پنجوءَ جا ديوان
اهي ڏينھن هوندا بہ ڪامورن جي زور جا هئا. رساين، رشوتن ۽ مھمانين وسيلي ڪافي رقمون ڪمائيندا ٿي رهيا. انھن رقمن مان پنھنجي اباڻي ڳوٺ اندر وڏيون وڏيون ماڙيون اڏايائون. اهي ماڙيون ڇا هيون، قلعا هئا. ڪجهہ چورن ڌاڙيلن جو خوف هون، ڪجهہ همسايي ڪامورن کان مالداريءَ جي مظاهري ۾ گوءِ کڻڻ جو خيال.
پر چورن بہ پڇاڙيءَ تائين ڪونہ ڇڏين. جيترا ڏينھن ماڙين جي تعمير جو ڪم پيو هلندو، اوستائين اهي چور مزدوري ڪريو پيا پيٽ پاليندا. تعمير جو ڪم بند ٿيو، تہ ٻاهرين ڌاڙيلن سان بندوبست ڪري، ساڳين ماڙين ۾ ڌاڙا هڻائيندا ۽ اُن لٽ ڦر جي مال مان پيا گذران ڪندا. ڪڏهن ڪڏهن تہ ڌاڙيل محلن جي مالڪن کي ماري بہ وجهندا هئا. هڪ - ٻہ دفعا محلاتن کي مورڳو باهيون ڏيئي ساڙي بہ ڇڏيائون.
مگر ديوانن کي ديس سخت پيارو هوندو هو. انھن سڀني صعوبتن سھڻ کان پوءِ بہ ديس نہ ڇڏيندا، ۽ نہ لڏي وڃي ڪنھن وڏي شھر جو پاسو وٺندا- مرندا تہ بہ ديس اندر، مري سڙندا تہ بہ مٽيءَ کي ديس جي دز سان ئي پيوست ڪري ڇڏيندا.
ديوان تولا رام نالي هڪ شخص ترقي ڪري وڃي مختيارڪار ٿيو. رٽائر ڪرڻ بعد موٽي اچي پنھنجي اباڻي ڳوٺ پنجوديري ۾ رهڻ لڳو. هڪ دفعي ملڪ ۾ پليگ پيئي، هرڪو ماڻھو شھر ڇڏي ڀڄي وڃڻ لڳو. تولا رام پنھنجي آڪھہ وٺي، رڙهي اچي ريلوي اسٽيشن نصرت جي ملازمن جي ويران ڪوارٽرن ۾ رهڻ لڳو. پنڌ فقط هڪ ميل جيترو هو. اسٽيشن جي پلئٽفارم تان پنجوديري جون ماڙيون پيون نظر اينديون هيون. تولا رام سڄو ڏينھن پلئٽفارم تان پنجوديري جي ماڙين کي اکئين ڪريو ويٺو هوندو هو. مون پڇيس- چيائين:
”پليگ جو زمانو آهي، ڪنھن وقت بہ بيماريءَ جو حملو ٿئي ۽ آءٌ مري وڃان، تنھنڪري گهُران ٿو تہ پويون وقت پنھنجي وطن پنجوديري ڏانھن ڏسندي، اکيون ٺاريندي پورو ڪريان.“
ٻيا ماڻھو چريو سمجهندا هئس. پليگ گذري ويئي. ديوان تولا رام صحيح سلامت ڳوٺ رسيو. سندس مرتيو بہ اتي ئي ٿيو. ان زماني جي ديوانن وانگر ڏاڙهي رکندو هو ۽ مٿي تي سلڪ جي هلڪي پڳ ٻڌندو هو.
هندن پاران شھر جي مکيائپ ديوان آسنداس جي حوالي هوندي هئي. هو، فقط زميندار هو، ۽ بطور زميندار، چڱي شان سان رهيو. آنرري ماجسٽريٽ ۽ ڪمشنر سنڌ جو درٻاري بہ ٿيو. فقيراڻي ۽ صوفي طبيعت جو انسان هو. سندس خاندان ڪنڊڙيءَ واري روحل فقير جي خاندان جو مريد هو. سجادہ نشين جي سر تان ساھہ صدقو هوندو هون.
