لاڙڪاڻي جا ٻيا بہ ڪيترا ادارا وسارئي نٿا وسرن
* * *
لاڙڪاڻي مان اخبارون نڪرڻ بہ شروع ٿيون هيون. سڀ کان پھرين اخبار، جيتريقدر مون کي ياد آهي، ”خير خواھہ“ جي نالي سان هڪ هندو صاحب جاري ڪئي. خوشامدي پرچو هوندو هو، زيادہ تر ڪليڪٽر ۽ ڪمانيءَ جون تعريفون شايع ٿينديون رهنديون هيس، جنھنڪري قومي تحريڪ شروع ٿيڻ بعد ان اخبار جو وقار قطعا= ختم ٿي ويو. مھيني ۾ ٻہ - ٽي دفعا ان کان پوءِ بہ نڪرندي رهندي هئي، مگر گهڻو ڪري سرڪاري اشتھارن سان ڀرپور هوندي هئي.
”خير خواھہ“ جي مقابلي ۾، ڪانگريس ۽ خلافت تحريڪن شروع ٿيڻ شرط، مسٽر ٽهلرام مولچند ”لارڪاڻه گزيٽ“ جاري ڪئي. زوردار مضمون ڇپبا هئس. ”تحريڪ آزاديءَ“ کي سندس ذريعي، گهٽ ۾ گهٽ مقامي طرح گهڻي هٿي آئي. ٽهلرام پاڻ سنجيدي قسم جو ايڊيٽر هوندو هو. قد جو بندرو، بت جو ڀريل، پيٽ ٿورو ٻاهر نڪتل، ۽ لباس شڌ کاڌيءَ جو. رستي تي گهمڻ نڪرندو هو تہ سندس پاجامو پيٽ تان هيٺ ترڪندو رهندو هو، جنھن کي جهلڻ لاءِ سندس هٿ هميشہ اُبداڻي ۾ پيل هوندو هو. قميص ڊگهي پائيندو هو، جنھن جو مٿيون کيسو ڪاغذن ۽ پينسلن سان ٽمٽار رهندو هو. پنھنجي پريس هوندي هيس، گهاڙ جي ڀر تي، سيئو بازار جي پڄاڻيءَ وٽ.
پھرين عالمگير جنگ بعد، ستت ئي گڏيل ڪانگرس ۽ خلافت تحريڪ شروع ٿي چڪي هئي. لاڙڪاڻي ضلعي انھن تحريڪن ۾ ڪافي دلچسپي ٿي ورتي. پير تراب علي شاھہ رحمة ﷲ عليہ، قمبر وارو، پير علي انور شاھہ راشدي، ۽ مرحوم مغفور رئيس جان محمد جوڻيجو، ان تحريڪ جا اڳواڻ ٿي بيٺا هئا. پراونشل خلافت ڪانفرنس جو هڪ زوردار اجلاس خود لاڙڪاڻي شھر اندر منعقد ڪرايو ويو هو، جنھن جي استقباليہ ڪاميٽيءَ جو چيئرمن پير تراب علي شاھہ رحمة ﷲ عليہ ۽ صدر حضرت پير رشد ﷲ شاھہ صاحب، جهنڊي وارو هو. ان تحريڪ کي ضلعي جي ليول تي ناڪامياب بنائڻ لاءِ سرڪار طرفان بہ ڪوشش ٿيندي ٿي رهي. ضلعي جو ڪليڪٽر تہ هميشہ انگريز هوندو هو (پھرين بولس صاحب ۽ بعد ۾ اين. ايڇ. هي صاحب)پر بطور دفتردار جي، هڪ مسلمان ڊپٽي ڪليڪٽر (خانبھادر عبدالقادر صاحب) کي مقرر ڪيو ويو هو، جنھن جي زير نگرانيءَ زميندارن جي هڪ گروپ کي ميدان ۾ آندو ويو. ان گروپ ۾ هئا: سر شاهنواز خان ڀُٽو مرحوم، خانبھادر غلام محمد خان اِسراڻ مرحوم، ۽ خانبھادر حاجي امير علي خان لاهوري. انھن صاحبن ”الحقيقت“ جي نالي سان، هڪ هفتيوار پرچو جاري ڪرايو. بطور ايڊيٽر جي نالو ڪنھن جو بہ هو، مگر اخبار جو ايڊيٽوريل هميشہ مرحوم مغفور غلام سرور صاحب قادري لکندو هو. پاڻ سرڪاري ملازمت ۾ هوندو هو، جنھنڪري پنھنجي نالي ۾ مضمون ڪونہ لکي ٿي سگهيو. مضمون پختا هوندا هئا، مگر طويل، زبان شاعرانہ، بلڪ عاشقانہ، اشارا ڪنايا، خفيف نوڪ جهوڪ، ۽ ”علم مجلسيءَ“ مان ڪڍيل اردو فارسي مثالي بيت، حتاڪ تقريبا= هر جملي جي ابتدا خواھہ انتھا ڪنھن نہ ڪنھن شعر سان پئي ٿيندي. ڪي شعر تہ ايتري قدر مقبولِ خاطرِ محرر هوندا هئا، جو انھن جو هر مضمون ۾ درج ٿيڻ لازمي ۽ ابدي قرار ڏنل هو، مثلا=:
من از بيگانگان هرگز نہ نالم،
ڪہ با من هرچہ ڪرد آن آشنا ڪرد.
يا
خط بڙهي، ڪاڪل بڙهي، گيسو بڙهي،
حسن ڪي سرڪار مين جتني بڙهي، هندو بڙهي.
هر مضمون لکندي، اصلي مطلب هوندو هو هن ڳالھہ ڏيکارڻ جو تہ انگريز جي دؤر ۾ جيتريون نوازشون ٿيون تہ هندن مٿان، مسلمان غريب تہ محض يڪطرفيون وفاداريون ڏيکاريندا، خالي هٿين رهجي ويا، تنھنڪري هينئر انھن تشنہ ڪام عشاقن ڏانھن بہ ڪجهہ نگاھہ لطف و ڪرم ٿيڻ گهرجي. پوءِ ٺڪ ايندو هيءُ شعر:
گل ڦينڪي هين اورون ڪي طرف بلڪ ثمر ڀي،
اي خانہ برنداز چمن ڪُڇہ تو اڌر ڀي!
هندن سان ايتريءَ ۽ اهڙيءَ ڪشمڪش هوندي بہ، تلخ کان تلخ مضمون ۾ بہ هندوءَ کي بطور ”هندوءَ“ جي صريحاً نہ لکندا هئا. وضعداريءَ ۽ پاڙيچائيءَ جا خيال هردم دامنگير ٿي رهين، ۽ قدري هيءُ ويچار بہ، تہ لاڙڪاڻي ميونسپل چونڊن ۾ هندن جا بہ ووٽ آهن، ۽ خانبھادر حاجي امير علي لاهوريءَ کي پريزيڊنٽ ٿي رهڻو آهي. تنھنڪري، مضمونن ۾ جت بہ ”هندو“ لکڻو هوندو هون، ات لکندا هئا ”برادرانِ وطن.“ معاملو وڏو ۽ غصو سخت هوندن، تہ بہ وڌ ۾ وڌ ”برادران يوسفِي“ لکي ڇڏيندا ۽ نہ ان کان وڌيڪ.
