حڪيم قائم الدين احمد عليہ الرحمت
محبت ڪيائون محبت خاطر، ياري رکيائون، وري نہ ٽوڙيائون، جي پُکي پين، سي ڪڇڻئون وين. مھراڻ جي موجن اندر جنھن مڇيءَ اچي هڪ لڱا پاڻ کي پيوست ڪيو، تنھن کي هميشہ لاءِ پناھہ ملي. پاڻان ورائي، مير مھراڻ، ڪڏهن ڪونہ پڇيس تہ کِک ڀريو کڳو آهين يا گندي گندڻي.
بادل جي فطرت آهي مينگهہ ملھار ڪرڻ، وسڻ ۽ وسڪارا ڏيڻ، پوءِ سامھون سُڃ هجي يا سبزگاھہ، ويءُ هجي يا ويراني!
قادر جي ڪريمي ۽ انسان جي شرافت، ٻہ شيون آهن، قطعاً غير مشروط، ۽ مطلقاً غير محدود. مشروط ڪريمي، ڪريمي نہ پر عدالت آهي، عدل ٿي سگهي ٿو، پر نہ فضل: ساڳيءَ طرح شرافت، مشروط ۽ محدود، پڻ تجارت ليکجي سگهي ٿي، پر نہ شرافت!
قائم الدين جي ڪريمي الطبعي ۽ شرافت پڻ اهڙيءَ ئي ڪڙيءَ رسيل هيون. ڪڌو ڪم دوست کان سرزد ٿئي، پر لڄ حڪيم صاحب کي ٿيندي. احساس جي نزاڪت جو هيءُ عالم جو اُن لڄ کي بہ لڪائڻ جي پيو ڪوشش ڪندو، جيئن دوست کي ڪنھن بہ طرح خفت محسوس نہ ٿئي. پنھنجي پاران شڪايت جو حرف حرام. ياد هميشہ دوست جي نيڪي ئي رهنديس. دوست جو ڪم پيو، شفاخانو فراموش ٿيو. ڪرسيءَ تي رکيل ننڍي ڪٽ سان ڪوٽ ۽ ترڪي ٽوپي، ۽ ڀر ۾ پيل لڪڙ، جنبش ۾ اچي ويندا. گهوڙي گاڏي سڏجي ويندي - دوست اڳ ۾، پاڻ پٺيان. جيستائين هڻي هنڌ نہ ڪندو، واپس نہ ورندو. ڀاڙو پڻ سندس پنھنجي ئي پراڻي ٻٽون مان نڪرندو. واپسيءَ تي ماني پڻ تيار هوندي، جنھن جو ديباچو قسما قسم شربت هوندا. ساوڻ جي موسم ۾ ڪمري اندر ڇڻڪار ٿيل هوندو ۽ جهليءَ ڇڪڻ لاءِ ڇوڪرو موجود.
سندس مجلس پڻ باغ بھار جو نمونو هئي. واقعا، لطيفا، ٽيڪا ٽپڻي، کل مذاق، سڀ مھيا. گفتگو مان جا شي غائب هوندي سا تلخي، ترشي، ڪنھن جي تحقير.
ويٺل کڙيءَ ڪرسيءَ تي، ننڍي ٽيبل سامھون، ٻئي ڪهنا، ورهين جا نيازمند. چوگرد مريضن جو هجوم، هڪ هٿ نبض تي، ٻيو قلم ۾ تشخيصون ٿينديون وينديون، نسخا لکبا وڃبا، ۽ ساڳئي وقت گفتگو جا گل بہ پکڙندا رهندا. خاص احبابن جو تعداد محدود. پر جو خوش نصيب ان زمري ۾ هڪ دفعو داخل ٿيو، سو عمر تائين اڙجي ويو. ڏينھن ۾ هڪ دفعو جيستائين حڪيم صاحب جو منھن نہ ڏسندو، آرام نہ ايندس. مرحوم سردار بھادر عبدالرحيم خان کوسي سان خاص دوستي هيس. سندس معالج بہ هوندو هو، جسماني خواھہ روحاني بيمارين جو. عبدالرحيم خان جي انتقال بعد ساڳيا تعلقات خانصاحب سردار خان کوسي سان پيدا ٿيس، جن کي پنھنجي روايتن ۽ شان مطابق نباهيندو رهيو. جهيڙي جو اعلان ڪرڻ سردار خان جي جوابداري، جهيڙي ۾ جنبي پوڻ ڪم حڪيم صاحب مرحوم جو. پڇندس ايترو بہ ڪونہ تہ جهيڙو ڪنھن سان ٿي رهيو آهي، ڪھڙي سبب جي بنياد تي، ۽ ڪيترو عرصو قائم رهندو. جت پير سردار خان جو پوندو، اتي ئي پيرو حڪيم صاحب جو پسبو. وقتي وندر لاءِ محمد امين کوسي جي موجودگيءَ جو پڻ خير مقدم ڪندو رهندو، باقي سردارن ۽ وڏن ماڻھن کان بلڪل پاسو. بيمار ٿي علاج لاءِ ڀل اچن، پر دوستيءَ جو دم ڪا ٻي چيز آهي.
