مرحوم حاجي امام بخش خان ماهوٽو
پڙهيل فقط سنڌي، ساريءَ عمر ۾ ”جان عالم“ جي قصي کان مٿي ڪنھن ڪتاب کي ويجهو اچڻ ڪونہ ڏنائين. اخبار بہ واٽ ويندي، ڪا مفت جي اک چڙهي وينديس تہ گهڙي - سوا ڏسي وٺندس، ورنہ ٿيو ڀلو. مگر زندگيءَ جي اصلي عملي ۽ ٺوس معاملن اندر بيمثل اهل الراءِ هوندو هو. پارٽيبازيءَ ۾ هرگز حصو نہ وٺندو، ڪنھن سان بہ پنھنجي وابستگي ايتريقدر نہ وڌائيندو جو ان تي نازل ٿيندڙ مصيبتن جو ڪو حصو کيس بہ برداشت ڪرڻو پوي- هر واٽ جو وچ وٺيو پيو هلندو، ڪنھن بہ معاملي جي جيستائين سڄي ۽ صحيح تصوير کُلي پڌري پٽ نہ پوندي، تيستائين حاجي صاحب جي پنھنجي راءِ محفوظ ۽ پاليسي غير معين رهندي ايندي. آخري وقت تي قدم ضرور کڻندو، مگر حدن اندر، سھڻو ۽ سيبائيندڙ. جنھن جي مخالف ويندو، ان کي بہ ڏانھنس گهڻي ڏک ڪرڻ جو سبب ڪونہ ٿيندو. انھن ڏينھن اندر لاڙڪاڻي جا وڏا زميندار، سياسي معاملن جي سلسلي ۾ سانَنِ وانگر سِڱين لڳا پيا هوندا هئا: هڪ طرف هوندو هو سرشاهنواز خان، جنھن سان وابستہ هوندا هئا - خانبھادر (بعد ۾ نواب) حاجي امير علي خان لاهوري، خانبھادر غلام محمد خان اسراڻ، خانبھادر محمد پريل خان ڪلھوڙو، ۽ ٻيا ڪيترا ضلعي جا وڏا ننڍا وڏيرا، ٻئي طرف کان هوندو هو خانبھادر محمد ايوب خان کھڙو، جنھن سان ملحق هئا: خانبھادر علي حسن خان هَڪڙو، ڏوڪري تعلقي جا انڙ، ميرو خان جا چانڊيا، ڌامراهن جا جوڻيجا، لاڙڪاڻي تعلقي جا بقاپوري سيد ۽ ڦل زميندار. غرض، سڀ ڏاڍا مڙس، سڀ خانيءَ خان. منجهن رات ڏينھن جون رقاقّتون، وک وک ۾ ”وڙهسان، وڙهسان“...تعلقي لوڪلبورڊ کان بمبئي ڪائونسل ۽ وائسراءِ واريءَ اسيمبليءَ جي ميمبرين تائين، جا جاءِ خالي ٿيندي تہ اُن تي مانڌاڻ مچي ويندو. سڄو ضلعو زلزلي ۾ هوندو. ٻنھي طرفن کان ڇِڪ، دڙڪا داٻ، لالچون لوڀ، ست ستاءُ، ميڙيون منٿون، مرشد سڳورن جا دعا ناما، عملدارن جا عتاب آميز اشارا - هڪ ڪٽڪ لھندو تہ ٻيو پيو چڙهندو. ماڻھوءَ لاءِ مشڪل ٿي پوندو تہ ڪنھن بہ طرف قدم کڻي سگهي! پر حاجي امام بخش مرحوم انھيءَ ساريءَ ڇڪتاڻ هلندي، ائين پيو نظر ايندو ڄڻ کير جي وَٽي تي گلاب جو گل پيو تَري. هرڪو ڏانھنس راضي، هر ڌر جي دل جو پيمانو اميدن سان لبريز، آخر گهڙيءَ تي وڃي ڪندو فيصلو، جنھن ڌر جي ڪامياب ٿيڻ جو 75 سيڪڙو امڪان نظر ايندس، ان کي 