ليلومل
ڳوٺ جي ”واڻئي“ سان ڏاڍائي ڪرڻ يا ان کي نقصان پھچائڻ يا ان جي مذهبي ضرورتن ۽ روايتن جو لحاظ نہ رکڻ، نامردي ۽ خسيسپڻو سمجهيو ويندو هو.
ساڳئي وقت ”واڻيا“ بہ ڪن خاص حدن اندر پيا رهندا هئا. سندن ڪم ڪم سان، يعني پنھنجي واپار سان هوندو هو، ٻين معاملن ۾ مداخلت ڪانہ ڪندا هئا. هميشہ هيٺانھين وٺيو پيا هلندا. پاڻ کي ”ڪچيءَ پنڊيءَ“ سان مشابھت ڏيندا. معزز مسلمان کي ڏسندا تہ نوڙي سلام ڪندا. گڏھہ يا گهوڙي تي چڙهيل هوندا تہ هيٺ لھي، رستو ڇڏي بيھي رهندا. قرآن مجيد جي اهڙي ئي عزت ڪندا، جھڙي گيتا جي. قرآن مجيد ڏسي، ڪڏهن ڪوڙ ڪونہ ڳالھائيندا. مسجدن ۾ راتين جو ڏيئا ٻاري رکندا. پير سيد کي پيرين پئي گڏبا. مھيني جي يارهين، جنھن تاريخ کي حضرت غوث الاعظم سان نسبت آهي، مسلمانن کان بہ وڌيڪ ملھائيندا: اولھہ ڏانھن نہ پيرُ ڊگهو ڪندا ۽ نہ ان پاسي کٽ جا پير ئي ڪندا. سوئر جي گوشت کي مسلمانن وانگر حرام سمجهندا.(1) سارو سال مسلمانن کي اوڌر کڻائيندا رهندا، ۽ سال جي پڇاڙيءَ ۾ جڏهن ديرو بٽائي ٿيندو، تڏهن ئي پنھنجي رقم وصول ڪندا. سندن لباس بہ سندن روش جھڙو ئي سادو هو. مردن کي پير ۾ جوتو يا گهيتلو، هيٺتي ڌوتي، جسم تي لنڊو چولو، چولي اندر جڻئي جو ڌاڳو، مٿي تي معمولي ڀرت سان ڪپڙي جي ننڍي ٽوپي يا مختصر پڳڙي. زالون هيٺتي پڙو، جسم تي ڀريل ڳچيءَ سان چولِي، ۽ مٿي تي اڇو رئو پائينديون. سواءِ پنھنجي اولاد يا پنھنجن ننڍن جي، ٻين سڀني مردن جي اڳيان منھن ڍڪي هلنديون، حتاڪ گهر ۾ پنھنجن مڙسن اڳيان بہ گهُنڊ ڪڍنديون. جوان زالون گهرن اندر پردي جي حالت ۾ رهنديون، سواءِ ڏِڻ وارَ يا شاديءَ غميءَ جي، ڳوٺ جي وڏيري جي گهر ۾ بہ نہ اينديون. منجهانئن غير شادي شدہ نڪ ۾ پاسي ڏانھن ننڍي بولي پائينديون. شادي شدہ سڌو بولو پائينديون، جيڪو مٿئين چپ جي مٿان لڙڪندو رهندو. ڪنن ۾ حيثيت آهر چانديءَ يا سون جا پنڙا.