آءٌ پاڻ انھن ٿورن خوشقسمت انسانن مان آهيان، جن کي حڪيم صاحب جي شفقت جي نعمت نصيب ٿي.
سال شايد 1930ع هو. جيڪب باد ميونسپل پريزيڊنٽيءَ جي چونڊ تي لٺ لڳي ويئي هئي. انھن ڏينھن ۾ جيڪب آباد ميونسپل اليڪشن جو دستور هوندو هو تہ چونڊ کان گهڻو اڳ سرمائيدار اميدوار پنھنجن مددگار ميمبرن کي ڀڄائي وڃي ڪنھن ڏورانھين شھر ۾ لڪائيندا هئا، جيئن مخالف ڌر وارا کين ان وچ ۾ پئسا ڏيئي ڦيرائي نہ وڃن. ميمبرن جي انھن جلاوطن ٽولن لاءِ خاص انتظام ٿيندا هئا، ۽ گهڻو ڪري لاهور يا ڪوئيٽا طرف - کانا پينا، گانا بجانا، سڀ مال مفت ۽ مناسب، ”واسري“ ان اپرانڌ!
حڪيم صاحب پاڻ ميمبر هو، پر جنھن اميدوار سان واسطو پيو هوس، سو هڪ غير سرمائيدار وڪيل هو، جنھن جي پاران باقي ميمبرن کي لڪائڻ جي ذميواري پڻ حڪيم صاحب جي پنھنجي ئي وجود تي اچي پئي هئي. لاهور ۽ ڪوئيٽا تائين تہ وٺي ڪونہ ٿي وڃي سگهين، پر سکر تائين ضرور آڻي ڪڍيائين. ساڻس گڏ وڪيل اميدوار پڻ هو، جنھن سان منھنجي واقفيت هئي. آءٌ سکر جي “سنڌ زميندار جو ايڊيٽر هوس. هڪ صبح، اوچتو، وڪيل صاحب ساري مجموعي کي وٺي اچي غريبخاني تي موجود ٿيو. ان مجموعي ۾ حڪيم صاحب بہ هو ۽ منھنجي ساڻس ملاقات پھريون دفعو ان ڏينھن ٿي.
خبر نہ آهي. کيس ڏسڻ شرط ئي ڇو منھنجي دل هيءُ اعلان ڪري ڏنو تہ ان شخص سان ساريءَ عمر لاءِ دوستي رکڻي آهي. ڪا شي هئي، جنھن هڪدم ڇڪي ورتو.
ظاهراً اُگريءَ ۽ سخت طبيعت جو صاحب ڏسڻ ۾ ٿي آيو. قداور، ڀريل جسم، رنگ سانورو، سنجيدگي، متانت ۽ رعب جي هڪ اهڙي تصوير، جنھن تي مصور ڪنھن سخت قلم سان لڪيرون ڪڍيون هجن. مُک تي مرڪ بنھہ ڪانہ. گفتگو پنھنجي طرفان شروع ڪانہ ٿيندي، پر ڪو ٻيو اهڙي جرات ڪندو تہ جواب ٻارهن نہ پر محض ٻن اکرن ۾ ملندس.
هيترن سالن جي غور بعد، آءٌ ٿڌي دماغ سان سوچي هن نتيجي تي پھتو آهيان تہ مون کي سندس نيازمند بڻجڻ لاءِ شايد سندس ٻن خصوصيتن جي احساس اُڀاريو هوندو: (1) ذاتي اخلاق ۽ سياسي ڪيريڪٽر - جنھن اليڪشن جي سلسلي ۾ مخالف سرمائيدار اميدوار پاران هزارن ڪلدارن جي ورکا ٿيندي ٿي رهي، عين ان اليڪشن ۾ هڪ ڪنگال وڪيل جو پاسو وٺي بيھي رهڻ (چوطرف جي سخت رشوتي ماحول کي نظر ۾ رکندي)، هڪ معمولي ڪيريڪٽر واري ماڻھوءَ جو ڪم ٿي ڪونہ ٿي سگهيو، ۽ نہ وري حڪيم صاحب پاڻ ئي ڪو سرمائيدار يا دنيوي ذميدارين کان آجو انسان هو، (2) سندس ڪم گوئي ۽ چھري ۽ نگاھہ جي سختي - فرومايه يا بي مابي انسان ۾ ايتري خود اعتمادي يا سنجيدگي پيدا ٿي نٿي سگهي، تنھنڪري، بغير چئي ۽ سواءِ ڪنھن خاص قول ڪئي، چُپ ئي چُپ ۾، ٻنھي دلين هڪٻئي سان ٻول ٻڌي ڇڏيا، جن کي نہ سنڌي زندگيءَ جا حوادث، ۽ نہ وقت جا آهني هٿ ئي ڪڏهن ٽوڙي سگهيا.
