خانبھادر ميان پيربخش مرحوم
وقت جي حڪومت سان هر طرح وفاداري ڪرڻ سنڌ جي مسلمان زميندارن ۽ ڪاموري طبقي جي ماڻھن جي فطرت جو هڪ اهم جزو هو. حاڪم مغل هجن يا پٺاڻ، راڄ ٽالپرن جو هجي يا انگريزن جو - سنڌ جا وڏيرا هميشہ ”اُڀريءَ کي سلام“ ڪندا رهندا، ۽ هر حاڪم کان انعام ۽ آفرين ناما وٺندا ايندا. اوائلي ڏينھن ۾ تہ جاگيرون ۽ زمينون بہ ملنديون هين.
جن ڏينھن جو آءٌ ذڪر ڪري رهيو آهيان، انھن ڏينھن ۾ تہ ان وفاداريءَ جي وبا جو خاص زور هوندو هو - مثلاً، 1919ع ۾ سيڪريٽري آف اسٽيٽ فار انڊيا، ارل مانٽيگو، تحقيقات ڪرڻ آيو، تہ هندستان جي ماڻھن کي سياسي سڌارا ۽ خود - حڪومت جا حق ڏجن يا نہ؟ اهو فخر فقط سنڌ کي ئي حاصل ٿيو تہ اتانھون جي مسلمان نمائندن سندس اڳيان وڃي سپاسنامو پيش ڪيو، جنھن ۾ هيءَ ارداس ڪيل هئي تہ سنڌ جا مسلمان چالو ڪمشنري راڄ مان بلڪل راضي آهن، ۽ کين ڪنھن بہ قسم جا سياسي سڌارا ڪو نہ گهرجن! تنھن ڪري، اهڙي سمي اندر، مرحوم ميان پير بخش صاحب جي ”انجمن اسلام“ جو اعلان وفاداري ڪرڻ ڪو غير معمولي قدم ڪو نہ هو.
مرحوم پير ڪرم علي شاھہ، جنھن جو احوال اڳتي ايندو، ميان پربخش جو سياسي رقيب هو. ميان صاحب انجمن اسلام ٺاهي، تہ ان جي مقابلي ۾ پير صاحب بہ پنھنجي هڪ انجمن اسلام کڙي ڪئي. اچي لڳو جهيڙو ”اسلام“ جي ٻنھي انجمنن جي وچ ۾. خود انگريز تنگ ٿي پيا. سالن جي هنگامي بعد وڃي فيصلو ٿيو تہ هڪ انجمن جو نالو هجي “انجمن اسلام” ٻيءَ انجمن جي نالي ۾ “ن” کي زير اضافت ڏيئي اچارجي، يعني “انجمنِ اسلام”(انجمني اسلام). پوءِ لڳي لٺ ميمبر سازيءَ تي. ساري شھر جا مسلمان ٻن پارٽين ۾ ورهائجي ويا، حالانڪ ٻنھي انجمنن جي زندگيءَ جو مقصد هن کان سواءِ ٻيو ڪو ڪو نہ هو تہ وقت جي انگريز آفيسرن اڳيان حاضر ٿي، شھر جي مسلمانن پاران وفاداريءَ جي اعلان جي تجديد ڪنديون رهن.
اهو اُهو وقت هو، جڏهن هندو قوم سياسي طرح سخت سجاڳ ٿي چڪي هئي، ۽ ان جا فرد آزاديءَ جي تحريڪ ۾ شامل ٿي، هر قسم جون سختيون ۽ سور سهندا ٿي رهيا. سکر شھر ڪانگريس هلچل جو مرڪز بڻجي چڪو هو. ديش ڀڳت ويرومل ان هلچل جو مقامي اڳواڻ هو ۽ وقتاً فوقتاً جيل جون سزائون ڀوڳيندو ٿي رهيو. مقابلتاً شھر جا مسلمان ليڊر ڪوشان ٿي رهيا تہ ڪنھن بہ طرح مسلمانن کي انھن تحريڪن ۾ شامل ٿيڻ نہ ڏين. هندو، سرڪاري نوڪرين جي حصول وارو مقام اڳ ۾ ئي حاصل ڪري، هينئر آزاديءَ واري وڏي مقصد جي حصول لاءِ ميدان ۾ گهڙي پيا هئا. مسلمان اڃا پھرئين مقام تائين بہ نہ پڳا هئا، اڃا کين پوري تعليم ۽ ڪافي تعداد ۾ معمولي سرڪاري نوڪريون بہ ڪو نہ جڙيون هيون.
ميان پيربخش مرحوم ديندار، سنجيدو، سياڻو، ۽ بزرگ صورت هوندو هو. ميمڻڪو لباس پھريندو هو: زريدار گول پڳڙي، ڊگهو ڪوٽ، ۽ موڪرو پاجامو، هٿ ۾ ڊگهي عصا - آهستي ڳالھائيندو هو ۽ هر اکر چٻي چٿي. نڪتچيني ڪرڻي هونديس، تہ بہ اشارتاً. نہ ڳوڙهي دوستي رکندو نہ هٿ وٺي دشمني ڪندو. مرحوم ميان عبدالرحمان پيرزادي ۽ سرڳواسي ديوان ڀوڄسنگهہ وڪيل سان رستو هوس. ٽيئي شھر جا برک بزرگ هئا. انتھائي شرافت سان هڪٻئي سان نڀائيندا رهيا.
ميان صاحب مرحوم پاڻ ۽ سندس فرزند ميان رسول بخش مرحوم (جنھن پڻ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي رٽائر ڪيو) ۽ ميان نبي بخش (انڪم ٽئڪس آفيسر) مون تي ذاتي طرح مھربان رهيا. مون کي هميشہ اها آس رهندي آئي تہ ڪڏهن ميان صاحب مرحوم کي سندس ابتدائي زماني جا حالات ٻڌي، قلمبند ڪريان. پاڻ اهڙو واعدو بہ ڪيائين، پر منھنجي بدقسمتي، جو فرصت ڪا نہ مليم. معلومات جو وڏو خزانو هو، جو هٿان هليو ويو.
________________________________________
(1) Makhi Khani? Non sense! Shut up! What are you talking? “You are insulting me!”