ٻرندڙ جبل ڦاٽي پيو، جنھن جا شعلا پيا سرڪاري بينچن تي ڪِرندا ۽ کين ساڙيندا ٻاريندا. سر هينري ڪريڪ، هوم ميمبر، جي بيتابي ڏسڻ وٽان هوندي هئي. عام طرح سان ڪريڪ ايتريقدر ٿڌو، خاموش ۽ جذبات کان خالي هوندو هو، جو ائين پيو سمجهبو هو تہ ڄڻ برف جي ناديءَ مان ماڻھوءَ جو بت اڪيري آڻي بينچ تي رکيو ٿن. پر، بلب پنٿ جي تقرير برداشت ڪري ڪونہ ٿي سگهيو. ڪڏهن ڪڏهن تہ غصي ۾ ڳاڙهو ٿي مورڳو اسيمبليءَ کان نڪري، وڃي لابيءَ ۾ ويھي رهندو هو. لالا شام لال هڪ ٻيو ڪانگريسي ميمبر هوندو هو، ان جو ڪم هوندو هو تہ مذاقي قصن ڪھاڻين جي وسيلي سرڪاري ڪاروبار جو واهياتپڻو ظاهر ڪري. سندس تقرير وقت سنجيدي کان سنجيدا ميمبر بہ، سنجيدگي ڇڏي، کِل مذاق جي ميدان ۾ ٽپي پوندا هئا. دهليءَ جو بئريسٽر آصف علي، انھن ڏينھن ۾ ڦوھہ جوانيءَ ۾ هو. شڪل وڻندڙ، ڪپڙا کاڌيءَ جا، پر سھڻي ۽ فيشنبل بيهڪ سان. انگريزي چڱي ڳالھائيندو هو، پر تقرير ۾ دليلن کان وڌيڪ غصو ۽ غرور هوندو هوس. سندس تقرير وقت سندس گهر واري، مسز آرونا آصف علي، اڪثر اچي گئلريءَ ۾ ويھندي هئي. مائي هندو گهراڻي جي هئي، ۽ عشق مان اچي آصف علي سان شادي ڪئي هئائين. سونھن ۽ سينگار ۾ پڻ پنھنجو مثال پاڻ هوندي هئي. سندس موجودگيءَ جو اثر آصف علي جي تقرير مان چڱيءَ طرح پيو ظاهر ٿيندو هو. جنھن وقت مائي صاحبہ گئلريءَ ۾ ويٺل هوندي هئي، تہ اسيمبليءَ جي ميمبرن خواھہ گئلريءَ ۾ ويٺل ماڻھن جون اکيون پڻ، ڦري ڦري، گهڻو ڪري ان طرف ئي وڃي کپنديون هيون. حسن، جواني ۽ سياسي شھرت جي گڏيل حملي کان ڪير ٿي محفوظ رهي سگهيو! خان عبدالقيوم خان سرحد وارو پڻ، تازو ڪانگريس ٽڪيٽ تي چونڊجي آيل هو. سرحد متعلق سوالن تي چڱيون چڱيون تقريرون ڪندو ٿي رهيو.
مسلمان اسيمبلي ميمبر مختلف حصن ۾ ورهايل هئا. خود جناح صاحب انھن ڏينھن تائين اڃا مسلم ليگ پارٽي ڪانہ ٺاهي هئي. اسيمبليءَ اندر پاڻ گڏيل انڊپينڊنٽ پارٽيءَ جو ليڊر هوندو هو، جنھن ۾ نرم يا لبرل قسم جا ميمبر شامل هئا. ان پارٽيءَ جا ٻيا مکيہ ميمبر هوندا هئا - سر عبدالرحيم (جو بعد ۾ اسيمبليءَ جو پريزيڊنٽ چونڊيو)، سر ڪائوسجي جهانگير، مولانا شوڪت علي، ڪي. ايل. گابا، پروفيسر عمر علي شاھہ مدراسي، سيٺ عبدالستار اسحاق سيٺ (جو پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ سفير مقرر ٿيو). ڪي. ايل. گابا، لالا هرڪشن لعل مشھور لاهور جي واپاريءَ جو وڏو پٽ هو، بئريسٽر، مفڪر ۽ مصنف هو. هڪ مسلمان ڇوڪريءَ جي عشق ۾ اچي مسلمان ٿيو، ان ڇوڪريءَ سان شادي ڪيائين ۽ حضور پاڪ عليہ الصلوات والسلام جي سوانح تي ڪتاب لکيائين. پنجاب جي مسلمانن پاران سينٽرل اسيمبليءَ جو ميمبر چونڊجي اچي دهليءَ پھتو هو. سوالن پڇڻ ۽ تقريرون ڪرڻ جو شوق هوندو هوس. جناح صاحب جي پارٽيءَ پاران مکيہ ڳالھائيندڙ هو. (هندستان پاڪستان جدا ٿيڻ کان پوءِ گابا وري وڃي هندو ٿيو.)
