گلو ۽ جيسو
گلي مل جو اجلاس ڏسڻ وٽان هوندو هو. پڪي، وڏي، موڪري سراءِ هيس، جنھن ۾ چؤطرف کٽون پيل هونديون هيون. کٽن جا بہ ٻہ قسم هوندا هئا: جن کٽن تي فراسيون وڇايل هونديون، سي هندن ۽ معزز وڏيرن جي ويھڻ لاءِ هونديون، باقي خالي ۽ پري پيل کٽن ۽ مُوڙن تي عام مسلمان اچيو ويھندا. وچ ۾ پيل هوندي گلي مل جي پنھنجي کٽ. ان کٽ مٿان، گلي مل کان سواءِ، قاعدي جا ڪتاب، پراڻا ڪاغذ، عريضين لکڻ جا پنا، اخبارون، قلمدان وغيرہ سٿيا پيا هوندا. ان مرڪزي کٽ جي سامھون هڪ شاهي چلم رکيل هوندي، جنھن ۾ ٽنبيل ڊگهو نَڙ ساريءَ محفل اندر ڦرندو رهندو (پر مسلمانن لاءِ نہ، ڇو تہ مسلمان کي حق نہ هوندو هو تہ هو هندوءَ جي چلم کي چپ لائي). گرميءَ جي موسم ۾ فرش تي واري وڇائي مٿس پاڻي ڇڻڪاريو ويندو هو. منجهند ڌاري جهَلي جهُلڻ شروع ٿيندي، جنھن جي ڇڪڻ لاءِ ٽڪي يا وڌ ۾ وڌ هڪ آنڪ جي مزوريءَ تي بزار مان ڪو نہ ڪو ڇوڪرو آيل هوندو.
صبح تہ هوندو ڪورٽ، بزار يا ٻئي ڪم ڪار جي حوالي، منجهند ڌاري واندا ٿي اچي سراءِ ۾ ويھندا. اوڀاريون لھواريون ڳالھيون شروع ٿينديون ۽ وقت جي واقعات تي تبصرو ٿيندو رهندو. آخري لفظ گلي مل جو هوندو - ٻڌندڙن لاءِ وسھڻ جو سبب هوندو تہ گلي مل جي معلومات مڪمل ۽ خطا کان خالي هوندي. گلي مل جي نِڙي ويٺل هوندي هئي، ڳالھائيندو هو تہ ائين سمجهبو هو، ڄڻ ڦٿل نَڙ مان آواز نڪري رهيو آهي.
شروع قصو ڪيسن جي ڳالھين ٻولھين سان ٿيندو:
”فلاڻي رَن ڀڄائڻ واري ڪيس ۾ مختيارڪار رتيديري جي راءِ خراب پئي نظر اچي، جوابدار شايد سزا کائي ويندا“.
”شاھہ جي ڳوٺ واري فلاڻي پير تي ڪليڪٽر صاحب وٽ وري نئين سر پوڪار ٿي آهي، شايد ڪارروائيءَ جو حڪم ٿي وڃي.“
”وڏيري رسول بخش خان تي ڇتي ٻرڙي(1) وري ڪا نئين عريضي ڪئي ٿي ٻڌجي“.
”فلاڻي وڏيري، فلاڻي سيٺ کان نئين سر پنج رپيا سيڪڙي دوماھہ وياج سان قرضو ورتو ٿو ٻڌجي، قرض عيوض زمين قطعي وڪرو ڪري ڏني اٿس، زباني موٽ(1) جي شرط سان پر خرچائو وڏيرو آهي - نئين رن ويھاري اٿس، جنھن جي سڄي آڪھہ پالڻي پئي پويس - قرض ڪٿان لاهي سگهندو؟ زمين وياج ۽ وياجن تي وياج ۾ غرق ٿي وينديس.“
“فلاڻي زميندار جي ڀاءُ يا پٽ خلاف ڊپٽي ڪليڪٽر صاحب تڪڙي جانچ شروع ڪري ڏني آهي، اظھار هلي رهيا آهن، شايد بدمعاشيءَ ۾ رجوع ٿي وڃي. صوبيدار بہ ڪاوڙيل اٿس. پاڻ کي بہ ”ٿاٻي جي ٽونڪر“ اٿس. فلاڻي پاٿاريدار يا ڪاٽڪوءَ تي هٿ ڏيو ويٺو آهي. فلاڻو ”روپوش“ جوابدار بنھہ لڪوئي وٽس پيو آهي. ڦڪڙ تہ ڦاٽو گونگيءَ عريضيءَ جي آڌار تي، جيڪا وڃي ڊپٽي صاحب وٽ پھتي. هاڻي ڊپٽي صاحب ڪٿان ٿو مڙي؟ اڳ ۾ ئي ساريون خبرون پئجي ويل اٿس“.