مسلمان ڳوٺاڻن جي مقابلي ۾، هندن کي پنھنجن گهرن ۽ دڪانن يا هٽن کي صاف رکڻ جو وڌيڪ اونو هوندو هو. هفتي ۾ هڪ - اڌ دفعو ساري فرش تي نئون ليپو پائيندا. ڏياريءَ جو ڏڻ ايندو تہ ڀتين کي چوني جو هٿ ڏيندا ۽ انھيءَ تي ڳاڙهي رنگ سان پنھنجن ديوتائن جون مورتون ڪڍندا، وهنجندا هر روز، منجهند کان اڳ، جسم تي صابڻ جي جاءِ تي ميٽ مکيندا. سيارو هوندو تہ وهنجڻ کان اڳ بدن تي سرنھن يا ڄانڀي جي تيل جي مالش ڪندا. غسل گهر کان ٻاهر رستي تي ڪندا. پاڻي مٿي تي پرٽائيندا. ”رام رام“ چوندا ۽ هلندا رهندا، جيئن غسل جو پاڻي هڪ جاءِ تي جمع ٿي، گپ نہ ڪري وجهي. ڳوٺ جي ڀر ۾ واھہ هوندو يا ڪا ڍنڍ يا ڍورو يا کڏ، تہ علي الصباح وڃي ان ۾ پوندا. حساب ڪتاب ڪاٺ يا پاٺي جي ڦرهين تي لکندا، ”هندو سنڌي“ اکرن ۾. ”عربي سنڌي“ اکر کين گهڻو ڪري ڪين ايندا هئا، پر منجهانئن جن اسڪولن ۾ پڙهيو هوندو، سي بہ پنھنجو حساب لازماً ”هندو سنڌي“ رسم الخط ۾ ئي لکندا. چٺي چپاٽي پڻ هڪٻئي ڏانھن ”هندو سنڌي“ ۾ لکندا. اڄ تائين ڪنھن شايد اها تحقيق ڪانہ ڪئي تہ اها مخصوص ”هندو سنڌي“ ڪڏهن کان شروع ٿي. ڪنھن ڳوٺ اندر هندن جا ٻہ - چار گهر هوندا تہ اُت مڙهي بہ ٺاهيندا، جنھن ۾ ديوتائن جون مورتون رکيل هونديون ۽ اُت پاٺ پوڄا لاءِ وقتا= فوقتا= ويندا رهندا. سُکائون ۽ باسون گهڻو ڪري مسلمان درگاهن ۽ پِيرن تي ئي باسيندا. ڪنھن مسلمان پير جي درگاھہ يا مزار تي ميلو لڳندو، تہ هندو بہ ان ۾ انتھائي خلوص نيت سان وڃي شريڪ ٿيندا. چوندا هئا: ”ﷲ جي پيارن، چڱن موچارن ۾ سڀني جو حصو ٿئي ٿو. پِير ڪنھن ورهائيا ڪين آهن!“
ان عام تصوير کي سامھون آڻڻ کان پوءِ، ليلي مل جو قصو عرض آهي.
سرڳواسي اسان جي ڳوٺ ۾ رهندو هو. مون کيس سندس پڇاڙيءَ واري زماني ۾ ڏٺو، جڏهن پوڙهو ٿي چڪو هو. کيس جوان پٽ بہ هوندا هئا، پر هٽ جو ڪاروبار پڇاڙيءَ تائين پاڻ هلائيندو رهيو. ڪاروبار تمام مختصر هوس، ساري هَٽ اندر شايد ڏهن رپين جي موڙيءَ جو سامان بہ ڪونہ رکي سگهندو هو. هٽ ۾ هوندو ڇا هوس؟ تيل جو سير - اڌ، گاسليٽ جو شيشو، چانورن، ڪڻڪ، جوئر ۽ ٻاجهريءَ جا ٻہ - ٻہ سير، لوڻ، مرچ، ڌاڻا، گيھہ جو سير - سوا، ناس، تماڪ، ماچيس، سُتيون، سٽ جا ڌاڳا، لالٽين ڇاپ سگريٽن جا ٻہ - ٽي پاڪيٽ (ان قسم جي سگريٽن جو هڪ پاڪيٽ انھن ڏينھن ۾ هڪ پئسي ۾ ملندو هو)، مٿي يا ڏاڙهيءَ ۾ وجهڻ لاءِ مينديءَ جي پنن جا ٻہ - ٽي ٻڪ، ۽ مڪتب جي شاگردن ۽ استادن جي دفتري ضرورتن پوري ڪرڻ لاءِ فلوسي پنن جو هڪ دستو موجود رکندو هو، ۽ هڪ پئسي ۾ هڪ پنو پيو وڪڻندو هو. ان کان سواءِ ٻارن جي واپرائڻ لاءِ ڪجهہ ٻيون ”شيون شڪليون“ بہ موجود رکندو هو: مثلا= مٺائي، ڀڳڙا، جوئر جا ڦُلا وغيرہ وغيرہ.