انھن مکيہ ٻن پارٽين کان ٻاهر پڻ ڪيترا مسلمان غير جانبدار بڻجي ويٺا هوندا هئا، انھن جو ڌنڌو هوندو هو تہ هر نازڪ وقت جو فائدو وٺي، پنھنجو ووٽ سرڪار کي ڏيئي، لقب ۽ عھدا حاصل ڪندا وڃن. انھن بزرگن جي نالن ڏيڻ جي هروڀرو ضرورت ڪانہ آهي، ايترو عرض ڪرڻ ڪافي ٿيندو تہ منجهانئن هرهڪ پوءِ نواب ۽ سر بڻيو.
دهليءَ جي مشاهيرن مان خواجه حسن نظاميءَ سان اسان جا خاصا تعلقات قائم ٿي ويا هئا. وڏن ماڻھن جو پير، پروپئگنڊا جو ابو، ۽ اردو تحرير جو ڏاڏو هوندو هو. عيدن جي موقعي تي دهليءَ ۾ موجود سمورن مسلمان مشاهيرن کي دعوت ڏيئي پاڻ وٽ گهرائيندو هو. اسان کي بہ ٻہ - ٽي دفعا گهرايائين. انھن موقعن تي حضرت خواجه نظام الدين اولياءَ جي درگاھہ تي عجيب رونق لڳي ويندي هئي. حسن نظامي، نبي بخش خان وٽ بہ ڪڏهن ڪڏهن پيو ايندو هو. قوالين ٻڌڻ ۽ ٻڌارائڻ جو ڪوڏيو هو. هڪ دفعي ولايت خان قوال کي اسان جي جاءِ تي وٺي آيو. ولايت خان جو راڳ واقعي ٻڌڻ وٽان هو. مون فرمائش ڪيس تہ دهليءَ جي آخري مغل تاجدار بادشاھہ ”ظفر“ جو آخري غزل ٻڌائي. هڪدم شروع ڪيائين:
ڪڀي بن سنور ڪي جو آگئي،
تو بھارِ حسن دِکا گئي.
سندس چوڻي ڇا هئي، باھہ جي ڄڀي هئي! اڄ تائين پيئي ان جي حرارت محسوس ٿئي.
خواجه صاحب مرحوم قداور مڙس هو. جسم ڇڙڪ، زلف ڊگها، ڏاڙهي ڊگهي، جسم تي دهليءَ وارن جو لباس، مٿي تي ٽوپي يا مختصر پڳ، هٿ ۾ لَڪڙ. گفتگو ڪندو تہ ڄڻ طوطو پيو ٻولي. انھن ڏينھن ۾ ڪوشش ٿي ڪيائين تہ چندو گڏ ڪري، ”غالب“ جو مقبرو اعليٰ پيماني تي نئين سر تعمير ڪرائي.
* * *
نبي بخش خان جو قصو ڪندي، قلم ڪٿان هلي وڃي ڪٿ پھتو آهي! ڪيڏانھن پير بخش ڀٽو ۽ رتوديرو تعلقو، ۽ ڪيڏانھن دهلي ۽ خواجه حسن نظامي ۽ غالب جو مقبرو!
نبي بخش خان وارن جو هڪ عزيز، نصير محمد خان نالي، سندن ڪم ڪار ۾ هوندو هو. ڳوٺاڻو هو، ۽ تعليم فقط سنڌي هيس. مگر سندس مدبرانہ خاموشي، سمجهہ جي ڳوڙهائي ۽ تيز فهمي قابل ديد، ۽ گفتگو وقت سندس ڊپلومسي قابل شنيد هئي. ڪيڏي بہ ڊگهي تقرير سندس اڳيان ٿئي، پاڻ جواب فقط ٻن اکرن ۾ ڏيندو، مگر انھن ٻن اکرن وسيلي هر ڪنھن کي منجهائي ماري ڇڏيندو. رهڻي ڪرڻي بلڪل سادي ۽ صورت مولوين جھڙي هوندي هيس. سندس نياز ۽ نوڙت ڏسي، ماڻھوءَ کي ڪهل پئي ايندي. مگر شال نہ ڪنھن ڪم جي پٺيان روانو ٿئي. اهڙا سنجيده ۽ دنيوي ڪاروبار جا هشيار سنڌي اڄ بلڪل نظر ڪونہ ٿا اچن.
هڪ دفعي مون کانئس پڇيو تہ ڪھڙيءَ طرح هو پنھنجي جذبات تي ايتريقدر قابو رکي سگهي ٿو، جو انتھائي بدتميزيءَ ۽ غصي ڏياريندڙ گفتگو جي مقابلي ۾ بہ کيس قطعاً چڙ ڪانہ ٿي اچي؟
چيائين: ”ماڻھوءَ جو ڪم ڪم سان، ڌيان اصلي مقصد تي هجڻ گهرجي، وچ جي ڳالھين ڏانھن پنھنجي ڌيان کي ڇو وڃڻ ڏجي.“ - اصول جي اُونھائي غور طلب آهي!