فقير ميان غلام سرور مرحوم سالن جا سال لکڻ پڙهڻ جو ڪم ڪيو ۽ ان عرصي اندر ڪيترا مقابلا ٿيا- اخباري خواھہ شاعرانه- مگر مون کي هڪڙو بہ اهڙو مثال ياد ڪونہ آهي، جنھن مان ظاهر ٿئي تہ مرحوم پنھنجي قلم يا زبان سان ڪنھن بہ شخص جي دل آزاري ڪئي هجي- حالانڪ زمانو ڦري چڪو هو، اخباري مضمونن خواھہ شاعرانہ مقابلن ۾ گارگند جي ڏي - وٺ جو رواج عام ٿي ويو هو.
ميان صاحب مرحوم سان مون کي بہ ڪيترا ڀيرا روبرو ملڻ جا موقعا ميسر ٿيا. قداور، چشم موزون، رنگ قدري ڳوڙهو، منھن تي سيبائيندڙ مڇون، ڏاڙهي شيو ٿيل، مٿي تي مشھدي لونگي يا ترڪي ٽوپي، انگريزي ڪٽ جي قميص، شلوار سفيد، ڊگهو فراڪ يا شارٽ ڪوٽ، قميص مٿان ڪالر ۽ ٽائي، پيرن ۾ جوراب ۽ شوز. هڪ يا ٻہ دفعا مون کيس مڪمل انگريزي سوٽ ۾ بہ ڏٺو. بطور شاعر، نھايت پختہ گو تسليم ڪيو ويندو هو. مزاحيه قصيدن ۽ اردو طرز جي فارسي آميز سنڌي غزلن لکڻ ۾ وڏو ملڪو حاصل هوندو هوس. ”مجلس جو مور“ هو، جت هوندو، سندس شخصيت هر طرح پئي محسوس ٿيندي.
ساڳئي قادريه خاندان جو پڳدار، مرحوم مغفور فقير ميان علي محمد صاحب قادري پڻ شعر شاعريءَ جو شغل ڪندو ٿي رهيو. نہ فقط صورت ۾، بلڪ سيرت ۾ بہ بزرگ هو. سندس مٿي تي سنڌي طرز جي سفيد پڳ خاص طرح سان ڏاڍي سھڻي لڳندي هئي. فارسي خواھہ سنڌي ڪلام گهڻو ڇڏيائين. سندس همعصر شاعر کيس استاد ڪري مڃيندا هئا.
لاڙڪاڻي جي اخبارن جو ذڪر ڪندي، بي اختيار هيتريون ٻيون ڳالھيون وچ ۾ اچي ويون. اصل غرض محض هن عرض ڪرڻ جو تہ ”لاڙڪاڻہ گزيٽ“ ۽ ٻاهرين هندو اخبارن جي اثر کي مقامي طور زائل ڪرڻ لاءِ ”الحقيقت“ اخبار وجود ۾ آئي، جنھن ڪيتري عرصي تائين ڪافي اهميت ماڻي.
اخبارن کان سواءِ، لاڙڪاڻي مان هڪ ماهوار ادبي رسالو، ”الڪاشف“ جي نالي سان بہ نڪتو، مگر گهڻو وقت هلي نہ سگهيو. اهو رسالو پير ميان عبدالغفار شاھہ راشدي، ريلڻن واري، ڪڍيو، جيڪو صاحب اهل قلم هجڻ سان گڏ طبيب بہ تسليم شدہ هو. رسالي ۾ قسما قسم مضمون شايع ٿيندا هئا. پنھنجي زماني اندر معياري مخزن ليکي ويندي هئي. ايڊيٽريءَ جا فرائض مولانا دين محمد ”وفائيءَ“ جي سپرد رهيا، جنھن صاحب جا اُهي اوائلي ڏينھن هئا.
* * *
لاڙڪاڻي جي مردم خير زمين، ذڪر ڪيل ٻين قادري حضرات کان سواءِ، ٻيا بہ ڪيترا اهلِ سخن پيدا ڪيا. شعر شاعريءَ جي معاملي ۾، ڪجهہ وقت تائين تہ لاڙڪاڻي ساريءَ سنڌ جي اڳواڻي ڪئي. مرحوم ڊاڪٽر عبدالمجيد صديقي، هو تہ اصل پنجاب جو، مگر لاڙڪاڻي ۾ جانورن جي اسپتال جو ڊاڪٽر مقرر ٿي آيو. ان صاحب جي لاڙڪاڻي ۾ اچڻ بعد ادبي محفلون ۽ مشاعرا عام جام ٿيڻ لڳا. پاڻ تہ شعر چوندو هو اردو زبان ۾، مگر پنھنجي سرپرستيءَ کان سنڌيءَ کي بہ محروم رهڻ نہ ڏنائين.
ميان محمود ”خادم“ مرحوم، سنڌي شاعريءَ جي طرزِ جديد جو بعد ۾ وڏو استاد تسليم ٿيڻ لڳو، پر انھن ڏينھن ۾ اڃا سندس مشق سخن جي ابتدا هئي. هڪ پير کان لڱائي هلندو هو. قد ۽ بت ۾ موزون، رنگ قدري سانورو، شعر جي فن تي سڀ کان پھريون ڪتاب، سنڌي زبان ۾، پاڻ لکيائين، جيڪو گهڻو مقبول ٿيو.
سنڌي شاعرن جي ٻن حصن ۾ تقسيم ان وقت کان ئي شروع ٿيڻ لڳي هئي. هڪڙا شاعر اهي هئا، جن ڪافين، ڏوهيڙن، مناجاتن ۽ مداحن ذريعي اصلي سنڌي جذبات جي ترجماني ٺيٺ سنڌي ڳوٺاڻيءَ زبان ۾ ٿي ڪئي، پنھنجي سنڌي دل جي صدا سنڌي زبان ۾ پئي ادا ڪيائون. مقابلتا=، ٻئي ماحول جي شاعرن جي ڪوشش اها هئي تہ اردو ۽ فارسي طرز تي غزل چئجن ۽ ٻاهرين استادن جي نقالي ڪجي. منھنجي پنھنجي دلچسپي شروع کان وٺي پھرين قسم جي ڪلام سان هئي. منھنجي خيال موجب، شعر محض ذريعو آهي دل اندر محسوس ٿيندڙ جذبات جي اظھار جو. هر ملڪ جي ماڻھن جي جذبات ۽ احساس ۾ فرق ٿئي ٿو. جيڪڏهن ڪنھن بہ ملڪ جي ماڻھن جي دلي ڪيفيتن کي، سندن حقيقي ڳُوڙهائين ۽ مخصوص باريڪ پھلوئن سميت، مڪمل طرح ٻاهر آڻڻو آهي، تہ پوءِ نہ فقط زبان انھن ماڻھن جي هجڻ گهرجي، پر طرز ۽ طريقهِّ ادا بہ ان زبان جي عين بنيادي اصولن مطابق، ۽ ان زبان جي مخصوص صلاحيتن کي سامھون رکندي. مثلا=، جيڪڏهن شيڪسپيئر جي احساسات جي اظھار جو ذريعو سنڌي ڪافين کي بنايو وڃي ۽ سندس ڪلام جي ترجماني سنڌي ڏوهيڙن وسيلي ٿيڻ لڳي، تہ پوءِ هوند شيڪسپيئر جي ڪھڙي حالت رهجي وڃي؟ ساڳيو قانون لاڳو آهي، سنڌي جذبات جي اظھار واري مسئلي سان. تنھنڪري اصل کان وٺي آءٌ غزلگو سنڌي شاعرن جي محفلن کان ڪنارہ ڪش رهندو آيس، ۽ حاجي محمود ”خادم“ ۽ ان قسم جي ٻين شاعرن جي قريب اچي نہ سگهيس.