ليلي مل جي هڪ ڪمزوري سندس هَٽ جي سمورن گراهڪن کي معلوم ٿي ويل هئي. هو ﷲ تعاليٰ جي نالي ٻڌڻ سان ڏڪي ويندو هو. گراهڪ کانئس پھرين سودو تورائي پنھنجي هٿ ڪندا، ان کان پوءِ چوندس ”ليلا مل، سودو تہ ڏنئه، پر خبر نہ آهي تہ اگهہ ڪھڙو ڏنئه، ۽ تور ڪيئن بيھاريئه، ڌڻيءَ کان ڊڄجانءِ!“ ڌڻيءَ جو نالو ٻڌڻ ۽ ليلي مل جو ڪنبڻ. ڊوڙي وڃي ساڳيءَ شيءِ مان وڌيڪ ٻہ ٻُڪ ڀري آڻي گراهڪ جي جهوليءَ ۾ وجهندو! اسان ليلي مل جي هٽ جي پاسي ۾ مڪتب ۾ پڙهندا هئاسون. مڪتب مسجد شريف ۾ هوندو هو. خرچيءَ طور روزانو ٻہ پئسا ملندا هئا، اهي کڻي وڃي ليلي مل وٽ رسندا هئاسين. شي وٺڻ کان پوءِ چوندا هئاسونس:”ليلامل، ڪجهہ ڌڻيءَ جو بہ خوف ڪر، ٽڪي ۾ ڇا ڏنو اٿئي؟“ جيتري شي ٽڪي ۾ پھرين ڏني هوندائين، ان کان سوائي هينئر آڻي اسان کي ڏيندو. اسين پنھنجي ڪاميابيءَ تي کلندا، شي کائيندا، موٽي اچي مڪتب ۾ رسنداسين. ان خصوصيت سبب ليلومل نفعو گهٽ ڪمائي سگهيو، ۽ هٽ جي آمدنيءَ مان سندس گهر ٻار جو پلجڻ مشڪل ٿي پيو. پڇاڙيءَ ۾ تيل پيڙهڻ جو گهاڻو بہ چالو ڪيائين، جنھن مان ڪجهہ قدر ڪمي پوري ٿيندي رهيس. گهاڻي جي ڏاند سان گڏ کيس هلندو ڏسي، ماڻھو ٽوڪون ڪندا هئس: ”ليلا مل، هاڻي گهاڻي ۾ پيو ڏاند وانگر وهين؟“
وراڻي ڏيند هو:“ميان، يار پيو ٿو گهاڻي سان گهمائي. جا وڻيس سا واه! اهو بہ شڪر آهي، جو گهاڻي جي ٻاهران پيو گهمائي، جي خود گهاڻي اندر وجهي پيڙهائي ها تہ کيس ڪير چوي ها؟“ ائين چوندو، ڏاند جي پٺيان هلندو رهندو.
ڏياريءَ واري عيد ايندي، تہ ليلي مل لاءِ قيامت کڙي ٿي ويندي، شھر جا سمورا ٻار خالي ٺڪر جا ڏِيئا کڻي وڃي سندس هٽ تي جمع ٿيندا: ”ليلا مل ڪڪڙا ڏي، تيل ڏي، ڦٽاڪا ڏي، سوسڙيون ڏي“. “ليلي مل، حتي الوسع اهي وَٿون منجهن ورهائيندو ويندو. جڏهن سامان هٽ مان کُٽي ويندس، تڏهن ڇوڪرا مشعلون ٻاري هلندا، پر هلندي هلندي، سندس احسان جو بدلو هي ڏيندا ويندا، چي:
”عيد مشعالو، ليلي جو منھن ڪارو!“
ليلومل پاڻ کلندو رهندو، چوندو:”ڇوڪراڻي پوتِي، ڌوتِي نہ ڌوتِي!“
سندس وڏي پٽ، هڪ ڏينھن، کيڏندي کيڏندي، شھر جي هڪ گابي کي ماري وڌو. وڏو پاپ جھڙو ڪم ٿي پيو! ڇوڪري کي کڻي وڃي ٽڪاڻي ۾ ڇڏي آيو، جتي ساري عمر بطور ساڌوءَ جي گذارڻي پيس، ۽ وڌندي وڌندي وڃي پير ڳوٺ جي مرڪزي ٽڪاڻي جو مکيہ ٻائو بڻيو. ليلي مل پاڻ پٽ جي ان پوزيشن مان بہ ڪڏهن فائدو ڪونہ ورتو. چوندو هو، ”ساڌن فقيرن کي ڏبو آهي، کانئن وٺبو نہ آهي“.
