آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

اھي ڏينھن اھي شينھن (ٽئي جلد)

پير علي محمد راشدي ھڪ سياستدان، صحافي، وزير ۽ سفير ھجڻ سان گڏ ھڪ منفرد انداز وارو ليکڪ بہ رھيو آھي. هن ڪتاب ۾ پير صاحب سنڌ جي سياست، صحافت، ادب ۽ ٻين شعبن جي شخصيتن بابت نرالي انداز ۾ ذڪر ڪيو آهي ۽ ھن ڪتاب کي تاريخ ساز ڪتاب جي حيثيت ڏني آهي. ھن ڪتاب ۾ ليکڪ پنھنجي دور جي وڏيرڪي زندگي جي تصوير ۽ سنڌ جي ڪيترين ئي مشھور ۽ عام شخصيتن ۽ واقعن جو ذڪر ڪيو آھي.

Title Cover of book اھي ڏينھن اھي شينھن (ٽئي جلد)

آغا نظر علي خان مرحوم

سرڳواسي ماکيجاڻيءَ جي ذڪر هلندي، آغا نظر علي خان جي ياد بہ قيْئي ستائي، تنھنڪري سندس احوال بہ هن ئي موقعي تي قلمبند ڪري ڇڏيان ٿو.
مرحوم لاڙڪاڻي جو ويٺل ۽ پھريائين پي. ڊبليو. ڊي ۾ داروغو هو. قومي ڪمن سان ڳوڙهي دلچسپي هيس. لاڙڪاڻي جي ڪنِ ڪٽر هندن جو ستايل هو. 1927ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ هندو - مسلم فساد ٿيا. فساد جي مکيہ ڪيس ۾ جي مکيہ مسلمان جوابدار بڻايا ويا، تن مان هڪ نظر علي خان بہ هو. مقدمي مان باعزت آزاد ٿيڻ بعد، مسٽر کھڙي کيس ”سنڌ زميندار“ پريس جو مئنيجر مقرر ڪري سکر روانو ڪيو. ٻن - ٽن مھينن کان پوءِ آءٌ بہ ساڳيءَ پريس ۾ ايڊيٽر ٿي ويس. مئنيجر ۽ ايڊيٽر جي پگهار، انھن ڏينھن ۾ هئي هڪ روپيو يوميه، ۽ اهو سال هو 1929ع.
نظر علي خان جي حياتيءَ جا اصول هئا: مالڪ پريس (مسٽر کھڙي) ذات سان وفاداري، خرچ جي معاملي ۾ ڪفايت شعاري، بني نوع انسان تي بي اعتباري، هندو ذات کان بيزاري، اڇيءَ چمڙي(يعني انگريزن) اڳيان نيزاري، مسلماني نالي ۾ مستقل آه ۽ زاري، صحت جي معاملي ۾ خبرداري، مفت جي ماني ملي تہ پيٽ کي پورن آزادي، بيماريءَ جي حالت ۾ دانھن ڪوڪ سخت، مگر دوا ضرور ملي مفت، جيڪڏهن پيرين پنڌ هلڻ ممڪن هجي تہ بگيءَ جو ڀاڙو خرچ ڪرڻ بدترين بدعت، صورت رعبدار، آواز گرجدار، يارن جو يار، پرمذاق، بذلہ سنج -.
ﷲ تعاليٰ جون شال سندس مرقد منور تي رحمتون وسن! مون جھڙي اڙٻنگ انسان جون جيتريون الغرضايون ان شخص برداشت ڪيون، نہ ٻئي ڪنھن اڄ تائين برداشت ڪيون، ۽ نہ هن کان پوءِ ئي ڪو ڪندو.