سندس ڀاءُ، ديوان جوتو مل، پليڊر جو امتحان پاس ڪري، لاڙڪاڻي ۾ رهي وڪالت ڪندو رهيو. وقت جي حالتن جي پوري ڄاڻ هيس. عدالتي ڪاروبار ۾ وڪالتي فن يا قاعدي قانون کان وڌيڪ اثر رسوخ، رس رسائي، لڳ لاڳاپي ۽ ”ياري باشيءَ“ کي دخل هوندو هو. جوتو مل ان راز کي چڱي طرح ٿي سمجهيو. هڪ وڪٽوريا گاڏي پاڻ وٽ موجود رکيائين. جيڪو بہ مختيارڪار يا ريزيڊنٽ ماجسٽريٽ آيو تہ اها گاڏي هڪدم وڃي سندس در تي بيھندي. صبح جو صاحب پاڻ ان گاڏيءَ ۾ سوار ٿي ڪورٽ ڏانھن ويندو. شام جو سندس ڪِڪيون، هار سينگار ڪري، هواخوري ۽ سيئو بازار جو سير فرمائينديون رهنديون. آيو ويو پيو ڏسندو تہ مختيارڪار يا ريزيڊنٽ ماجسٽريٽ جي آڪھہ جوتو مل جي وڪٽوريا ۾ چڙهيو پئي گهمي. چڱو پڙلاءُ ۽ پرتاب پئجي ويندو. ڪيسن ۾ ڦاٿل ماڻھو، ان تعلق مان فائدي وٺڻ خاطر، وڏيون وڏيون فيون ڏيئي اچيو پيا ديوان جوتو مل کي وڪيل ڪندا. ڇو ٿو ديوان جوتو مل ٿوري في وٺي؟ پھرين تہ مورڳو ڪيس وٺڻ کان ئي انڪار ڪندو. چي، ”اسان کي ڪم گهڻو آهي، واندڪائي ڪانہ ٿي رهي، ان کان سواءِ اڳ ۾ ٻيءَ ڌر پاران اچي پيغام پھتو آهي تہ اسان سندن وڪيل ٿيون، وٽانئن في بہ وڏي ملڻي آهي، ان کان وڏي ڳالھہ اها تہ ڪيس اوهان جي ڌر کي اڳيئي وڪوڙي ويو آهي، اوهان جو ڇٽڻ ناممڪن پيو نظر اچي، پوليس جو زور آهي، ڪالھہ رات ڊپٽي صاحب اسان جي ماني موڪلائي هئي (يعني اسان کي ڊنر ڏني هئي)، ات اوهان جي ڪيس جي بہ ڳالھہ نڪتي، ڊپٽي صاحب اوهان تي سخت ڪاوڙيل ٿي نظر آيو، تنھن کان سواءِ مختيارڪار يا ريزيڊنٽ صاحب اسان جو ذاتي دوست آهي، اسان وڪيل هونداسين تہ کيس مخالف فيصلي ڏيندي پيو شرم ٿيندو، تنھنڪري اسان اهڙي دوست جي وويڪ تي ڇو اجايو بوجهو وجهون.“
جوتو مل جي اها تقرير ٻڌي، اصيلن کي ڏڪڻي وٺي ويندي. زالن جا زيور بلڪ زمينون بہ گروي رکي، آڻي جوتو مل کي سندن مقرر ڪيل ”فينسي في“ ادا ڪندا.