1938ع جي اوائل تائين اڃا ڪانگريس جو چرچو هو، حڪيم صاحب بہ ڪانگريس جو همدرد هوندو هو. پر 1938ع جي پڇاڙيءَ ۾ ظاهر ٿي پيو تہ گهڻا ڪانگريسي هندو، جماعت خواھہ قوميت کي، خاص هندن جي سياسي طاقت وڌائڻ لاءِ استعمال ڪرڻ جو فيصلو ڪري چڪا آهن. تنھنڪري آءٌ ۽ ٻيا ڪيترا مسلمان ورڪر مسلم ليگ ۾ گهڙي پياسين. حڪيم صاحب خود لاءِ وري بہ سياسي پارٽي بدلائڻ ڏکيو ٿي پيو. حالات ڪھڙا بہ هجن، پر هڪ دفعو ڪانگريس ۾ رهڻ بعد، ساڳيءَ جماعت جو مخالف ٿي بيھڻ سندس طبيعت کي ڪونہ ٿي آئڙيو. پر هو ٻن باهين ۾ - هڪ طرف وضعداري ۽ پراڻي تعلق جي ڇِڪ، ۽ ٻئي طرف اسان ساٿين جي ڪشش - مورڳو سياست کان ڪناره ڪش ٿي ويھي رهيو. ذاتي تعلق، ڪانگريسي خواھہ مسلم ليگي ساٿين سان هڪڙي ئي ڪڙيءَ تي نباهيندو آيو.
1938ع جي آخر ۾ قائداعظم محمد علي جناح، بطور صدر آل انڊيا مسلم ليگ، سنڌ جو دورو ڪيو. پھرئين جوش جي جولانيءَ ۾ جيڪب آباد جي ڪن وڏيرن پڻ اچي دعوت ڏنيس، تنھنڪري پروگرام ۾ جيڪب آباد بہ شامل ڪئي ويئي. پر مقرر ڏينھن تي جڏهن اسان جو قافلو جيڪب آباد اسٽيشن تي پھتو تہ معلوم ٿيو تہ پبلڪ ميٽنگ جو انتظام رکيل ڪونہ هو. ﷲ بخش وزارت جي خوف ۽ جيڪب آباد اندر ڪانگريس جي زور سبب ميٽنگ ڪرڻ محال سمجهي ويئي هئي. ڪيترا وڏيرا ۽ سردار تہ بنھہ اوطاقن تي قلف چاڙهي، اهو ڏينھن جيڪب آباد ڇڏي وڃي ڪٿ لڪا هئا.
حاجي عبدﷲ هارون مرحوم، جنھن جي وساطت سان جيڪب آباد جو پروگرام ٺھيو هو، سخت ششدر ٿي پيو. اهڙن معاملن جي سلسلي ۾ قائداعظم مرحوم جي طبيعت جي گرمي خاص طرح سان مشھور هوندي هئي. مرحوم عبدﷲ هارون انتھائي پريشانيءَ جي حالت ۾ مون ڏانھن نھاريو. آءٌ، جناح صاحب ۽ خود مرحوم سيٺ صاحب کي ويٽنگ روم ۾ ڇڏي، ڀڄي وڃي حڪيم صاحب وٽ پھتس. منھنجو هيڻو حال ڏسي حيڪم صاحب اٿي کڙو ٿيو. مسلم ليگ جماعت جو تہ ڪو نانءُ نشان ئي ڪونہ هو، جنھن جي ورڪرن کان ميٽنگ جي باري ۾ ڪم وٺي سگهجي ها. تنھنڪري حڪيم صاحب هلي ڪانگريسي ورڪرن کي حڪم ڪيو تہ هڪدم پبلڪ ميٽنگ جو بندوبست ڪن. آڪٽوبر مھينو، جيڪب آباد جي گرمي، وقت منجهند، پر ڪانگريسي ورڪرن ان هوندي بہ خاص حڪيم صاحب جي لحاظ خاطر، ڊڪي ڊوڙي، چوڪ ۾ ماڻھو گڏ ڪيا ۽ پاڻ، پنھنجون گانڌي ٽوپيون لڪائي، مٿا اگهاڙا ڪري، اچي ميٽنگ ۾ ويٺا. جناح صاحب تقرير ڪئي، دٻيل زبان ۾ ڪانگريس جي ڪٺي ڪيل حاضرين ”زنده باد“ جا نعرا هنيا. معاملو رفع دفع ٿي ويو. جناح صاحب ۽ اسين جيڪب آباد کي خيرباد چئي، خير خوبيءَ سان واپس روانا ٿي وياسون.