”فلاڻي ڳوٺ ۾ ڌاڙو لڳو ٿو ٻڌجي. ڌاڙو بہ ڌاڙن جهڙو. چوڻ وارن جو چوڻ آهي تہ فلاڻي ٽولي، فلاڻي وڏيري جي چُرچ تي هنيو آهي. انسپيڪٽر صاحب پاڻ چڙهي پيو آهي. اڃا تائين تہ ڇَڙهي مارا ماري پئي هلي، سڳ جو پتو ڪونہ آهي.“
”ڪالھہ رات ٻڌئون ٿا تہ پنجوديري واري رستي تي بہ ڦُر ٿي آهي. چون ٿا تہ بندوقن جا ٺڪاءَ ڪري، ڪھاڙيون ۽ لوڙيون ڏيکاري، ٽانگو ڦُري ويا آهن. پيراڍو، پير کڻي ريل جي رستي تائين پھچائي، پوءِ پير وڃائي موٽي آيا آهن. پيرن جو لاڙو اوڀر طرف نظر آيو اٿن. هينئر پيراڍو ڪَچي وارو پاسو پيا پيرن لاءِ آهوڙن.“
”ٽينءَ رات ٻيلي وارن دوسو ٻيلي مان چورايل سرڪاري ڏاڪَ جون ويھہ گاڏيون پڪڙيون آهن. ڪالھہ تائين تہ اڃا ڪونہ ڇڏيون هئائون. ڦالسٽر (رينج فاريسٽر) ڏانھن ماڻھو موڪليو اٿائون. ست ستاءُ بہ گهڻو پيو هلي. پر””ڏني پُٽ ڇُٽي“ کان سواءِ ڪٿان ٿي جند ڇٽين؟ ٻيلائي ڪامورا بہ راڄ تي تَتا ويٺا آهن. اڳئين مھيني ۾ ڊويزنل صاحب (ڊويزنل فاريسٽ آفيسر) جي منزل ٿين تہ راڄ وارا رسائيءَ کان ڪنگڻ ڪڍي ويھي رهيا هئن. هينئر ﷲ ٻُڌي اٿن، جو واٽ ويندي اهڙو شڪار هٿ اچي ويو اٿن.“
”ڪوڙي ڪَنين پيو ٻڌجي تہ ديوان صاحب (مختيارڪار) جي بہ بدلي ٿيڻ واري آهي. سندس جاءِ تي ديوان لالچند جي اچڻ جا هاواڻان آهن. ڪالھہ ڪليٽريءَ ۾ بہ ڏاڍا هُل هئا. ڪن جو تہ وري اهو چوڻ هو تہ ڪليٽر صاحب ديوان صوڀراج کي گهرائڻ لاءِ لکپڙھہ ڪئي آهي. ڏسجي تہ ڇا ٿو ٿئي؟“
”فلاڻي سيٺ جي فلاڻيءَ ڌر خلاف وڌل دعويٰ بہ هينئر نيٺ اچي ڪن ڪڍيا آهن. مدعيءَ ديوان ويرو سنگهہ - صاحبسنگهہ(1) وارن کي وڪيل ڪيو آهي. مدعا عليہ پاران ديوان لالچند(2) آهي. چڱي چڪري لڳندي. هزارن مُنھين فيئون هليون آهن. دعويٰ جنھن بہ کٽي، پر دعويٰ هلندي ڌريون ٻئي فيئن ۽ خرچن وگهي ڳري وينديون.“
”فلاڻي انجڻ واري يا ڀلاوڻي واري کي ڳاٽي ڀڳو ٽوٽو پئجي ويل ٿو ٻڌجي. هن سال ۾ چڻن جي خريداري بہ هٻڇ سان ڪئي هئائين. هوڏانھن وري اوچتو چڻن تان ڪراچيءَ جي ڇِڪ لھي ويئي. هن سال راليءَ (3) وارن مورڳو چڻن کڻڻ کان انڪار ڪيو آهي. مٿان اچي پيو آهي مينھن، گدامن ۾ پئي پئي چڻا انگور ڪڍي آيا آهن. شايد ڏينھن جو ڏيڱو ٻارڻو (4) پويس“.