قرض کڻائيندو هو تہ ڪاٺ جي ڦرهين تي حساب لکندو ويندو هو. هڪ دفعي ڪي مقروض چور سندس سموريون ڦرهيون کڻي ويا. پاڙي وارا همدردي ڪرڻ آيس. پاڻ چيائين:”چڱو ٿيو، پنھنجي بہ جان ڇڏايائون ۽ اسان جي به! کين چنتا هوندي هئي قرض ڏيڻ جي، ۽ اسان کي چنتا رهي ٿي رقم وٺڻ جي: هاڻي حساب جون ڦرهيون ويون تہ اهي چنتائون بہ لھي ويون، ڀل سندن ئي ڀت گهاٽو هجي!“
ليلي مل جي ڌرم پتني، مائي ”موٽوءَ ماءُ“، پڻ پنھنجي مڙس جھڙي ئي نيڪ نفس هوندي هئي. سندس ڪم هوندو هو صبح جو رستن تي ٻھاري ڏيڻ، جيئن ماڻھن کي پيرن ۾ ڪنڊا نہ لڳن، ۽ رات جو بلاناغي ڀر واريءَ مسجد شريف ۾ ڏيئو ٻارڻ. ۽ شب معراج ايندي تہ سڄيءَ مسجد ۾ ڏيئا ٻاري چراغان ڪندي. قرآن مجيد تي اچي باسون باسيندي، حاجت پوري ٿينديس تہ حال سارو ڪپڙن جي پوتي کڻي آڻي قرآن مجيد کي پھرائيندي.
شھر ۾ ڪنھن کي ماتا نڪرندي تہ لولِي ڏيڻ لاءِ ”موٽوءَ ماءُ“ اچي موجود ٿيندي. ڌوتل اڇا ڪپڙا پائي ايندي. مريض کي صاف بستري تي سمھاريندي. فرش تي واري وڇارائي، مٿانئس پاڻيءَ جي ڇڻڪار ڪرائيندي. گهر اندر گوشت جو اچڻ ۽ پچڻ بند ڪندي. پکو هٿ ۾ ڪري، پاڻ مريض جي ڀر ۾ ويھي لولِي ڏيڻ شروع ڪندي:
”مائي ڏاڻ ڏيندي، پنھنجو پاڻ ڏيندي...
مائي پنھنجي گُلڙن کي پاڻي پاڻ ڏيندي.“
مٺي سُر سان ڪلاڪن جا ڪلاڪ اها لولي بہ هلندي رهندي ۽ پکو بہ ڦرندو رهندو. ماتا جا داغ سُڪي ويندا تہ ليمي يا نم جا پن پاڻيءَ ۾ وجهي، ان پاڻيءَ سان مريض کي غسل ڪرائيندي. ان غسل کي ”مٿي تي پاڻي وجهڻ“ چوندي هئي. غرض تہ ساري ڳوٺ جي ماڻھن سان موٽوءَ ماءُ پئي ڀال ڀلائيندي هئي.
عام عقيدي موجب، بهشت برين مخصوص تہ آهي مسلمانن لاءِ، پر آءٌ سمجهان ٿو تہ ان جي ايڏين وسعتن اندر، ڪنھن ڪنڊ پاسي ڏانھن، جيڪڏهن اهڙي ڪنھن غير مسلم جوڙي لاءِ بہ ڪا گنجائش نڪري آئي، تہ رب العالمين جي شان کان بعيد نہ هوندو!