75 سيڪڙو ووٽ ڏيندو ۽ جنھن ڌر جي قسمت جو ٿرماميٽر، 25 سيڪڙي جي ڪڙيءَ تي بيهجي ويل هوندو، تہ ان کي سندس امداد بہ 25 پرسينٽ ئي ميسر ٿيندي. چوندو هو تہ ”سياسي ماڻھو فقط وقتي واقف ٿين ٿا، انھن کي انھن جي پنھنجي ليول تي ئي پيو هلائبو آهي. ڪا اصولن جي لڙائي هجي يا ڪا ذاتي ياري هجي، تہ ماڻھو ويھي ڪري ڪو ٻيو ويچار- هت لڳي پئي آهي ڇڙي ٽه - پتائي.“
مون سان مرحوم جي پريت هئي - قطعا= ذاتي، ۽ قطعا= غير سياسي! پر هميشہ اهو ڪَنَ سِيءُ هوندو هوم تہ وقت آئي، شايد حاجي صاحب مون کي بہ ساڳئي ئي اصول جو شڪار نہ بڻائي.آخر امتحان جو وقت اچي ويو.
لاڙڪاڻي ضلعي جي اسڪولبورڊ ميمبريءَ لاءِ اتفاقا= آءٌ اميدوار ٿيس. حاجي صاحب ضلعي لوڪلبورڊ جو سرڪاري ٿاڦيل ميمبر هو. منھنجي ڪاميابيءَ جو مدار هو سندس ووٽ تي. منھنجي مخالفت ضلعي جي هندو ڪليڪٽر طرفان شدت سان ٿي رهي هئي. ان ڪليڪٽر سان ڪجهہ وقت اڳ مان جهيڙو ڪري چڪو هوس. اهو زهر سندس دل مان خارج ٿيڻ جھڙو نہ هو، جنھنڪري منھنجي اميدواري هينئر سندس لاءِ هڪ چئلنيج بڻجي پيئي.
ضلعي جي ٻنھي ڊويزنن جا ڊپٽي ڪليڪٽر مسلمان هئا، قطعا= چمچي قسم جا- حڪم صادر ٿين تہ ”امام بخش کي ياد ڏيارين تہ هو سرڪاري ٿاڦيل ميمبر آهي ۽ سرڪار جو حڪم اهو آهي تہ علي محمد کي هرگز ووٽ نہ ڏنو وڃي“. حڪم رسڻ شرط امام بخش مرحوم جي ڪڍ ڪوٽوار ڪاهي پيا- آڻي ڪيائونس حاضر حضور ۾. چونڊ سخت زورائتي هئي، ضلعي جون اکيون هيون کتل امام بخش تي. هر ڪنھن ڀانيو ائين پئي تہ امام بخش ضلعي جي آفيسرن کي انڪار ڪري ڪونہ سگهندو، تنھنڪري منھنجي اميدواري جو معاملو اڳ ۾ ئي ختم ٿي ويندو. آفيسرن کي پاڻ بہ اهڙي ئي خاطري هئي. ڪھڙي مجال هئي هڪ ننڍڙي زميندار ۽ ٿاڦيل سرڪاري ميمبر کي، جو خود سرڪار جي حڪم جي انحرافي ڪري سگهي؟ پر امام بخش مرحوم بنھہ تريءَ تيل ئي لائڻ ڪونہ ڏنن! ٺڙٺپ جواب. چيائين تہ ”صاحب! جناب ڊسٽرڪٽ ماجسٽريٽ صاحب بھادر جو حڪم اکين تي، پر ووٽ ڏيندس علي محمد کي، ۽ نہ وري اها ڳالھہ مخفي ئي رکندس، ڇو تہ انڪري ٻين ووٽرن تي خراب اثر پوڻ جو امڪان آهي.“
اتانھون نڪري سڌو مون وٽ آيو ۽ اچي مون سان گڏ رهڻ لڳو. جيترا ڏينھن اليڪشن هلي، مون کان ڌار نہ ٿيو. سندس مثال ڏسي ٻين وڏيرن کي بہ همت ٿي. مون کي ڪافي کان زيادہ ووٽ مليا ۽ آءٌ ڪامياب ٿيس.