لاڙڪاڻي جي شاعرن مان، منھنجي دلچسپي هوندي هئي مرحوم مغفور ميان نواز علي خان ”نياز“ سان. اُهي ڏينھن بہ هئا سندس جوانيءَ بلڪ مستيءَ جا. ان کان سواءِ، پاڻ شاعر بہ هوندو هو باعمل. پھرين پيدا ڪندو هو اهڙو ماحول، جنھن ۾ احساس تيز ٿين ۽ جذبات جوش ۾ اچن. ان کان پوءِ سليس سنڌي زبان ۾، ۽ ڪافين جي وسيلي، ويھي ڪندو هو بيان ۽ اظھار انھن ذاتي ۽ قلبي وارداتن جو.
ڊاڪٽر عبدالمجيد صديقي مرحوم، حاجي محمود ”خادم“ ۽ ان قسم جي ٻين استادن ۽ نواز علي خان ”نياز“ مرحوم جي وچ ۾ هي بنيادي فرق هوندو هو: پھرئين قسم جا صاحب ساري عمر پاڻ عشق ڪرڻ کي غير سنجيده فعل، بلڪ اوباشيءَ جو هڪ قسم تصور فرمائيندا رهيا. نہ ڪڏهن عاشق بڻيا، نہ هجر ۽ فراق جون تلخيون برداشت ڪيائون. محض ٻڌين ئي ٻڌين ڳالھين جي آڌار تي اُٿي خيالي طوفان کڙا ڪيائون، ۽ شعرن جا طومار ٻڌائون. مثلا=، رات ڏينھن همدردي ڪندا تہ هئا بلبل سان، پر اهو ڪڏهين بہ ويچار ڪونہ فرمايائون تہ سنڌ بلڪ ساري هند اندر بلبل جو بنھہ بنياد ئي ڪونہ آهي! مقابلتا=، ميان نواز علي خان مرحوم محض اُهو ۽ اوترو بيان ڪيو، جيترو پاڻ محسوس ڪيائين. اهو ئي سبب هو، جنھنڪري سندس ڪلام ۾ ڏاڍو اثر هوندو هو- ڪڏهن ڪڏهن نئون رواج نظر ۾ رکي، ۽ همعصر شاعرن جي هنگامن کان متاثر ٿي، غزل جي ميدان ۾ بہ طبع آزمائي ڪندو رهيو. اڪثر مشاعرن ۾ ايندو رهيو، ۽ طرحي مصرعن تي غزل ٻڌندو ۽ ٻڌائيندو رهيو. پر اهو ڪو سندس اصلي ڪلام ڪونہ هو.
مرحوم کي مون گهڻو ويجهو ٿِي ڏٺو. عجيب طبيعت جو صاحب هو. وڻندڙ ۽ وندرائيندڙ دوست، پختہ مزاج ڪامورو، حسن کان سخت ۽ فوري متاثر ٿيندڙ دل جو مالڪ، خوش گلو، خوش پوش، تصنع کان قطعا= آزاد، ۽ ڪم سوال ماڻھو هو، ساري حياتي پنھنجي پيدا ڪيل هڪ خاص دل جي دنيا اندر گذاري ڇڏيائين.
هڪ دفعي هڪ مشاعري جي سلسلي ۾ سکر آيو. مان کيس سج لٿي بعد، بئراج جي پل وٽ، درياھہ ڀر تي وٺي ويس، کيس عرض ڪيم تہ پنھنجي چيل ڪا خاص مرغوب ڪافي ٻڌائي. انتھائي خوش الحاميءَ سان هيءَ ڪافي ٻڌايائين:
دل منھنجي دوست ڌتاري، ڙي اديون،
باھہ تہ ٻاروچل ٻاري، ڙي اديون،
جيرو منھنجو جوشن آ تہ جلايو.
جن کان جانب ٿئي جدا،
تن کي ڏجي ڪا دلداري، ڙي اديون،
اوهين ويٺيون طعنن ساڻ تپايو.
ڏينديس ”نياز“ لحاظ سان،
سورن جي سڌ ساري، ڙي اديون،
هوت پنهل جڏهن اڱڻ منھنجي آيو.
ورهيہ گذري ويا آهن، پر اڄ تائين سندس آواز پيو ڪنن ۾ گونجي - چانڊوڪي رات، درياھہ جو ڪنارو، خاموشيءَ جو عالم، ڏکڻ جي هير، ۽ اها هير معطر ڀر وارن باغن ۾ بيٺل گلن ٻوٽن جي خوشبوءِ سان، ۽ وچ ۾ ”نياز“ سو بہ پيو چوي:
جن کان جانب ٿئي جدا،
تن کي ڏجي ڪا دلداري، ڙي اديون،
اوهين ويتر طعنن سان پيون تپايو!
ملازمت جي سلسلي ۾، بطور ماستر جي زندگي شروع ڪئي هئائين، ڪجهہ عرصي بعد روينيو کاتي ۾ ويو، ورهين جا ورهيہ ريزيڊنٽ ماجسٽريٽ جو سرشتيدار ۽ لاڙڪاڻي سب جيل جو جيلر ٿي رهيو، آخر مختيارڪار ٿي رٽائر ڪيائين. منھنجي ساڻس آخري ملاقات 1953ع ۾ ٿي. جسماني طور نحيف حالت ۾ هو، پر طبيعت ۾ زور اڃا تائين ساڳيو ئي هوس. هن ڪتاب لکڻ وقت ڏانھنس خط موڪليم تہ پنھنجي اها ڪافي (جنھن جو ذڪر هينئر ڪري چڪو آهيان) ڪتاب ۾ شامل ڪرڻ لاءِ خاص پنھنجي هٿ سان لکي موڪلي. وٽانئس آيل جواب مناسب هنڌ تي درج ڪيل آهي.
