اُڌل
غريبيءَ هوندي بہ خودداريءَ ۽ عزت نفس جو ڪيئن لحاظ رکجي، سو ڪو کانئس سکي ها. ملڪ تي ڪن وڏيرن جو مارو هوندو هو. ڪنھن جي بہ جان يا مال، يا ننگ محفوظ ڪونہ هو. وڏيرن کي مرغوب خاطر هوندو هو. ڪوڙ، خوشامد - عام چوڻيءَ مطابق، ”راءِ تي رسو ڀڃڻ!“ مثلاً، پيراڍن مان کين اُهو شخص پيارو لڳندو هو، جيڪو وارداتن جي سلسلي ۾ ڪوڙا رند کڻي، ۽ بيگناهن جا پير ڪڍي، کين پوليس جي ٻوهي ۾ ڏئي.
اُڌل مرحوم اهڙو ڪم هرگز نہ ڪيو. جا سچي ۽ صحيح حقيقت هوندي، سا ٻڌائي ڇڏيندو، پوءِ وڏيري صاحب يا پوليس کي وڻي يا نہ وڻي. تنھنڪري پاڙي جا وڏيرا مٿس ناراض رهندا آيا، هڪ دفعي 110 قلم هيٺ اڙائي ڇڏيائونس. نہ داد نہ فرياد. بدمعاشيءَ جي مقدمن ۾ ڪوڙو بيان ڏيڻ وڏيرن لاءِ ائين هوندو هو، جيئن ڪنوار لاءِ ونواھہ کائڻ. مُرڪي سرڪي، تيل ڦليل ڪري، ريشمي رومال پڳن ۾ ٽنگي، وڃي ڪورٽن اڳيان حاضر ٿيندا، ۽ ﷲ تعاليٰ کي حاضر ناظر ڄاڻي، جو اکر پيا چوندا، سو ڪوڙ هوندو. اُڌل مرحوم تي بہ اهڙي آپدا اچي ويئي. مون کي خبر پيئي، پاڙي وارن ۽ پوليس جي ڪا بہ پرواھہ نہ ڪري، مون وڃي سندس ضامن ڪرايو. مرحوم محمد اسحاق بدرالدين، جو پوءِ ڪراچيءَ جو ڪليڪٽر ٿيو، انھن ڏينھن ۾ شڪارپور جو مختيارڪار هوندو هو. منھنجي خانگي چوڻ ۽ تسلي ڏيڻ تي، اُڌل کان ضمانت وٺي، کيس آزاد ڪري ڇڏيائين. اُن کان پوءِ اُڌل، جو دم جيئرو رهيو، سو مون ساڻ بيٺو رهيو. نہ ٻئي ڪنھن وٽ ايندو نہ ويندو. مندون موٽنديون رهيون، سالن پٺيان سال گذرندا رهيا، مگر اُڌل جو، جو قدم اُٿيو سو محض منھنجي در ۽ گهر طرف. کيس ڪنھن بہ ڳالھہ يا ڪم چوڻ جو سوال ئي ڪونہ هوندو هو. ويٺو اکين جو مطالعو ڪندو، ۽ حال تي سخت مطمئن رهيو. چوندو هو، ”سڄي عمر هڪ سائينءَ جي ڳولا رهي هيم، سائين مليو، ڏوجهرو لٿو، هينئر سائين ڄاڻي ڪم ڄاڻي. باقي اسان کي ڪھڙو فڪر.“