سال 21-1920ع ڌاري سنڌ اندر آنرري بينچ - ماجسٽريٽن جو سلسلو شروع ٿيو. هر هڪ تعلقي اندر معزز زميندارن جون ٻہ يا ٽي ”بينچون“ مقرر ڪيون وينديون هيون، جن کي ٻئي درجي جي ماجسٽريٽ جا اختيار ڏنل هوندا هئا. زميندارن کي قاعدو قانون تہ ايندو ڪونہ هو، تنھنڪري منجهانئن هر هڪ کي ڪو نہ ڪو وڪيل بطور صلاحڪار رکڻو پيو ٿي، جيڪو کين پس پرده قانون جون گهاتيون سمجهائيندو رهي. گهڻو ڪري مقدمن جا فيصلا بہ اهڙن وڪيلن کان ئي پيا لکائيندا هئا. ضلعي لاڙڪاڻي جي بينچ - ماجسٽريٽن جي استاديءَ جو ڪم جوتو مل پنھنجي سر تي هموار ڪيو. ماجسٽريٽ صاحب مقدمي چالان ٿيڻ کان اڳ ئي پنھنجي دل ۾ فيصلو ڪري ڇڏيندا هئا تہ جوابدار کي ڇڏڻو آهي يا سزا ڏيڻي آهي. فتوا ٻنھي حالتن ۾ جوتو مل کان لکرائي، موجود رکي ويندي هئي.
سنڌ اندر آنرري ماجسٽريٽيءَ جو ڪاروبار ڪھڙيءَ طرح ٿي هليو، تنھن جو هڪ مثال، جو حيدرآباد ضلعي سان تعلق ٿو رکي، لکڻ مناسب آهي.
هڪ آنرري ماجسٽريٽ صاحب جي اڳيان پوليس - چالان پيش ٿيڻ بعد شاهديون هلڻ کپنديون هيون، وڪيلن کي مکيہ پڇا ۽ آڏي پڇا جو وجهہ ملڻو هو، ان کان پوءِ تقريرون ٿيڻيون هيون، ۽ تقريرن بعد جوابدار تي چارج رکي سندس بچاءَ جا شاهد وٺڻا هئا. بچاءَ جي شاهدن جي زبانين بعد وڪيلن جون آخري تقريرون ٿيڻيون هيون، ۽ ان بعد ئي وڃي ماجسٽريٽ کي فتوا ڏيڻي هئي تہ جوابدار سزا جي قابل آهي يا نہ. اهي هيون لازمي قانوني ضرورتون مگر ان مقدمي ۾ ماجسٽريٽ صاحب جيئن ملزم جو منھن ڏٺو، تيئن فيصلو ڪيائين تہ دستوري ڪارروائي هلائڻ غير ضروري آهي، ملزم کي هڪدم سزا ٻڌائي جيل اماڻڻو آهي.
ماجسٽريٽ صاحب جي اها نادري راءِ ٻڌي، ملزم جو وڪيل بنھہ وائڙو ٿي ويو. ماجسٽريٽ صاحب کي گهڻا ئي قاعدا قانون ڏيکاريائين، پر هو صاحب پنھنجي فيصلي تي قائم رهيو. وڪيل کي هڪدم حڪم ڪيائين تہ ”اُٿي تقرير ڪر!“
وڪيل: ”پر صاحب، اڃا ڪيس هليو ئي ڪونہ آهي، اُن کان اڳ آءٌ ڪھڙي تقرير ڪندس؟“
ماجسٽريٽ: ”اوهان کي ڪورٽ سڳوريءَ جو حڪم ضرور مڃڻو آهي ۽ تقرير ڪرڻي آهي، ڇو تہ اسان کي هاڻي جوابدار کي سزا ڏيڻي آهي.“