مولوي غلام رسول جتوئيءَ جي ڪلام جو پڻ انھن ڏينھن ۾ ڪافي شھرو هوندو هو. پاڻ ويٺل ڏوڪري تعلقي جو هو، پر لاڙڪاڻي گهڻو ايندو رهندو هو. مشاعرن ۽ غزلن سان سندس ڪو تعلق ڪونہ ٿي رهيو، محض سنڌي ڪافيون، مداحون ۽ مناجاتون چوندو رهيو، ڪلام ۾ خاصو اثر هوس. وڏي خوبي سندس ڪلام جي اها هئي جو ان ۾ تصنع بلڪل ڪونہ هوندو هو. ڏاڍو سادو انسان هو، بنھہ ڳوٺاڻي رهڻي ڪرڻي، قد ۾ ڊگهو، جسم ۾ سنھو، ڏاڙهي مُٺ جيتري، مٿي تي پٽڪو، هيٺ پيراهن ۽ هلڪي شلوار، ۽ پيرن ۾ سنڌي جُتي. مون جڏهن ڏٺو تہ عمر ۾ سٺ ورهين کان مٿي ٿي لڳو.
* * *
لاڙڪاڻي جا وڪيل بہ ساريءَ اپر سنڌ ۾ مشھور هوندا هئا.
ميان غلام محمد غلام علي، جنھن کي عام طرح ماڻھو ”رئيس غلام محمد شيدي“ سڏيندا هئا، وڏي دماغ ۽ شخصيت جو صاحب هو، قد ۾ بندرو، صورت ۾ قطعا= حبشي، وار گهنڊيدار، منھن تي ڏاڙهي، لباس جي معاملي ۾ قطعا= بيپرواھہ. مٿي تي سنڌي لونگي ٻڌندو هو. جسم تي ڪوٽ - پتلون، پيرن ۾ ٺيٺ سنڌي جُتي. ڪورٽ ۾ ڪڏهن ڪڏهن سرائڪي ٽوپي پڻ پھري ويندو هو. پرواھہ ڪنھن جي ڪانہ ڪڍندو هو. انگريزن کان ٽيڏو رهندو هو. جنھن بہ ڪيس ۾ عملدارن خاص دلچسپي ڏيکاري، ۽ عام وڪيلن ان ڪيس ۾ وڪالت ڪرڻ کان ڊڄي پاسو ڪيو، تہ رئيس غلام محمد بغير ڪنھن بہ سوچ ويچار، خوف يا خطري جي اٿي کڙو ٿيندو. پنھنجن خيالن ۽ شوقن ۾ هردم مست رهندو هو. ڪتابن، علم نجوم ۽ فوٽو گرافيءَ سان شوق هوندو هوس. سارو وقت انھن ”هابين“ جي حوالي هوس. اصيل اچي وڪيل ڪندس. پئسا ڏيئي ويندس، پر حاضريءَ جي تاريخ تي موٽي ايندا تہ سڀ کان پھرين رئيس صاحب ڇڙٻ ڏيئي پڇندن، ”ڪير آهيو؟ ڇو آيا آهيو؟ اڄ مون کي وقت ڪونہ آهي!“ موڊ ٿيس تہ ڪورٽ ۾ ويندو، ٻيءَ صورت ۾ منشي موڪلي حاضري رکارائي ڇڏيندو- اصيل ڀل رڙندا رنڀندا واپس هليا وڃن! قانوندان تمام وڏو هو، پر طبيعت جو سير، ۽ لاابالي. گهري ها تہ لکَ ڪمائي ها، پر پئسن جي پرواھہ مطلق ڪانہ ڪيائين، حتاڪ فوت ٿيو تہ سندس ڪفن دفن جو خرچ بہ سندس ڪتاب وڪڻي ڪيائون. ذاتي دوستيءَ جي معاملي ۾ سخت پختو هوندو هو، دوست جي هر تڪليف کي پنھنجي تڪليف تصور ڪيائين.
ڪجهہ وقت تائين ڪبوتر بازي بہ سندس مشغلن ۾ شامل رهي. هڪ دفعي رياست خيرپور جو چيف سيڪريٽري مقرر ٿيو پنھنجا ڪبوتر ساڻ کڻي وڃي ات رسيو. اتفاقا=خيرپور جي واليءَ مير امام بخش خان، کي وڃي ڪنھن شخص ٻڌايو تہ چيف سيڪريٽري وٽ ڪبوتر تمام سٺا آهن. مير صاحب ڏانھنس ماڻھو موڪليو تہ اهي ڪبوتر اسان ڏانھن موڪلي ڏيو. رئيس صاحب ڪبوترن موڪلڻ بدران پنھنجي استعفا ڏانھنس رواني ڪئي، ۽ ساڳيءَ شام جو پاڻ ٽپڙ ٻڌي، موٽي اچي لاڙڪاڻي پھتو. چيائين، ”پرائي نوڪريءَ جي مقابلي ۾ ڪبوتر وڌيڪ قيمتي آهن“.
آخري ڀيري مون کيس سندس اوطاق جي صحن ۾ اهڙيءَ حالت ۾ ڏٺو جو پاڻ گوڏ ٻڌيو، صندليءَ تي پلٿي ماريو ويٺو هو. غسل جي غرض سان، جسم تي ميٽ ۽ ڀر ۾ پاڻيءَ جا دلا رکيل هئس، جن مان لوٽا ڀريندو جسم تي وجهندو ٿي ويو. ان وچ ۾ ملاقاتي بہ ايندا ويندا ٿي رهيا. گفتگو جاري رهندي آئي، بلڪ هڪ معاملي جي سلسلي ۾ تہ منشيءَ کي سڏي درخواست بہ ”ڊڪٽيٽ“ ڪرائي ڇڏيائين. اندر دفتر واري ڪمري ۾ هر طرف ڪتابن جا انبار، ميز تي رکيل سامان انتھائي بي ترتيبيءَ سان پکڙيل، مس ڪپڙيءَ مان مس سڪل، قلمن جون نبون ڀڳل يا مورڳو غائب!
”خلافت تحريڪ“ سان دلي همدردي هيس، پر ان تحريڪ جي زير سايي ليڊري ڪرڻ يا پنھنجي لاءِ ڪنھن سياسي ميدان تيار ڪرڻ جي بہ ڪوشش ڪانہ ڪيائين.
جيتريقدر رئيس صاحب مرحوم پاڻ رهڻي ڪرڻيءَ ۾ بيپرواھہ هو، اوتريقدر ئي انھيءَ معاملي ۾ خوش ذوق ۽ نازڪ مزاج هو سندس ڀاءُ، خانبھادر نانا نورالدين، جو صاحب بحمدﷲ اڄ تائين حيات آهي، ۽ ساڳئي ذوق شوق سان پنھنجي رٽائرمينٽ جو زمانو پيو ڪراچيءَ ۾ بسر ڪري. قداور، وجيھہ، ۽ رعبدار شھپر.
