پريو مرهيات
پريي جو پيءُ ساٿي ڏڦير، اسان جي ڏاڏي مرحوم کي بطور ٻانھي جي ورثي ۾ مليو هو. ساٿي مري ويو، پنھنجو پٽ پريو، ڇڏي ويو هو. پريي جو فرض ٿيو چوڪيداري، ۽ سندس ٺڪاڻو هو، ڪوٽ جي دروازي ٻاهران، ڪکائين جهوپڙي. ان جهوپڙي اندر جِيئو، ان جهوپڙيءَ ۾ ئي مئو - وچ ۾ سٺ سال گذاري ڇڏيائين. ريل ۾ بہ مشڪل سان ٻہ يا ٽي دفعا چڙهيو. اوائلي زماني ۾ ڪنھن هڪ دفعي ڏاڏي مرحوم سان گڏ بمبئي ۽ پوني جو سفر ڪري چڪو هو، ۽ پوءِ تہ ساري عمر اتانھون جا قصا پئي بيان ڪيائين. بمبئيءَ کي ”مبئي“ سڏيندو هو، ۽ ”مبئيءَ“ جي ڪسوٽيءَ تي ئي پيو هر واقعي، هر معاملي کي تڪيندو توريندو هو. ”اڄ تہ پوني جھڙا ٿڌڪار ٿي ويا آهن“، ”اهڙي ڳالھہ تہ مبئي ۾ بہ ڪانہ ٻڌيسين“، ”مائي حرمت بہ ائين پئي ٽِليءَ جو ڄڻ مبئيءَ جي ڪراڦٽ (ڪرافورڊ) مارڪيٽ جو سير پئي ڪري“، ”مائيءَ نازيءَ اڄ اهڙو سينگار ڪيو آهي، جو ڄڻ هاڻي ٿي مبئيءَ رواني ٿئي“، ”رمضان ٻٻر اهڙو ڀڀ وڌو آهي جو ڄڻ مبئيءَ جو ميمڻ پيو لڳي“، وغيرہ، وغيرہ.
ساري عمر شادي ڪانہ ڪيائين، طبيعت جو تيز هوندو هو، تنھنڪري ذات ضائفان پئي سندس پاڇي کان ٽھندي هئي. البت مزاج ضرور مجاز آگين هوس، جنھن جو اسين ڪافي فائدو وٺندا ٿي رهياسين. پريي جي هٿ ۾ اسان جي قسمت جون واڳون هونديون هيون، اسان جي خرچيءَ جي رقم سندس حوالي هوندي هئي، ۽ اهو سندس اختيار هو تہ اسان کي روزانو، ٽڪو يا آنو، خرچي ڏئي يا مورڳو نہ ڏئي. سندس ٻيو نمبر پاور اهو هو تہ مڪتب جي وقت پوري ٿيڻ بعد اسان کي ڪوٽ اندر موڪلي ڏئي يا ٻاهر گهمڻ ڦرڻ ۽ راند ڪرڻ جي مھلت ڏئي. تنھنڪري، پريي کي راضي رکڻ اسان لاءِ سخت ضروري هو. پر، پريو راضي ڪيئن ٿئي؟
هڪ ڏينھن ڏٺوسين تہ مائي ڪؤڙي شيخياڻي دلا ڀرڻ کوهيءَ تي آئي، ۽ پريان پريو، بنڊ تي چڙهيو، ڏانھنس مُنھن ڪريو پيو مڇون مروٽي. ٻہ - چار ڏينھن وڌيڪ نظر رکيسين، جنھن بعد يقين ٿي ويو تہ جنھن وقت ڪؤڙي کوهيءَ تي اچي ٿي، ان وقت پريو بہ بلاناغي مڇون مروٽيندي اچي ٿو موقعي واردات تي موجود ٿئي.