مرحوم ڪچھريءَ ۾، ويھي گفتگو ڪندو تہ اهڙي سليقي سان ۽ اهڙن چونڊيل اکرن ۾، جو کيس ٻڌي دل کي خوشي پئي حاصل ٿيندي. پھرين اڳلي جي ڳالھہ ٻڌندو، خيال سان، صبر سان، ۽ تحمل سان. ان کان پوءِ کنگهي، گلو صاف ڪندو. گهڙي ساعت توقف ڪندو، پوءِ پنھنجو جواب پيش ڪرڻ شروع ڪندو، ٿورن لفظن ۾. پر جو اکر ڪڍندو، تنھن جو بنياد ذميداريءَ جي احساس تي هوندو. اجائي گفتگو ڪرڻ، يا چغليون هڻڻ، يا ٻين ٻن جي گفتگو هلندي وچ ۾ ٽپي پوڻ سخت معيوب سمجهندو. ڪڏهن ڪڏهن تہ ڪچھري هلندي سڄو ڏينھن گذري ويندو، پر اڌل جي پنھنجيءَ زبان مان هڪ حرف بہ ڪونہ نڪرندو، بُت بڻيو ويٺو ٻڌندو. جيڪڏهن هٿ هلندس تہ فقط ناس جي دٻليءَ ڏانھن، جنھن مان چپٽيون ڀري نڪ ۾ وجهندو، ۽ نڪ کي بوڇڻ جي ڪنڊ سان صاف ڪري، وري چپ ڪري ويھي رهندو. مانيءَ يا پاڻيءَ تائين ڪنھن پاڻهرتو آڻي اڳيان رکيس تہ کائيندو پيئندو، ورنہ سارو ڏينھن اڃيو بکيو ويٺو هوندو، پاڻان لکا پوڻ هرگز ڪونہ ڏيندو، سانجهيءَ سومھاڻيءَ موٽي وڃي پنھنجي گهر کائيندو، چلم سان ڏاڍو چاھہ هوس، پر نہ چلم خاطر ڪچھري ڇڏي ويندو، نہ ڪنھن کان گهُري وٺندو. خود محفل اندر چلم رکي رهندي، تہ بہ جيستائين هٿ کان وٺي ڪو نڙ کيس نہ ڏيندو، پاڻ طلب نہ ڪندو. ٻھراڙيءَ جو ڄَٽُ هو، اڻپڙهيل، پر سندس زبان منجهان ڪنھن شخص نہ ڪڏهن ڪا گار ٻڌي، نہ پِٽ پاراتو. ڪنھن سان ڪا وک کنيل هونديس تہ وري زبان تي نہ آڻيندو ۽ نہ ان جو عيوض ئي طلب ڪندو. بيماريءَ بي خوشائيءَ جي خبر پونديس تہ رڙهي اچي پھچندو. ٻاهران اچبو، تہ بہ خير عافيت پڇڻ لاءِ موجود هوندو. پاڻان ڪم حاج بلڪل نہ چوندو. خوف خطري کان لاپرواھہ هو. چور چڪار، جن جا پيرا ڪڍي کين ڦاسائڻ جو سبب بڻيو هو، سي سندس رت جا پياسا رهندا آيا، پر اُڌل ڪڏهن بہ هيٺانھين نہ ٻولي. اڪيلي سر، لئي جي لٺ کنيو، پيو جهنگ جهر ۾ هلندو، سويل توڙي اويل چوندو هو تہ ”سر هڪ آهي، نہ ٻہ، مقرر وقت کان اڳ ڪونہ ويندو، ان جو مدار آهي مالڪ تي، بندو پاڻ پنھنجي ڪھڙي سنڀال ڪري سگهندو.“
ٻھراڙيءَ ۾ عام رواج هوندو هو ساک کڻڻ جو - يعني ماڻھو قرآن مجيد مٿي تي کڻي ڳالھہ ڪندا هئا، بطور شاهد جي، يا پيراڍوءَ جي، يا متھم جي. اُڌل پاڻ قرآن مجيد تي ڪڏهن ساک نہ کنئي. سندس اکر ساک برابر سمجهيو ويندو هو. اُڌل ڳالھہ ڪئي، معاملو ختم ٿيو. شڪ يا بي ويساهيءَ لاءِ ڪو سبب باقي ڪونہ رهندو.