وڪيل: ”ڪورٽ سڳوريءَ کي اهڙي حڪم ڏيڻ کان اڳ هيءُ ويچار ڪرڻو پوندو تہ اها ڪارروائي بيقاعدي ٿيندي، ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ ۾ اهڙيءَ دٻڙ دونس لاءِ ڪو بہ قلم ڪونہ آهي.سيشن ڪورٽ خواھہ صدر ڪورٽ سخت ناراض ٿينديون.“
ماجسٽريٽ: ”ديوان وڏا، توهان کي تقرير ضرور ڪرڻي پوندي. اسان کي صدر توڙي شيشم (سيشن) ڪورٽ جي ڪا بہ پرواھہ ڪانہ آهي. ﷲ تعاليٰ جي مھربانيءَ سان گونر (گورنر) صاحب اسان جو دوست ۽ ڪمينر (ڪمشنر) صاحب اسان جو يار آهي. اسان کي تنھنجن ڪوٽن (ڪوڊن) ٻوٽن جي ڪا پرواھہ ڪانہ آهي.“
بحالت مجبوري، وڪيل اٿي تقرير ڪئي، پر مختصر. چيائين:
”اڳ ٻڌندا هئاسين تہ “ڪورٽ سڳوريءَ جي شھر اندر ڇوڪرا گڏهيون ڊوڙائيندا وتندا آهن، پر اڄ ڏٺوسين تہ هيءَ ڪورٽ سڳوري گڏهين وانگر ملڪ جي قاعدي قانون کي ڊوڙائيندي رهي ٿي. انھن حالتن اندر، تقرير فقط ايتري ئي ٿي سگهي ٿي. باقي ڪورٽ سڳوريءَ جي سر بخت جو خير!“
ماجسٽريٽ تقرير ٻڌي، منھن ورائي سرشتيدار کي چيو “شيشدار (سرشتيدار)، تقرير ٻڌي ويئي، جوابدار کي ڇھہ مھينا جيل ڏيو. فتوا لکي، مٿانئس اسان جي مھر هڻي ڇڏيو.
اهڙيءَ عام فضا اندر جوتو مل جي رهنمائي لاڙڪاڻي ضلعي جي بينچ ماجسٽريٽن لاءِ وڏي اهميت ٿي رکي. وٽانئس قاعدي قانون سکڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، ۽ ڪنھن مقدمي سان پنھنجي دلچسپي هوندي هين تہ فتوا جوتو مل کان لکارائيندا هئا. انھن خدمتن عيوض جوتو مل جي پرئڪٽس پڻ پکڙندي ويئي.
وڏا زميندار پاڻ ۾ وڙهي پوندا تہ جوتو مل وچ ۾ هوندن. پھرين ٺاهڻ جي ڪوشش ڪندن، پر ان هوندي بہ جيڪڏهن جهيڙو زور وٺي ويو، تہ پوءِ هڪ نہ هڪ ڌر تي احسان ڪرڻ خاطر ان جو ٻانھن ٻيلي ٿي بيھندو.
هڪ دؤر اهڙو آيو، جنھن اندر هندو ڪامورن کي تصوف يا ”صوفيپڻي“ سان خاص دلچسپي پيدا ٿي پيئي. لاڙو ان طرف اڳ ۾ ئي هون، قديمي ايام کان مسلمانن سان گڏ رهڻ ۽ فارسي ۽ عربي پڙهڻ ڪري کين تصوف ۽ پيري فقيريءَ جي ڄاڻ هميشہ کان هوندي هئي. منجهانئن ڪيترن تصوف جي ڪتابن جا ترجما ڪيا، فارسيءَ ۾ شعر لکيا، ۽ ڪن تہ خود ڪلام مجيد جو مطالعو بہ ڪيو. پر انگريزن جي آئي کان پوءِ جيبِن جيئن سندن قوم تي مغربيت طاري ٿيندي ويئي، تيئن تيئن کانئن پراڻا ورق وسرندا ويا.