ملازمت تعليم کاتي ۾ ڪيائين، اهڙيءَ نرم مزاجيءَ سان، جو نہ ڏنائين ۽ نہ ڏکويائين. پھريائين اسڪولن جو ڊپٽي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو، ان کان پوءِ ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر ۽ حيدرآباد جي ٽريننگ ڪاليج جو پرنسيپال. سندس تعليمي خدمتن ۽ ديانتمنديءَ جي صلي ۾ انگريز حڪومت کيس خانبھادر جو لقب بہ ڏنو. نيپولين اعظم جي سوانح حيات سان ڏاڍي دلچسپي رکيائين. جيڪو ڪتاب ان مضمون تي مليس سو خريد ڪيائين، حتاڪ نيپولين ۽ ان جي خاندان متعلق ڪتابن جو ايڏو ذخيرو وٽس موجود ٿي ويو جو ان جو مثال ٻيءَ ڪنھن بہ خانگي يا پبلڪ لائبرريءَ ۾ مون کي اڄ تائين نظر ڪونہ آيو آهي.
لاڙڪاڻي جي وڪيلن ۾ ديوان لالچند نولراءِ (ڪارنا) بہ وڏو نالو پيدا ڪيو. پر ان شھرت جو اصل ڪارڻ ڪھڙو هو، سو مون کي ڪڏهن بہ سمجهہ ۾ نہ آيو. انگريزي ڳالھائيندو هو تہ هر جملي ۾ ٻہ - چار گرامر جون ۽ لفظن جون غلطيون ڪري ويندو هو! مون کيس آڏي پڇا ۽ تقرير ڪندي بہ ڏٺو ۽ ٻڌو، مگر ڪا بہ خاص ڳالھہ مون کي نظر ۾ ڪانہ آئي. ان هوندي بہ سنڌ جي چوٽيءَ جي وڪيلن ۾ شمار ٿيندو رهيو. پڇاڙيءَ جو سياست ۾ بہ حصو ورتائين، ۽ سنڌ جي هندن پاران هندستان جي اسيمبليءَ جو ميمبر چونڊيو ۽ سالن جا سال اها ميمبري ماڻيندو رهيو. ساري هندستان جي طول ۽ عرض ۾ ڪو بہ ۽ ڪھڙي قسم جو واقعو يا معاملو ٿيندو، تہ ديوان صاحب ان متعلق اسيمبليءَ ۾ سوال ضرور پڇندو. زير بحث مسئلو ڪھڙو بہ ايندو، ديوان صاحب جي هڪ عدد تقرير ان تي لازما= ٿي ويندي. ڪاميٽيءَ ڪھڙيءَ جي بہ ميمبري خالي ٿيندي، ديوان لالچند جي اميدواريءَ جو فارم يقينا= داخل ٿي ويندو. اهو زمانو سندس عمر جي پڇاڙيءَ جو هو، ۽ عام طرح سندس طبيعت کي ان وقت تائين ٿڌو ٿي وڃڻ کپندو هو، مگر ديوان صاحب فيصلو ڪري چڪو هو تہ زبان جيستائين هلندي رهي، اوستائين ان کي مصروف رکيو اچبو. اسيمبليءَ کان ٻاهر بہ، هندو - مسلم ڇڪتاڻ جي سلسلي ۾ (جنھن ڇڪتاڻ جي سنڌ اندر ابتدا لاڙڪاڻي مان ٿي)، ديوان لالچند هندن پاران گهڻو ڪم ڪيو. 1947ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ هندو - مسلم فساد ٿيا. سنڌ جي تاريخ اندر ان قسم جو اهو پھريون واقعو هو. ڳيريلي جي ڳوٺ مان هڪ هندو عورت ڪنھن مسلمان سان بدپيشه ٿي ڀڄي ويئي. معاملي فرقيوارانہ نوعيت اختيار ڪئي. مقدمو لاڙڪاڻي جي مسلمان حضور ڊپٽي ڪليڪٽر (محمد هاشم) وٽ هليو، جنھن عورت ۽ ان جي ٻارن جو قبضو هندن کي ڏياريو. هندن پنھنجي ڪاميابيءَ جو اظھار اهڙي طريقي سان ڪيو، جو ”مسلماني“ جوش وچان لاڙڪاڻي شھر جا مسلمان بہ اٿي کڙا ٿيا. مقابلا ۽ فساد ٿي پيا، ۽ ان کان پوءِ مسلمان اڳواڻن خلاف مقدميبازيءَ جو سلسلو شروع ٿي ويو. جيڪو بہ مسلمان اڳواڻ هندن کي چُرندو ڦِرندو نظر آيو، تنھن تي هڪ عدد فوجداري مقدمو داخل ڪري ڇڏيائون. مقصد اهو ڪونہ هون تہ انصاف ٿئي، يا جن مسلمانن واقعي جرم ڪيا آهن تن کي سزا اچي: حقيقي مطلب اهو هون تہ لاڙڪاڻي جي مسلمان قومي ورڪرن کي، موقعي جو فائدو وٺي، فوجداري مقدمن ذريعي ايتريقدر پيڙهي ڇڏجي جو وري منجهانئن ڪنھن کي بہ هندن جي مقابلي ۾ ڪنھن بہ سلسلي ۾ آواز اٿارڻ جي جرئت ڪانہ ٿئي، ۽ لاڙڪاڻي شھر تي عملي طرح هندن جو راڄ قائم ٿي وڃي. اها هڪ اهڙي افسوسناڪ ذهنيت هئي، جنھن جا نتيجا اڳتي هلي بيحد خطرناڪ نڪرڻا هئا. خود هندن کي ان باري ۾ دورانديشيءَ کان ڪم وٺڻ کپندو هو، مگر انھن صاحبن، ديوان لالچند جي اڳواڻيءَ هيٺ فوري ۽ محدود فائدن کي مستقبل جي مجموعي قومي ۽ ملڪي مفاد ۽ مصلحتن تي ترجيح ڏيڻ پسند ڪئي. ان طرح، هڪ اهڙي ”چين ري ائڪشن“ (Chain reaction) جو بنياد وڌائون، جنھن اڳتي هلي نہ فقط هندن کي سنڌ منجهان گهات ڪري ڇڏيو، بلڪ سنڌ جي قسمت کي بہ لوڏن ۽ لھرن ۾ وجهي ڇڏيو.
ان چين ري ائڪشن جون مختلف ڪڙيون، جي وقت گذرندي جدا جدا صورتن ۾ نمودار ٿينديون ويون، ملاحظي ۽ غور جي قابل آهن:
1 - لاڙڪاڻي جي فسادن ۽ مقدمن بعد ساريءَ سنڌ اندر هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ تلخي وَڌي ويئي.
2 - طرفين جي اخبارن ان تلخيءَ کي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي.
3 - سنڌ ۾ ٻين جاين تي بہ ساڳئي قسم جا فساد ٿيڻ لڳا.
4 - مسلمانن کي ڀؤ لڳو تہ هندو کين برباد ڪري، ساريءَ سنڌ مٿان پنھنجو سياسي ۽ اقتصادي قبضو قائم ڪرڻ گهرن ٿا.