اسان ٻنھي، سالن جا سال، گڏ گذاريا. هڪ جاءِ ۾ رهندا هئاسين، هڪ ٿانوَ مان کائيندا هئاسين، ۽ جيستائين بجيٽ ۾ وسعت پيدا ٿي، سمهڻ لاءِ فراسي بہ ساڳي ئي استعمال ڪندا هئاسين. اخبار نويسيءَ جو ڌنڌو مالي نقطہ نگاھہ سان هونئن بہ هر سمي ۾ خراب آهي، پر انھن ڏينھن ۾ تہ خاص طرح عذاب هوندو هو. پگهار رپيو روز - کائون تہ پھريون ڇا، ۽ پھريون تہ کائون ڇا؟ تنھنڪري شب و روز تير تڪليءَ تي گذارو ڪرڻو پئي پيو. ڪم جي هيءَ حالت جو خبرن گهڙڻ، آرٽيڪلن ۽ ايڊيٽوريلن لکڻ کان سواءِ، ڪڏهن ڪڏهن اخبار کي فولڊ ڪرڻ ۽ ٽڪلين لڳائڻ جو ڪم بہ اسان ٻنھي شخصن کي ئي ڪرڻو ٿي پيو. پر نظر علي خان جي سنگت ۾ رهي مصيبتون محسوس ئي ڪين ٿي ٿيون. سڄو ڏينھن کل مذاق ۾ گذرندو هو. نظر علي خان جي دلچسپ شخصيت هر روز ڪو نہ ڪو لطيفو پيدا ڪريو ويٺي هوندي هئي.
مون مٿي عرض ڪيو آهي تہ مرحوم هندو مھاسڀاين جو سخت ستايل هوندو هو. تنھنڪري هندوءَ جو نالو پيو تہ ڄڻ ڪانوَ ڪمان ڏٺي. اصولاً دورانديش ۽ عافيت پسند هو، تنھنڪري زباني جمع - خرچ کان سواءِ، عملي طرح، هندن کي بہ ڪنھن خاص نقصان پھچائڻ جي ڪوشش ڪا نہ ڪندو هو. پر انھن ڏينھن جا مھاسڀائي مھاشي مذاق سليم کان بلڪل عاري ۽ ”اسپورٽنگ اسپرٽ“ کان قطعي خالي هوندا هئا، چرچن ۾ چڙي ويندا، جنھن ڪري جتي بہ ڪو هندو - مسلم جهيڙو ٿيندو، تہ جوابدارن ۾ سڀ کان پھريائين نالو نظر علي خان جو ڏيندا هئا. هوڏانھن نظر علي خان جو نالو آيو، ۽ هيڏانھن ”سنڌ زميندار“ پريس ۾ ٽيجهو شروع ٿي ويندو. تارون، خط، عريضيون اخباري آرٽيڪل دانھون، ڪوڪون، نمازون، نفل، صلواتون، هر وقت ۽ هر طرف، پھريائين پنھنجي مرشد، مولانا ڪمالديرويءَ کان وڃي دعا طلبي ڪندو. ان کان پوءِ ٽڪٽ وٺندو لاڙڪاڻي جي- تاڪ پنھنجو حال زار کھڙي صاحب کي ٻڌائي کيس مدد لاءِ اُٿاري کڙو ڪري. انھن ڏينھن ۾ منھنجو تہ خاص طرح سان اٿڻ ويھڻ، سمهڻ سڀ حرام ڪري ڇڏيندو. اڌ رات جو ڄنگهہ کان وٺي اٿاري ويھاريندو:
”اي ظالم، اُٿ تہ سھي! تنھنجي وفادار دوست جي هارٽ فيل ٿي رهي آهي. ڪيڏو نہ سنگدل آهين! منھنجي لاڏاڻي جو وقت اچي ويو آهي، ۽ تون اڃا پيو نڀاڳ جون ننڊون ڪرين!“
ان دلدوز تمھيد کان پوءِ، بيخوديءَ جي حالت ۾ سندس دماغ اندر جيڪي بہ بخار اٿيا هوندا، تن کي ويھي ٻاهر ڪڍندو. مون کي جهوٽا کائيندو ڏسي فرمائيندو:
”تنھنجو ايمان اصل کان ڪمزور آهي. اڄڪلھہ ڪفر ۽ اسلام جي جنگ چالو آهي. مجاهدن تي ڌڙاڌڙ مقدما داخل ٿي رهيا آهن. مھاسڀائي تہ تنھنجو نالو ئي ڪو نہ ٿا وٺن، توتي ڪو مقدمو ئي داخل ڪو نہ ٿا ڪن، تنھن مان ظاهر آهي تہ تنھنجي ايمان ۾ سقم آهي! پنھنجي ايمان کي درست ڪرڻ جي ڪوشش ڪر. جهاد جي ايام اندر جنھن مسلمان کي ننڊ آئي، تنھن جي مسلمانيءَ ۾ شڪ ڪرڻ لاءِ سبب آهي.“
زجر و توبيخ جو اهو سلسلو اوستائين چالو رکيو ايندو، جيستائين فجر جي نماز جو وقت ايندس. نماز پڙهڻ کان پوءِ، اُڀ - پيرين بيھي، دعائون پڙهندو، چئني طرفن ڏانھن درود شريف ڇوڪاريندو، ۽ پڻ پنھنجي چوڌاري آڱر سان حفاظتي حلقو ڪڍندو.