جنھن وقت جو آءٌ هينئر ذڪر ڪري رهيو آهيان، ان وقت سنڌ جي سوچيندڙ هندن ۾ دوباره تصوف ڏانھن موٽڻ جو خيال پيدا ٿي چڪو هو. سنڌ جون چار - پنج مکيہ درگاهون هيون جن مان ڪنھن نہ ڪنھن سان هو پاڻ کي وابستہ ڪندا ٿي ويا: (1) جهوڪ شريف جا صوفي، جن جي سلسلي ۾ عمر ڪوٽ وارا صوفي صاحب بہ شامل هئا، (2) شاھہ دراز، (3) نصير فقير جلالاڻن وارو، (4) ناڙي وارا بزرگ، سائين رکيل شاھہ وارا، جن جو پويون سجادہ نشين ميان چيزل شاھہ هو، (5) ڪنڊڙيءَ وارا صوفي صاحب، جن جو مورث اعليٰ روحل فقير هو ۽ پوئين زماني ۾ سجادہ نشين فقير غلام علي، ۽ (6) حيدرآباد اندر جهانيان پوٽا.
جوتو مل جي خاندان پاڻ کي ڪنڊڙيءَ جي بزرگن سان وابستہ ڪيو ۽ ان درگاھہ جي مريدن ۽ معتقدن جي خود تعداد وڌائڻ جي ڪوشش ڪيائين. درگاھہ تي ميلو لڳڻو ٿيو تہ جوتو مل يار دوست، واقفڪار ڪاموري ڪڙي کي حرصائي همٿائي وٺي وڃي ڪنڊڙيءَ ۾ حاضر ڪندو. سال ۾ ٻہ - چار دفعا فقير صاحب کي دعوت ڏيئي پاڻ وٽ بہ آڻي مھمان ڪندو هو. انھن موقعن تي دعوتون ڏيئي، وقت جي هندو ڪامورن کي فقير صاحب جي محفل ۾ گڏ ڪندو هو. ان طرح سان سندس پنھنجو بہ هڪ چڱو خاصو حلقو پيدا ٿي پيو. جوتو مل فقير صاحب جو ”خليفو“ ليکجڻ لڳو، ۽ جنھن کي بہ فقير صاحب سان دلچسپي پيدا ٿي، تنھن لاءِ جوتو مل جي عزت ڪرڻ لازمي ٿي پئي!
غرض تہ جوتو مل وٽ ٽَڪن جا ڍير ٿيندا ويا، خاص پنھنجي رهڻي ۽ پوشاڪ سادي هوندي هيس. ڪپڙا پراڻا ٿي ويندس، تہ بہ انھن جي پچر نہ ڇڏيندو. هڪ دفعي مون ڏٺو تہ ٽانگي تي چڙهندي سندس پتلون تي زور پيو ۽ اها پتلون نازڪ جاءِ وٽان ڦاٽي پيئي. پتلون کي ڇڏڻ يا بدلائڻ بدران، ان کي ٽوپا ڏياري وري بہ پھريندو رهيو. مٿي جي کل ۾ خشڪي پيدا ٿي پيس، سڄي مٿي مان مٽي ڇڻندي رهيس، پر ڌنڌو ڇڏي علاج ڪرائڻ لاءِ ڪراچيءَ تائين بہ ڪو نہ ويو. هميشہ مٿي ۾ سرهن جي تيل جون لَپون وجهي پنھنجو ڪاروبار هلائيندو رهيو.
پنجو ديري جي مسلمانن مان، اتانھون جا ڊکڻ ڪاريگر ڏاڍا مشھور هوندا هئا، ڪاٺيءَ تي رنبيءَ جو ڪم نھايت اعليٰ قسم جو ڪندا هئا- هڪ آرٽ هو، جنھن جو انھن ڏينھن ۾ خاص قدر هوندو هو. زميندار ۽ سيٺيون، وڏا خرچ ڪري، گهر جي شهتيرن ۽ دروازن تي رنبي سان اُڪر ڪرائيندا هئا. آرٽ ۾ پنجو ديري جي ڊکڻن جو ثاني ڪونہ ٿيو. افسوس آهي تہ گرڊرن ۽ لوهي دروازن جي رواج پوڻ کان پوءِ سنڌ جو اهو خاص آرٽ مري ويو.