پريي جي اها ڪمزوري معلوم ٿي ويئي، ۽ هينئر ان بنياد تي مستقبل جي ساريءَ پاليسيءَ جي پيڙھہ رکي ڇڏيسين. مثلا=، ڪوڙيءَ جا ڪوڙا سلام آڻي کيس ڏيڻ، ڪؤڙيءَ کي ڪنھن پاسي ويندو ڏسي، ڊوڙي اچي اها ڳالھہ سندس ڪن تي وجهڻ، ”کاڪوءَ کُٿابيءَ“ جي آندل خبر تہ جنھن وقت پريو هٽ تي اچي ٿ و، ان وقت ڪؤڙي کيس ڏسڻ لاءِ لڪيو اچيو پنھنجي پُئيءَ ۾ بيھي ٿي، وغيرہ، وغيرہ ۽ جڏهن انھن خبرن جي قلعي کلڻ جو خطرو پيدا ٿيو، تڏهن کيس نئين ۽ وڌيڪ زوردار ڊوز ڏيڻ جي ضرورت محسوس ٿي. کيس چيوسين تہ ”صالح چاچڙ خبر ٻڌائي آهي تہ مَنگين جو مُلان اهڙا تعويذ لکي ٿو جو مطلوب مھري انڌي اونڌي ٿيو اچيو ڇيڪوءَ اڳيان ڪِري!“ تصديق لاءِ خود صالح پيش ڪيو ويو. صالح تي اهو بار رکيو ويو تہ پريي ۽ ڪؤڙيءَ واري معاملي لاءِ ملان کان تعويذ لکائي اچي. ڪجهہ ڏينھن بعد صالح اچي قصو ڪيو تہ ”ملان چوي ٿو تہ تعويذ سان گڏ پليدا يا پليتا بہ تيار ٿيندا، جن جي سڙڻ شرط مھريءَ جي پيرن کي اهڙي باھہ لڳندي جو جيستائين ڇيڪوءَ سان نہ ملندي، اوستائين اها باھہ نہ اُجهامندس. پر پليدن تيار ڪرڻ لاءِ هنن شين جي ضرورت آهي: وڏي چٻري جا ڪن، سِرڻ جون اکيون، سوندي جي چُهنب، ڪانءَ جي ڄڀ، بگهڙ جي کل، گدڙ جون مڇون، ۽ خود مطلوب مھريءَ جا ٻہ - چار وار.“
ان ”تعميري پلان“ جي تڪميل جو فرض مون خاص پنھنجن ڪمزور ڪلھن تي هموار ڪيو. خود پريي کان فقط ايتري مدد گهري ويئي تہ:
1. اسان جي روزاني خرچيءَ واريءَ رقم ۾ مناسب اضافو ٿئي، جيئن ان پلان جي ”فنانشل سائيڊ“ کڄي سگهي.
2. ڪوٽ کان ٻاهر رهڻ، ۽ جهنگن جهرن ۾ گهمي ڦري انھن اڻلڀ پکين ۽ جانورن کي هٿ ڪرڻ لاءِ سھوليت فراهم ٿئي.
3. 28 بور واريءَ بندوق جا ڪارتوس ڪافي انداز ۾ ملن، جيئن اهي جانور ماري سگهجن.
پريي سڀ سھولتون ڏيڻ قبول ڪيون: خرچي ٽَڪي مان وڌي ٻہ آنا روز ٿي، ٻاهر گهمڻ ڦرڻ تان بندش لھي ويئي، جنھنڪري خوب شئل شڪار جا موقعا ملي ويا، ۽ ساڳيءَ طرح ڪارتوسن جي ڪمي پڻ ڪانہ رهي، ڇو تہ بنگلي جون ڪنجيون پريي جي حوالي هونديون هيون.
ان مھم هلندي، پريي هڪ ٻي ڊيوٽي پڻ منھنجي سپرد ڪئي: اُها هيءَ هئي تہ منجهند ويل جڏهن گهر جا سڀ ڀاتي سمھي پون، تڏهن آءٌ کسڪي ٻاهر نڪري اچان ۽ سندس اڳيان ويھي، ”جانعالم ۽ انجمن آرا“ (1) واري قصي جو هڪ باب کيس پڙهي ٻڌايان. ان قصي سان مرحوم جي ڏاڍي دلچسپي هوندي هئي. ڪتاب (گلخندان) جنھن ۾ اها ڪھاڻي لکيل هئي، هميشہ پنھنجي پيتيءَ ۾ موجود رکندو هو، توڙي جو پاڻ هوندو اڻپڙهيل هو. جنھن وقت آءٌ ڪتاب پڙهڻ شروع ڪندو هوس، ان وقت پاڻ منھنجي پاسي ۾ ”همه تن گوش“ ٿي ويھي رهندو هو، ڪو چست يا دل ڀِڄائيندڙ جملو آيو تہ اکين مان پاڻي اچي ويندو هوس - مڇ هر حال ۾ مروٽيندو رهندو هو.
ڪڏهن ڪڏهن ”موڊ“ ۾ هوندو هو تہ سنھي آواز سان ”پيرل“ جي ڪافين جا ٿلھہ بہ پيو جهونگاريندو هو: ”خوش ٿو گذارين منھنجا پرين، عاشق تنھنجا آهن عذاب ۾.“
دربانيءَ کان سواءِ، بورچيءَ جو ڪم بہ ڪڏهن ڪڏهن ڪرڻو پوندو هوس، جنھن فن ۾ تہ پنھنجو مثال پاڻ ئي هوندو هو. پريي جو رڌل پلاءُ ۽ دم پختو، ۽ تتر جي سيخ مشھور هوندا هئا. ڏاڏي مرحوم جا جيڪي بہ دوست ايندا هئا، تن کي پريي جي رڌل طعام کائڻ کان سواءِ آرام نہ ايندو هو. حقيقت بہ اها هئي تہ جا لذت سندس هٿ جي رڌل شين ۾ هوندي هئي، تنھن جو مثال ڪونہ هوندو هو.