سندس باري ۾ بيشمار لطيفا آهن.
تندرستيءَ کي قائم رکڻ ۽ بيماريءَ کان بچڻ جو خيال مراق جي حد تائين پھتل هوس. هڪ دفعي سندس هڪ هموطني، لاڙڪاڻائي عملدار دوست سکر بدلي ٿي آيو. تنھن صاحب نہ ڪئي هم نہ تم، بئگ ۽ بسترو کڻائي اچي پريس ۾ لٿو. پريس ۾ کٽون هونديون هيون ٽي، تن مان ٻہ قابل استعمال ۽ ٽين ڇنل. مھمان کي ڏسي، مستقبل جو سارو نقشو آغا صاحب جي دماغ ۾ چڪر ڪاٽڻ لڳو. کٽون سڄيون هيون ٻہ - هڪ تي سمهندو هو پاڻ، ٻيءَ تي آءٌ. مھمان جي تشريف آوريءَ سبب، هڪ کٽ تہ ويندي ان ڏانھن، باقي بچندي کٽ هڪ - هاڻي اها پاڻ استعمال ڪري يا آءٌ؟ اهو هو فوري ”پرابلم“، جنھن کي ”ڊسڪس“ ڪرڻ لاءِ مون کي سڏي وڃي پنھنجي ڪمري ۾ ويھاريائين.
تقرير شروع ٿي (تقرير جو ڏاڍو شوق هوندو هوس، ۽ يقين هوس تہ سندس تقرير ٽڪرن ۾ بہ ٽنگ ڪري سگهي ٿي)، جنھن جو ماحصل هيءُ هو:
”... اهو مھمان تمام وڏو آفيسر آهي. پريس جي مئنيجنگ ڊائريڪٽر، کھڙي صاحب، جو همڪلاسي دوست آهي. اسان جو ڪم ڪار ڏسي کھڙي صاحب کي هڪ اکر چيائين، تہ اسان جي پگهارن ۾ خودبخود اضافا ٿي ويندا. ماني پنھنجي پاڻ تيار ڪرائيندو. باورچي ساڻ اٿس. دسترخوان تي لازماً اسان کي بہ سڏي پيو ويھاريندو. بنان خرچ جي پيا سٺيءَ ماني جا مزا ماڻينداسين. خوراڪ بہ لذيذ ۽ ساڳئي وقت خرچ جي بہ بچت. دورانديشيءَ جا اهي خيال رکي، مون فيصلو ڪيو آهي تہ پنھنجي کٽ سندس حوالي ڪريان.“
مون عرض ڪيو:
”اوهان جي سوچ سٺي آهي. ڀل پنھنجي کٽ ڏيوس. اوهان کي خاص اضافو وٺرائي ڏيندو. منھنجي خرچ لاءِ موجودہ تنخواھہ ڪافي آهي.“
”ادا سائين، توکي خبر آهي تہ مون کي جگر جي بيماري آهي. ننڊ آرام جي نہ آئي، تہ بخار چڙهندم. تنھن کان پوءِ قد بت ۾ بہ آءٌ توکان ڊگهو ۽ موٽو آهيان. جيڪڏهن پاڻ واري کٽ تون مون ڏانھن ٽرانسفر ڪندين، تہ تنھنجي هڪ وفادار دوست جي جان بہ بچي پوندي ۽ ساڳئي وقت توکي ثواب بہ حاصل ٿيندو. کٽ نمبر ٽيون، توڙيجو عمر رسيده آهي، پر ان هوندي بہ تنھنجي سمهڻ لاءِ منجهس ڪافي گنجائش پيدا ٿي سگهي ٿي.“
مون بھرحال، انھن فائدن ۽ ثوابن پرائڻ کان نابري واري. پر رات جو ٻاهران گهمي ڦري، موٽي اچي ڏٺم تہ آغا صاحب اڳ ۾ ئي مون واريءَ کٽ تي قبضو ڪيو، اکيون ٻوٽيون، ڦڙھہ لڳو پيو آهي. نوڪر کي چئي ڇڏيو هئائين تہ مون کي ٻڌائي تہ کين اوچتو سخت بخار ۽ دل جي ڌڙڪڻ جو عارضو پيدا ٿي پيو هو ۽ ڊاڪٽر هدايت ڪئي اٿس تہ سر شام سمھين پوي، ۽ ساري رات آرام جي ننڊ ڪري!