5 - مسلمانن اهو بہ ڏٺو تہ سنڌ جي بمبئي پريزيڊنسيءَ سان وابستہ هجڻ سبب، پريزيڊنسيءَ جي هندو اڪثريت جو فائدو سنڌ جا هندو بہ وٺي رهيا آهن، ۽ ان وابستگيءَ ڪري توڙي جو سنڌ اندر مسلمان ميجارٽي ۾ آهن، مگر عملي طرح ان ميجارٽيءَ جو کين ڪو بہ فائدو پھچي ڪونہ ٿو سگهي.
6 - تنھنڪري، سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرائڻ لاءِ مسلمانن طرفان تحريڪ شروع ٿي ويئي، جنھن جي هندن شدت سان مخالفت ڪئي، ۽ جنھن تناسب سان هُنن سنڌ جي جدائيءَ جي مخالفت ڪئي، انھيءَ تناسب سان مسلمانن کي يقين ٿي ويو تہ بمبئيءَ وارو تعلق سندن حق ۾ واقعي نقصانڪار آهي ۽ سندن نجات جو راز ان ۾ ئي مضمر آهي تہ سنڌ کي بمبئيءَ کان ڇني، پنھنجي مٿي جدا صوبو بڻايو وڃي. ان تحريڪ جي اڳواڻي خانبھادر محمد ايوب کھڙي ڪئي. جيڪو پاڻ لاڙڪاڻي جو ويٺل هو، ۽ جنھن کي لاڙڪاڻي جي فسادن دوران ڪوڙن فوجداري مقدمن ۾ ڦاسائڻ لاءِ هندن طرفان سخت ڪوشش ٿي چڪي هئي.
7 - اڳتي هلي نيٺ سنڌ جدا ٿي.
8 - سنڌ جي جدا ٿي وڃڻ بعد بہ هندن طرفان اها ئي ڪوشش جاري رهي تہ مسلمان اڪثريت کي ان علحدگيءَ جي فائدي ماڻڻ کان روڪيو وڃي.
9 - ان مقصد سان هندن، اسيمبلي اندر مسلمان اڪثريت کي ٽوڙڻ خاطر، متحد ٿي هيءَ ڪوشش شروع ڪئي تہ مسلمان گروپن کي ڪڏهن بہ پاڻ گڏجي ڪم ڪرڻ جو موقعو نہ ڏنو وڃي ۽ منجهانئن هميشہ اهڙي گروپ کي پاور ۾ رکبو اچجي، جنھن جو مقدار زيادہ تر مسلمان ووٽن تي نہ، پر سندن (يعني هندن جي) ووٽن تي هجي.
10 - 1937ع ۾ ”جدا يا آزاد سنڌ“ جون پھريون چونڊون ٿيون. ڪامياب مسلمان ميمبرن جي اڪثريت توڙي جو يونائيٽيڊ پارٽيءَ ۾ هئي، ۽ سر غلام حسين جي مسلم پارٽيءَ کي فقط ڇهن ميمبرن جي پٺڀرائي حاصل هئي، مگر ان هوندي بہ جڏهن گورنر، سر لانسلاٽ گراهم، وزارت عظميٰ تي سر غلام حسين کي ويھاريو تہ هندن پٺڀرائي انھن ڇهن ميمبرن واري گروپ جي اڳواڻ يعني سر غلام حسين جي ئي ڪئي. مقصد اهو هون تہ جنھن صورت ۾ سر غلام حسين کي مسلمان ميمبرن جي اڪثريت جي حمايت حاصل نہ آهي، تنھنڪري کيس بطور وزيراعظم جي هر وقت هندن اڳيان ئي محتاج رهڻو پوندو.
11 - ايندڙ سال، يعني 1938ع ۾، سر غلام حسين کان بہ ناراض ٿي پيا، تنھنڪري کيس ڪيرائي خانبھادر ﷲ بخش جي وزارت قائم ڪرايائون. ڪجهہ مھينن بعد، خانبھادر ﷲ بخش ۽ سندس مسلمان حمايتين جي وچ ۾ ڍلن جي معاملي تي اختلاف پيدا ٿي پيو ۽ مسلمان ميمبرن جي اڪثريت خانبھادر ﷲ بخش کان جدا ٿي ويئي.
12 - مسلمان ميمبرن جي اڪثريت، ﷲ بخش مرحوم کان جدا ٿيڻ بعد، هندن کان تقاضا ڪئي تہ جنھن صورت ۾ ﷲ بخش وزارت قائم ڪرڻ وقت سندن (يعني هندن جي) ائگريمينٽ ان ساريءَ پارٽيءَ سان ٿيل هئي ۽ نہ ذاتي طرح خانبھادر ﷲ بخش سان، ۽ هينئر جنھن صورت ۾ اها پارٽي خانبھادر ﷲ بخش کان جدا ٿي ويئي آهي، تنھن صورت ۾ هندو ميمبرن کي پڻ ﷲ بخش کي ڇڏي، اڪثريت واري پارٽيءَ سان پنھنجي اصلوڪي وابستگيءَ کي قائم رکڻ گهرجي. پر هندن ائين ڪرڻ کان انڪار ڪيو. ﷲ بخش کي اقليت، ڪمزوريءَ ۽ محتاجيءَ جي حالت ۾ ڏسي، کيس هڪدم پنھنجي سرپرستيءَ هيٺ ورتائون، بلڪه کانئس ڪي اهڙا ڪم ڪرايائون، جنھنڪري مسلمانن کي اڳ کان بہ وڌيڪ يقين ٿي ويو تہ هندن جي نيت محض اها آهي تہ سنڌ مٿان وزارت هميشہ اهڙي قائم رکبي اچجي، جنھن جي زندگيءَ جو مدار سندن ووٽن تي هجي.
13- ان اسٽيج تي سمورا هندو ميمبر، ڪانگريسي خواھہ غير ڪانگريسي، پاڻ ۾ ملي هڪ ٿي، خانبھادر ﷲ بخش جي زور سان پٺڀرائي ۽ حوصلہ افزائي ڪرڻ لڳا. آل انڊيا ڪانگريس کي اپيلون ٿيون: سردار پٽيل، مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ آچاريه ڪرپالاڻي، دهليءَ مان ڪاهي اچي ڪراچيءَ پھتا. طرفين جون ڳالھيون ٻڌائون، مگر فيصلو اهو ئي قائم رهيو تہ مسلم اڪثريت جي مخالفت هوندي بہ ﷲ بخش کي قائم رکجي.
14 - هندن ۽ ڪانگريسين مان آخري طرح نااميد ٿي، واسطيدار مسلمان ڪم ڪندڙن، جن جو اڳواڻ جي. ايم. سيد صاحب هو، پھريون دفعو مسلم ليگ ڏانھن رخ رکيو. هيلتائين سنڌ اندر مسلم ليگ جو ڪو بہ نانءُ نشان ڪونہ هو، حالانڪ هندستان جي ٻين حصن ۾، اڳ ۾ ئي، 1935ع کان وٺي، ان تحريڪ جو نئون ۽ آخري دؤر شروع ٿي چڪو هو.