منجهند تائين ان ڍنگ جي گفتگو پئي هلندي. هر ڪو پيو ٻڌل سئل حال احوال ويٺلن سان ونڊيندو. گلومل پاڻ ٿورو ڳالھائيندو، پر اهڙي اعتماد سان جو ٻڌندڙن تي اهو پيو اثر پوندو، ڄڻ تعلقي جي ساري ڪائنات گلي مل جي مرضيءَ مطابق ۽ اجازت سان پئي هلي.
ان کان پوءِ رسوئي يعني ماني ايندي. مسلمان هڪدم ٻاهر نڪري، وڃي ورانڊي ۾ ويھندا. هندو اٿي وڃي ڪنڊ ۾ رکيل مٽ مان پاڻيءَ جون گَڏون ڀري هٿ ڌوئندا. هر ماڻھوءَ جي سامھون آڻي جدا پتل جي ٿالھي رکندا. ٿالھيءَ ۾ پتل جون ننڍيون ننڍيون ڪٽوريون پيل هونديون. وڏ ڀري ”تسريءَ“ ۾ چانورن جي کچڻي هوندي. ننڍين ڪٽورين مان ڪنھن ۾ دال (دال جو هجڻ هر وقت لازمي هوندو)، ڪنھن ۾ ميھن يا هرٻي يا پالڪ جي ڀاڄي، ڪنھن ۾ پٽاٽن يا بيھن جي ڪچرين جا تريل ڳترا، (گيارس جو ڏينھن نہ هوندو تہ ) ڪنھن ۾ تيوڻ (يعني ليلي جي گوشت جو ٻوڙ)، ۽ ڪنھن ۾ کٽاڻ جو ڇوڏو. ٿالھيءَ جي هڪ پاسي تي ٻہ يا ٽي ڦلڪا، ۽ هڪ اڌ پڪل پاپڙ، پيئڻ لاءِ لسيءَ جو لوٽو.
مسلمانن لاءِ چانورن جي ٿالھي ۽ ڪنھن بہ هڪ قسم جي ڀاڄي ايندي. پر کاڌو پيل هوندو اينامل يا چينيءَ يا سنڌي ڪاشيءَ جي ٿالھين ۾، پتل جي ٿانون ۾ کائڻ جو اعزاز فقط هندن لاءِ مخصوص هوندو. ساڳيءَ طرح پاڻي، هندو پاڻ گڏونءَ يا لوٽي مان پيئندا، ۽ مسلمانن کي شيشي جي گلاس ۾ ڏيندا.
هندن مان هر ڪو جدا جدا پيو پنھنجيءَ ٿالھيءَ مان کائيندو. ڪنھن زماني ۾ تہ هڪٻئي ڏانھن پُٺي ڏيئي کائيندا هئا- پر پڇاڙيءَ ۾ اهو دستور نڪري ويو. کاڌي جو مقدار ايترو ايندو، جو مھمان لاءِ مشڪل سان پورو ٿيندو. کاڌي جو بچي پوڻ اجايو نقصان سمجهندا. هڪ ماڻھوءَ جو بچايل کاڌو ٻيو ڪو بہ نہ کائيندو، ڇو تہ اهو ”جوٺو“ ٿي چڪو هوندو. کاڌي وقت گهڻو ڪري گفتگو بند رهندي. رَسويو موجود هوندو، هر ڪنھن کان پيو پڇندو تہ ”گهرڻو هجئي تہ گهري وٺ“. هڪ ڦلڪو کاڄي ختم ٿيڻ تي ايندو، تڏهن ئي ٻيو آندو ويندو.