ماڻھن پڇيس تہ ”اها همت ڪٿان آندءِ؟“
چيائين، ”همت جو هٿيار هر وقت پاڻ وٽ موجود رهي ٿو، پر ڪتب آڻبو آهي وقت سر، ماڻھوءَ ماڻھوءَ کي ڏِسي. “ڪونجن وارا ڪانَ ڪٻرين تي تہ ڪونہ وڃائبا آهن!“
پوئين زماني ۾ بيمار رهڻ لڳو. مون کي گهرائي لاڙڪاڻي ۾ پاڻ سان رهايائين. اوستي عبدﷲ واريءَ اوطاق ۾ رهندا هئاسين. پوريءَ طرح ياد نہ اٿم تہ سال 1932ع هو يا 1933ع. انھن ڏينھن ۾ سنڌ کي بمبئيءَ کان جدا ڪرائڻ لاءِ تحريڪ هلي رهي هئي. ان تحريڪ جو اڳواڻ هو خانبھادر محمد ايوب خان کھڙو. آءٌ سندس سيڪريٽريءَ طرح پيو تحريڪ لاءِ لٽريچر وغيرہ لکندو هوس. اوچتو اطلاع آيو تہ برٽش پارليامينٽ جي جائنٽ پارليامينٽري ڪاميٽيءَ اڳيان کھڙي صاحب کي لنڊن ۾ پيش ٿي، سنڌ جي جدائيءَ بنسبت بيان ڏيڻو آهي. کھڙي صاحب جي لنڊن رواني ٿيڻ ۾ وقت بچيو هو ڪنھن ڏينھن - اڌ جو، تنھنڪري هڪڙيءَ رات جي پيٽ اندر ئي مون کي سندس بيان لکي تيار ڪرڻو پيو. امام بخش مرحوم کي بيماريءَ جي حالت ۾ آءٌ ڇڏي ڪونہ ٿي سگهيس. ساڳئي وقت جنھن اوطاق ۾ اسان جي اقامت هئي، اتي بجليءَ جو بندوبست بہ ڪونہ هو. آخر اوطاق ٻاهران رستي تي، ميونسپل جي بجلي بتيءَ جي روشني هئي، ان هيٺان ويھي، آءٌ لکڻ جو ڪم ڪري سگهيس ٿي، ساري رات نہ مون ننڊ ڪئي نہ مرحوم امام بخش. صبح جو ٻانگ آئي تہ بيان بہ لکجي وڃي پورو ٿيو. بعد ۾ وڃي ظاهر ٿيو تہ سنڌ جي علحدگيءَ آڻڻ ۾ ان بيان ”حرف آخر“ جو ڪم ڪيو.
بھرحال، اُها رات وسرڻ جي نہ هئي. مرحوم امام بخش جي سياست سان ڪا دلچسپي ڪانہ هئي، ۽ نہ وري سنڌ جي جدائيءَ واري سوال جو ئي ڪڏهن ڪو مطالعو ڪيو هئائين. ان هوندي بہ ڳالھين ٻڌندي ڪڏهن ڪڏهن پنھنجي راءِ ڏيندو ٿي ويو. مثلا= چيائين:
”سنڌ کي ڀل جدا ڪرايو، اسان تہ اوستائين جيئرا ڪونہ هونداسين جو ويھي ان جا نفعا نقصان ڏسون، پر ايترو معلوم آهي تہ ٺھيل جاءِ کي ڊهرائي پنھنجي ڏاڙهي اُستن جي هٿن ۾ ڏيڻي آهي.“
سنڌ جدا ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي مرحوم جو انتقال ٿي ويو.