15 - 1938ع جي پڇاڙيءَ ۾، پھريون دفعو، سنڌ جي سرزمين تي، ڪراچي شھر اندر، قائداعظم محمد علي جناح جي صدارت هيٺ، مسلم ليگ جي ڪانفرنس منعقد ٿي، جنھن جي سلسلي ۾ هندستان جي مختلف صوبن جا مسلم ليگي اڳواڻ ڪھي اچي سنڌ ۾ پھتا. ڪانفرنس سڏائڻ جو فوري مقصد محض اهو هو تہ ﷲ بخش جي وزارت خلاف آواز پيدا ڪيو وڃي، مگر هڪ سياسي سيلاب کي بند ڀڃي پنھنجي طرف رخ وٺائڻ بعد ڪير ٿي روڪي سگهيو! ڪانفرنس هلندي، هندن اڳ کان بہ وڌيڪ ﷲ بخش مرحوم جي پُٺي ٺپري، ۽ ڪانگريس جي نالي ۾ خود پاڻ بہ اڳئين کان اڳرا ٿي بيھي رهيا.
16 - اها ڪانفرنس اهڙي عظيم پيماني تي ٿي رهي هئي، جو ڪانفرنس ڏسندي، هندن کي هڪدم هوا جو رخ پروڙي، محسوس ڪرڻ کپندو هو تہ سندن شروع ڪيل پاليسي هندو اقليت ۽ مسلم اڪثريت کي مستقلا= هڪٻئي کان جدا ڪري رهي آهي ۽ صوبي جي سياست کي هميشہ لاءِ فرقيوارانہ رنگ وٺائي رهي آهي، جنھن جو نتيجو اڳي پوءِ اقليت لاءِ ئي نقصانڪار ثابت ٿيڻو آهي، مگر هندن تدبر ۽ دورانديشي ڏيکارڻ بدران پاڻ وڌيڪ شوخي ۽ ضد جو رستو اختيار ڪيو.
17 - آخر انھيءَ ئي ڪانفرنس ۾، سنڌ جي هندن مان نااميد ٿيل مسلمان ورڪرن جي تجويز تي، پاڪستان متعلق پھريون دفعو ٺھراءُ پاس ٿيو. خاص سنڌ مسلم ليگ ڪانفرنس، آل انڊيا ليگ کي استدعا ڪئي تہ جنھن صورت ۾ هندو اهو فيصلو ڪري چڪا آهن تہ مسلمانن جي اڪثريت وارن صوبن اندر بہ مسلمانن کي ڪنھن بہ فائدي وٺڻ جو موقعو نہ ڏنو وڃي، تنھن صورت ۾ هينئر آل انڊيا ليگ کي ڪا اهڙي اسڪيم تيار ڪرڻ گهرجي، جنھن هيٺ مسلم اڪثريت وارا صوبا هندستان کان جدا ٿي، پنھنجي مٿي ملي، هڪ علحده فيڊريشن قائم ڪري سگهن. اها آهي پھرين لڪير، جنھن جي بنياد تي اڳتي هلي پاڪستان جو سارو نقشو تيار ٿيو.
18 - ان بعد بہ هندن کي مت ڪانہ آئي. سکر جي مسلمانن، سرڪار کان تقاضا ڪئي تہ بندر تي ويران حالت ۾ پيل منزلگاھہ واريون عمارتون جنھن صورت ۾ اولا= مسجد طور تعمير ٿي ۽ ڪتب اچي چڪيون هيون، تنھن صورت ۾ انھن جو قبضو هاڻي ورائي مسلمانن جي حوالي ڪيو وڃي. هندن، حسب دستور ان مطالبي کي بہ هڪ سياسي اِشُو بڻائي، ان جي بنياد تي مخالفت شروع ڪري ڏني. ﷲ بخش تي زور آندائون تہ ڪنھن بہ طرح مسلمانن جي خواهش پوري ٿيڻ نہ ڏئي. چنانچ ﷲ بخش انڪار ڪيو، ۽ مسلمانن ستياگرھہ شروع ڪئي. ﷲ بخش سختي ڏيکاري، تہ ستياگرھہ خونريزيءَ جي صورت ورتي. سوين هندو مارجي ويا، هزارين مسلمان گرفتار ٿيا، آخر ۾ مجبور ٿي، هندن کي ﷲ بخش وزارت کي ختم ڪري، خود پنھنجن هٿن سان مسلم ليگين کي وزارت جي مسند تي ويھارڻو پيو. ان دوران ۾ سرڳواسي ڀڳت ڪنور رام پڻ، ريل ۾ ويٺي، رڪ اسٽيشن تي خواھہ مخواھہ خون ٿي ويو.
19 - پر جيئن منزلگاھہ جو مسئلو ختم ٿيو ۽ صوبي اندر ٺاپر ايندي ويئي، تيئن هندن کي وري ﷲ بخش مرحوم جي ياد ستائڻ لڳي. ستت ئي ليگ وزارت کي ڪيرائي، وري ﷲ بخش کي پاور ۾ آندائون.
20 - سنڌ جا مسلمان اڳ کان بہ وڌيڪ زور سان پاڪستان تحريڪ ۾ ڪاهي پيا. نہ فقط سنڌ بلڪ ساري هندستان اندر، پنھنجي صوبي جو مثال سامھون رکي، پاڪستان جي فائدي ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنائون. ساري هندستان اندر، سنڌ جي اسيمبلي پھرين ئي قانون ساز جماعت هئي، جنھن پاڪستان جي فائدي ۾ باقاعدي ٺھراءُ پاس ڪي و.
21 - 1947ع ۾ آخر پاڪستان قائم ٿيو، ۽ سنڌ جي هندن کي پنھنجي وطن مان لڏي هندستان وڃڻو پيو.
22 - 1948ع ۾ ڪراچي سنڌ کان جدا ڪئي ويئي.
23 - 1955ع ۾ سنڌ بطور هڪ علحده صوبي جي ختم ٿي، مغربي پاڪستان جو حصو بڻي.
غور فرمايو: شروع ڳالھہ ٿي لاڙڪاڻي مان، ڳيريلي جي رن تان، ۽ ديوان بلوچ جي ڪٽرپائيءَ سان، ۽ پوءِ؟ مختلف منزلن مان گذرندي گذرندي، آخر وڃي پھتي ڪٿي! اڄ سنڌ جا هندو صاحب، بي گهر ۽ بي وطن، مستقل شرنارٿي آهن، ۽ سنڌ جا مسلمان ۽ ڀٽائي عليہ الرحمت جا بيت:
وڏيري هياس، چنيسر جي راڄ ۾،
دهلين دمامين نفرين، پر ۾ پڇياس،
ڍولي ڍيلياس، ٿيس ڏهاڳڻ ڏيھہ ۾!
لاڙڪاڻي، ساھہ سيباڻي، معشوقن جي مڪان جي امڪانات ۽ قوتن جو اهو فقط هڪ معمولي مظاهرو هو، جنھن حقيقي طرح ساريءَ تاريخ ۽ قومن ۽ ملڪن جي قسمت کي چڪر ۾ آڻي ڇڏيو.