کاڌي پڄاڻان، مڪمل آزاديءَ سان وچ ڪچھريءَ اندر رياحن جو اخراج ٿيندو، ۽ هر آواز تي رام - رام پيو پڪاربو. پوءِ ٿيندو چلم جو چڪر چالو- هرڪو نَڙ ڦيرائي ٻہ - چار بڙڪا هڻي، نڙ ٻئي ڏانھن چَلتو ڪري ڇڏيندو. (هندن مان ڪنھن شخص آپت ۾ خراب ڪم ڪري وڌو تہ پنچائت گڏ ٿي، کيس ”نڙ تان لاهي“ ڇڏيندي، يعني آئندي لاءِ ڪو بہ هندو کيس چلم جي آڇ نہ ڪندو. اها سزا ڳري ۾ ڳري ليکجڻ ۾ ايندي هئي.)
منجهند جو آجهاپ، خاص طرح سان گرمين ۾، ضرور ٿيندو، ٻپھري - ٽپھريءَ جي وچ ۾ ڀنگ جو ڪونڊو تيار ٿيندو. جنھن کي ”سُکو“ سڏيندا. هرڪو، سکي جي سُرڪ ڀريندو، ڪم حاج سان يا پنھنجي ڳوٺ ڏانھن روانو ٿيندو ويندو.
گلي مل رتيديري تعلقي جي اؤج جو سڄو زمانو اکين سان ڏٺو، مقامي معاملن ۾ اثرائتو حصو ورتو، پاڪستان ٺھڻ کان پوءِ، وڏيءَ عمر کي رسي، سرڳواسي ٿيو. اسٽيشن تان ريل تي چڙهندي ڪِري پيو، ۽ مٿانئس ريل وهي ويئي. آرام سان رهيو، عزت سان زندگي بسر ڪيائين. عريضي نويس هو، پر بدمعاش قسم جو نہ، جيڪو ماڻھن ۾ هٿ وٺي فساد وجهرائي، پيو پنھنجو گهر سائو ڪري.
سندس ننڍو ڀاءُ جيسو مل کانئس وڌيڪ چالاڪ هوندو هو. پر اُن جي هلندي يا عزت ايتري نہ هئي، جيتري گلي مل جي. رهڻي ڪرڻيءَ جو نمونو ٻنھي ڀائرن جو ساڳيو هو. انڊين پينل ڪوڊ، ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ ۽ سول پروسيجر ڪوڊ جا حافظ هوندا هئا - ڪتابن ڏٺي بنا، پيا قلم پڙهيو ٻڌائيندا. دستاويز يا درخواست لکندا، تہ ڄڻ تير ڪمان مان نڪري ويو.
___________
(1) مسلمان جي مھمانخاني کي اوطاق، ۽ هندوءَ جي بيٺڪ کي سراءِ سڏيو ويندو هو.
(1) ڇَتي ٻرڙي جو ذڪر وڏيري رسول بخش خان ڀُٽي ۽ سردار واحد بخش خان ڀُٽي جي سلسلي ۾ ٻين جاين تي اچي چڪو آهي.
(1) ان زماني ۾ دستور هو تہ هندو وياجخور قرض عيوض زميندارن کان سندن زمين قطعي وڪري طور لکرائي وٺندا هئا، فقط زباني شرط ڪندا هئا تہ جيڪڏهن قرض موٽيو تہ زمين بہ واپس ڪئي ويندي. ان وچ ۾ قبضو مقروض وٽ ئي رهندو.
(1) ويرو سنگهہ ۽ صاحبسنگهہ ٻئي ڀائر لاڙڪاڻي جا مشھور سول وڪيل هوندا هئا.
(2) ديوان لالچند نولراءِ لاڙڪاڻي جو ٻيو مشھور وڪيل هو.
(3) رالي برادرس، اناج جا وڏي ۾ وڏا ايڪسپورٽرس هوندا هئا.
(4) کُٽل واپاري ڏينھن جو ڏيئو ٻاري ويھندو هو.