پر وري بہ وڏو مدار ”موڊ“ تي هوندو هوس. مرحوم کي دم جي بيماري هوندي هئي، جنھنڪري طبيعت سخت غضبناڪ ٿي پئي هيس. ديڳڙن رڌيندي ڪا ناگوار ڳالھہ ٿي پئي تہ ديڳڙا لاهي اڇلائي ڇڏيندو هو. هڪ دفعي تہ خود ڪوٽ مٿان اڇلائي ڇڏيائين. هفتي ۾ ٻہ - ٽي دفعا پنھنجي رلھي رسيءَ ۾ ٻڌي، ”نوڪري ڇڏي وڃڻ“ لاءِ تيار ٿي ويھندو هو ۽ اعلان پيو ڪندو هو تہ:
”پير شاھہ (1) ٻاهر نڪري تہ اُن کي ٻہ اکر چئي، ساريءَ ڀونگيءَ کي باھہ ڏيو وڃان ٿو، ۽ وري بھمڻ (2) ڏانھن جيئري بہ منھن نہ ڪندس“. پر ڏاڏو مرحوم ٻاهر ايندو تہ ان سان ڪو بہ اکر ڪڇي ڪونہ سگهندو، اُن کي ڏسي خودبخود رلھي ڇوڙي ويھي رهندو.
ساري عمر مرحوم جي اها حالت رهي: غصو ايندس تہ روانگيءَ لاءِ رلھي تيار ٿيندي، مانيءَ رڌڻ جو وقت آيو تہ رلھي ڇوڙي ويھي ماني رڌيندو، ۽ شام کان اڳ ڪاوڙ ختم.
سڄو گهر سندس نازبرداري ڪندو ٿي رهيو - خانداني ملازم هو، سندس حق اهڙا ئي هئا، جھڙا ڪنھن بہ ٻئي گهر جي ڀاتيءَ جا.
هڪ موقعي تي اسان ۽ پريي جو پاڻ ۾ تڪرار ٿي پيو. مون سندس هَجو ۾ نظم تيار ڪري، شھر جي ڇوڪرن کي سيکاري ڇڏيو. رديف قافيي جو ڪو سوال ڪونہ هو، مقصد مڙيوئي پريي کي چيڙائڻ ۽ تنگ ڪرڻ جو هو. نظم جو مھڙ -
پريا، اي چريا، اي کريا، اي خوار،
خبر رک کنگهندڙ خوار ۽ خراب -
ڇوڪرن ۾ ڏاڍو مقبول ٿي ويو. پريو جيڏانھن نڪري، پويان شھر جا ڇوڪرا وڏي آواز ۾ اهو ”شعر“ پڙهندا وڃن، پاڻ ڪاوڙجي پٺيان لٺ ڦيرائينِ. تہ سندس زد کان زوريءَ ڀڄيو وڃن - غريب ڏاڍو تنگ ٿيو هڪ دفعي باقاعدي ”ڪرائسس“ (crisis) اچي ويو. هڪ ڇوڪري (حمزي نالي شيخ) کي پئسو خرچي ڏيئي پئي ٽَنگن کي زور ڏياريائين. کيس اڃا ننڊ ئي ڪانہ آئي هئي تہ ڇوڪري جي زبان تي بي اختيار نظم اچي ويو، جيڪو هو جهونگارڻ لڳو:
پريا، اي چريا، اي کريا، اي خوار!
بس، پوءِ تہ پريو بنھہ باھہ ٿي ويو. لت هڻي ڇوڪري کي کٽ تان هيٺ ڪيرائي ڦٽو ڪيائين. ڇوڪرو ڦٿڙي اڃا مس اُٿيو تہ پاڻ لٺ کڻي اچي پٺيان پيس. ڇوڪرو اڳ ۾، پريو پٺ ۾! هلندي هلندي، ڇوڪري جي ماءُ، مائي ﷲ جياريءَ جي باري ۾ پڻ ڪافي آزاد خياليءَ کان ڪم وٺندو ويو.
ڪجهہ عرصي بعد تڪرار جا سبب رفع ٿي ويا، جنھنڪري اسان نظم ”وٿ ڊرا“ ڪري ورتو، ۽ پريي جون حالتون موٽي درست ٿي ويون!
لباس بہ عجيب غريب پھريندو هو. سياري ‘ساوڻ’ هيٺتي گرم بريچز، ۽ جسم تي ڪوٽ، مٿي تي پشميني بالڪلاوا قسم جي انگريزي ٽوپي، هٿ ۾ لٺ، کيسي ۾ (دم جي علاج طور) ڌاتوري جي پنن مان ٺاهيل ٻيڙيون، ۽ ماچيس. سياري جي موسم ۾ ڏينھن رات باھہ جو مچ ٻاريو ويٺو هوندو هو. صبح جو تِڙڪو نڪرندو هو تہ گهڙي پھر سج ڏانھن منھن ڪري ويھي لڱ ڪوسا ڪندو هو.
___________
(1) جنھن ٻڪر يا ليلي کي مسلمان ذبح نہ ڪيو هوندو، ان جو گوشت نہ کائيندا، پاڻ پنھنجن هٿن سان ”تڪبير“ ڪڏهن نہ وجهندا.
(1) ڪتاب جو نالو هو ”گلخندان“، ۽ مصنف هوس آخوند لطف ﷲ.
(1) منھنجو ڏاڏو مرحوم.
(2) اسان جي ڳوٺ جو نالو.