جن هندن کي پاڪستان ٺھڻ بعد پھرئين ئي پھر وطن ڇڏڻو پيو، تن مان هڪ ديوان لالچند بہ هو. هندستان پھچڻ کان پوءِ، سندس پرلاءُ وري ٻڌڻ ۾ ڪونہ آيو- شايد ستت ئي سرڳواسي ٿي ويو.
جيتريقدر ديوان لالچند تنگ نظر هو، اوتريقدر ئي وسيع المشرب ۽ غير متعصب لاڙڪاڻي جو ٻيو هندو وڪيل، ديوان گوبندرام هاسومل سيوهاڻي هو، جنھن لاڙڪاڻي وارن فسادن ۽ هندو ڪشمڪش جي دوران، هندن جي زوربار هوندي بہ، مسلمانن جي مدد ڪئي. سندس اصول هوندو هو تہ وڪيل کي قوم ۽ مذهب جي بنياد تي هرگز متعصب ٿيڻ نہ گهرجي. وڪالت جي ڌنڌي ۾ وڏو مقام حاصل ڪيائين. سندس ٻيا اصول هي هوندا هئا.
(1) ماجسٽريٽ يا جج يا سرڪاري عملدار سان ذاتي لڳ لاڳاپو رکي ڪيس کٽڻ، وڏيءَ حقارت جو ڪم آهي. ڪيس کٽڻو آهي تہ قانون ۽ محنت ۽ ايمانداريءَ جي ذريعي، ۽ نہ ٻيءَ طرح (انڪري پاڻ، وقت جي دستور خلاف، ڪڏهن بہ ڪنھن ماجسٽريٽ يا جج سان خانگي تعلقات نہ رکيائين).
(2) هٽ واڻئي ۽ ٻروچ جو ڪيس ڪڏهن بہ نہ کڻجي، ڇو تہ هو وڪيل کي ڏاڍو تنگ ڪن ٿا، ۽ ڪورٽ ۾ پھچڻ کان اڳ ۾ ئي سندس دماغ چٽي وڃن ٿا.
(3) پنھنجي اصيل سان مڪمل وفاداري هجڻ گهرجي، ۽ ڪنھن بہ خوف، لوڀ يا لالچ ڪري ان جي حقن کي فراموش ڪرڻ نہ جُڳائي.
(4) وڪيل کي پنھنجو سارو وقت پنھنجي ڌنڌي تي ڏيڻ گهرجي، ۽ ڌنڌي کان ٻاهر ساري دنيا کي فراموش ڪري ڇڏڻ گهرجي، ان ۾ ئي وڪيل جي ڪاميابيءَ جو راز ٿئي ٿو. جنھن وڪيل وڪالت سان گڏ ٻيا بہ شوق ۽ شغل ڪيا ۽ مصروفيتون اختيار ڪيون، سو ڪامياب وڪيل ٿي ڪونہ سگهندو.
(5) جج يا ماجسٽريٽ غلط فيصلو ڪندو نظر اچي تہ ان سان هڪدم وڙهي پوڻ گهرجي ۽ ڪا بہ مروت ساڻس ٿيڻ نہ گهرجي.
(6) وڪيل برادريءَ جي ڪنھن بہ ماڻھوءَ خلاف ڪو بہ مقدمو نہ کڻجي.
شخصي طرح ديوان گوبندرام ڏاڍو دلچسپ ماڻھو هوندو هو. کِلائي کِلائي پيٽن ۾ سور وجهي ڇڏيندو. اهڙيون ڪھاڻيون ٻڌائيندو ۽ اهڙيون لاهڻيون لاهيندو جو گهڻو ڪري ٽرڙا ۽ هلڪي طبعيت رکندڙ وڪيل کانئس پاسو ڪندا رهندا. ساڳئي وقت وري جڏهن متين ۽ سنجيده ٿيڻ جي ضرورت پوندي، تہ ايتريقدر گنڀير ٿي ويندو جو سندس منھن ڏسيو ماڻھن کي هيبت وٺيو ويندي. جاهل ۽ ڪاهل اصيلن سان ڏاڍي سختي ڪندو هو. اهڙو اصيل، شنوائيءَ جي صبح جو منھن چڙهي ويس تہ هڪدم رهڙون ۽ ڇڙٻون ڏيئي پگهر ڪڍي رکندس. انڪري سندس اصيل حقيقت ڏيڻ، شنوائيءَ تي اچڻ، ۽ فيءَ پھچائڻ ۾ ڪڏهن بہ سستي ڪين ڪندا هئا. آواز ڏاڍو گرجدار هوندو هوس، ۽ ان خصوصيت کي شوق سان استعمال ڪندو هو. ڪورٽ ۾ ڳالھائيندو تہ پري تائين پيو سندس پرلاءُ پوندو. اصيل ڏاڍا خوش ٿيندا: چي، ”سائين، اسان جو ديوان ڪيئن پيو ڳالھائي؟ ڄڻ شينھن پيو راڙيون ڪري، ۽ دهل پيو وڄي، مخالف ڌر جي وڪيل بلڪ ماجسٽريٽ تائين جون هڻي پتلونون ڍريون ڪري ڇڏيائين“. اصيل کي نتيجي ۾ سزا اچي ويندي، تہ بہ پنھنجي وڪيل کان راضي ٿيو ويندو.
لاڙڪاڻي ۾ سوين وڪيل هوندا هئا، مگر گوبندرام نہ ڪنھن وٽ ايندو نہ ويندو. دوستي هوندي هيس تہ فقط هڪ همعصر وڪيل سان، جنھن جو نالو هوندو هو صوڀراج ۽ اصل حيدرآباد جو هو. هر شام جو ٻيئي پاڻ ۾ گڏجي ويھي وسڪيءَ جو پئگ کڻندا ۽ پَٽ شَٽ هڻندا. اوطاق جي ٻاهران شام جو ڇڻڪار ٿيندو، آرام ڪرسيون لڳي وينديون، سج لھندو تہ کٽومل منشي آڻي وسڪيءَ جي ٻاٽلي، گلاس ۽ سوڍائون سامھون ٽپائيءَ تي رکندن. جيئن جيئن پئگ کڻندا ويندا، تيئن تيئن طبعيت ۾ رنگيني پيدا ٿيندي ويندين. سومھاڻيءَ تائين ٻنھي دوستن جي وچ ۾ پيو کل چرچو هلندو. مانيءَ جو وقت ٿيو تہ ديوان صوڀراج پنھنجي گهر روانو ٿي ويندو، ۽ گوبندرام اُٿي اچي اوطاق ۾ ويھندو.
وڏي افسوس جو مقام آهي تہ ملڪ جي ورهاڱي کان پوءِ، اهڙي ماڻھوءَ لاءِ بہ سنڌ جاءِ رکي نہ سگهي! روئندو، رڙندو، دهليءَ روانو ٿي ويو. وطن ڇڏڻ ڪري ايترو صدمو پھتس جو بيمار ٿي پيو ۽ سست ئي گذاري ويو.
انقلاب اچن ٿا تہ سُڪن سان گڏ آلا بہ سڙي وڃن ٿا!