اٺن - نون سالن اندر پاڪستان ٺھي ويو. قائداعظم پاڻ گورنر جنرل بڻجي آيو. دنيا نئون پيراهن پھريو. اُهي ساڳيا مغرور وڏيرا ”آبا اجدا“ کان مسلم ليگي هجڻ جون دعوائون ڪندا، سياسي شجرا هٿن ۾ لڙڪائيندا، اچي مسلم ليگي محفل جي عين وسط ۾ ويھي رهيا. سندن استقبال ۾ چئني طرفن کان مرحبا جا آواز اُٿيا، جو جو سياسي مرغ مسلم پاڪستان جي دسترخوان تي پيل نظر چڙهين، سوري پاڻ ڏانھن ڪيائون. اهلاً و سھلاً! ”فَضل يا شيخ“!
پر حڪيم صاحب وري بہ بدستور پنھنجي ساڳئي مختصر مطب اندر، ساڳيءَ ڪهني ڪرسيءَ تي سوار ٿيو ويٺو رهيو، ۽ حالات جي بي ثباتي ۽ ماڻھن جي هلڪڙائيءَ تي کلندو رهيو - بيفڪر، بيپرواھہ، بيغرض!
1945ع ۾ آءٌ انڊين ليجسليٽو اسيمبليءَ جي چونڊ ۾ اميدوار بيٺس. بغير سرمايي، بغير آسري ۽ بغير انتظام جي - هڪ قول هو، هڪ ضد هو، جو پورو ڪرڻو ٿي پيو. پر حڪيم صاحب مرحوم جو حال انھن ڏينھن ۾ ڏسڻ وٽان هو. مريض فراموش، مطب خاموش، ننڊ ختم، آرام حرام - ٽانگو ۽ پاڻ، جيڪب آباد جا جهولا ۽ حڪيم صاحب جو جسم. مھيني بعد وڃي مون سندس منھن ڏٺو. ائين نظر آيو، جيئن سڙيل گوشت جو ٽڪر. پر مسرت جي مُرڪ ان کان پوءِ بہ مُک تي موجود رهيس. مون عرض ڪيو تہ ميمبري ايترو لھي ئي ڪانہ، جيتري تڪليف هو پاڻ وٺي رهيو آهي. چيائين ”ميمبري واقعي ڪا شي ڪانہ آهي، اصلي سوال هيءُ آهي تہ دشمن ائين نہ سمجهن تہ جيڪب آباد اندر علي محمد جو هڪڙو سچو دوست بہ ڪونہ هو!“
بطور طبيب جي پڻ، قائم الدين مرحوم وڏي پايي جو صاحب هو. دهليءَ جي طبيه ڪاليج مان سَند ورتائين، ۽ بعد ۾ ڪجهہ وڌيڪ عرصو پڻ دهليءَ ۾ رهي عملي تجربو حاصل ڪيائين. تشخيص ۾ پنھنجن همعصرن جي حلقي اندر يڪتا هو.
سندس انتقال اوچتو ٿيو، دل جي ٽٽڻ سبب. آخر ڪيترا ڏينھن اها غريب دل چوطرف جي بيوفائين جا سور سهندي رهي ها؟ هلي، جيترا ڏينھن هلي سگهي - نيٺ هڪ ڏينھن خاموش ٿي ويئي، پر خاموش ڇا ٿي، محبت ۽ وفا جي سمورين وستين کي ويران ڪري ڇڏيائين.
خواجه غلام فريد صاحب عليہ الرحمت کي جڏهن سندس دوست مخدوم سيد ميان ولايت شاھہ بخاي اُچ واري جي قضيي جي خبر ملي، تڏهن سندس زبان مان بي اختيار نڪتو!
لڏ گئي محرم راز دلين دي، ها نال جنھان دي رَلا،
آپ وُٺي وڃ رنگ محلان، سانون ڇوڙ اڪلا،
جائي ڄم ديان پيان مونجهان ڳل وچ، وه قسمت دا ڀلا،
نا ڪوئي حال سُڻي، نا ڏيوي آس اُميد تسلا،
ملسون ڦير ”فريد“ جڏان ڪوئي سانگ بڻيسي ﷲ.
- اسان جي اندر جي عقيدت بہ ساڳي ئي رهجي ويئي آهي.