هڪ دفعي ٻروچن جي ڪنھن پاٿاريءَ جا ماڻھو، جيڪي مٿس ناراض هئا، سندس مينھن جو وڳ چوريءَ ڪاهي ويا. اُڌل پير سڃاتا. ڏانھن ماڻھو موڪليائين، پر چورن مال ورائڻ کان انڪار ڪيو. ڪجهہ ڏينھن بعد اُڌل جا ننڍا بہ، عيوض ۾، ٻروچن جون ست - اٺ مينھون ٽڳائي آيا. ٻروچن جا ڪُنا اونڌا ٿي پيا. قرآن شريف کڻي مينھون ووڙڻ لڳا. اُڌل کي خبر پئي. پنھنجي ڇوڪرن کان پڇيائين، جن ساڻس سڄي سچي ڪئي. پاڻ لنگهي وڃي ٻروچن وٽ پھتو - چي:
”اوهين ڀلو سونھارو موٽائي رکو، اوهان جون مينھون منھنجن ڇوڪرن وٽ آهن، جي اچي ڪاهي وڃو، باقي مون وارو مال موٽائي ڏيو يا نہ، سا نيت اوهان جي. مون کي ارمان آهي تہ منھنجن ڇوڪرن کان ڇوڪراڻي ٿي ويئي آهي!“
پر ان جي معنيٰ اها نہ هئي تہ اُڌل پڻ ڊڄڻو هو، هڪ دفعي ضد تي چڙهي بيٺو، تہ وري نہ لھندو - پوءِ ڀل تہ کيس ڪيڏو بہ نقصان ڇو نہ رَسي. جن زميندارن مٿس ڪوڙا بيان ڏيئي کيس 110 جي ڪيس ۾ ڦاسايو هو، انھن جو مرندي گهڙيءَ تائين وري منھن نہ ڏٺائين. پاڻ، جڏهن بہ موقعو ملندو هوس، انھن کي نقصان پھچائي ڇڏيندو هو. انھن زميندارن مان هڪڙي جي اڳڄائي ڇوڪري ڪنھن ٻاهرئين خسيس ماڻھوءَ سان تعلق پيدا ڪري وڌو. اُڌل، ان زميندار کي ذليل ڪرڻ خاطر، سندس ڇوڪريءَ کي، ڪوٽ ڀڃرائي، ڀڄارائي ڇڏيو. ”ننگاوتيءَ“ جو معاملو هو، سِرن تائين وڃڻ جا خوف هئا، مگر اُڌل هڪ لحظي لاءِ بہ خيال ڪونہ ڪيو. چوندو رهيو: ”دشمن جو تہ نڪ وڍي ڇڏيو اٿم، هينئر جيڪڏهن منھنجو سر بہ ويو تہ ڪھڙي وڏي ڳالھہ ٿي پئي.“
ٻھراڙيءَ جي ڪوڊ اندر ”انتقام ۽ بدلي“ کي جائز قدم سمجهيو ويندو هو، ڇو تہ ٻيءَ صورت ۾ ماڻھوءَ لاءِ ناممڪن هو تہ پنھنجن حقن جي حفاظت ڪري سگهي.
مھمانداريءَ ۾ پڻ اُڌل مشھور هو. غريبيءَ هوندي سندس اوطاق پيئي هلندي هئي. هئي ڪکائين، پر کٽولن ۽ کٿين سان سٿيل. آيو ويو پيو آجهاپ ڪندو ۽ جائو جوارو مانيءَ ٽڪر کائيندو. ڪامورو يا ڪو معزز مھمان آيو تہ اُن لاءِ ڪڪڙ ڪسجي ويندو، ۽ ڊڳڙين کي مکڻ سان جهِٻي، نين ڇٻين تي رکي، آڻي سندس اڳيان رکندا. ٺِڪر جي دکيءَ ۾ ڏُڌ يا لسي بہ ايندي، جنھن ۾ تازي مکڻ جو وڏو ٽيرو پڻ پيل هوندو. نيرن جي ويل هوندي تہ مکڻ سان گڏ ماکيءَ جو پيالو بہ گڏيو ايندو، رات جو چانور ۽ ماهيي کير جا دلا، معمولي ماڻھو آيو تہ جوئر جي مکيل ماني، لسيءَ جو وٽو، ۽ دال (يا چڻن يا مٽرن جي پليءَ) جو ڳنڌڻ. چلم هر وقت ۽ هر حال ۾ چالو رهندي.