لاچار مون کي کٽ نمبر 3 تي سمهڻو پيو. ان کٽ جي عمر طبعي اڳ ۾ ئي پوري ٿيل هئي. جنھن طرف پاسو ڦيرايان، واڻ جي ٽڙڪڻ جا آواز پيا اچن! لاچار اُٿي ويھي رهيس. سوچڻ لڳس تہ ڪھڙي اسڪيم ڪري ان مھمان کي خود آغا هٿان ڪڍرايان، جيئن منھنجي کٽ پالھي ٿي پوي. نئين کٽ خريد ڪرڻ جي گنجائش نہ اسان جي پنھنجي بجيٽ ۾ هئي ۽ نہ ان تي پريس جي پئسن مان ئي خرچ ڪرڻ جو ڪو جواز هو. ﷲ تعاليٰ بروقت مدد فرمائي. منھنجي نگاھہ مھمان جي طرف ويئي - ڏسان تہ ننڊ جي حالت ۾ بہ پيو ٽنگون کنھي، ۽ قدري زور سان!
صبح تي مون آغا صاحب سان کٽ واري معاملي متعلق ڪا شڪايت ڪا نہ ڪئي. پاڻ زور سان سندس خير عافيت پرسي ڪئي ۽ کٽ نمبر 3 جي تعريف ڪيم. کيس بلڪل اطمينان حاصل ٿيو، سندس بخار بہ لھي ويو ۽ دل جو ڌڙڪڻ بہ بند ٿيو.
منجهند جو مھمان آفيس مان موٽي اچي پنھنجي کٽ تي ستو ۽ ننڊ ۾ وري پنھنجون ٽنگون ۽ انھن کان مٿئين بدن جي حصي کي زور سان کنهڻ شروع ڪري ڏنائين. مون آغا کي وٺي وڃي مٿانئس بيھاريو ۽ هن طرح عرض ڪيو: ”هيءُ غضب تہ ڏسو! هن مھمان کي تہ خارش جي بيماري آهي ۽ سا بہ جسم جي ناقابل بيان حصي ۾. ِاها خارش وچڙندڙ قسم جي معلوم ٿئي ٿي. ٿورن ڏينھن اندر اسان سڀني کي وڪوڙي ويندي. مون کي سخت خوف ٿو ٿئي سو آءٌ تہ وڃي ٿو ٻئي هنڌ رهان. خارش ٿي تہ ڪھڙو منھن ماڻھن کي يا خود مئنيجنگ ڊائريڪٽر کي ڏيکاريندس. ڇا چوندوسانِ تہ ڪٿان اها بلا پرايم؟ دشمن قسما قسم جا قصا ٺاهيندا ۽ دوست بہ پيا اجايا انومان ڪندا.“
بيماريءَ جو نالو ٻڌي آغا جي لونءَ ڪانڊارجي ويئي. ان وقت ئي مشوري لاءِ وڃي ڊاڪٽر سان ملياسين. حقيقت مون پيش ڪئي ۽ مناسب حڪمت عمليءَ سان. ڊاڪٽر صاحب راءِ ڏني تہ خارش وچڙندڙ قسم جي ٿي سگهي ٿي. رات جو دستوري گهوم بعد واپس آيس، تہ مھمان ڪو نہ هو ۽ مھمان واريءَ کٽ تي منھنجو بسترو لڳل هو! اصل ۾ اها کٽ آغا صاحب جي هئي ۽ کٽ نمبر 2 کان وڌيڪ ڪشادي ۽ آرام ده، پر جنھن صورت ۾ ان تي هڪ رات وچڙندڙ خارش جو مريض مھمان سمھي چڪو هو، تنھن صورت ۾ دستوري دورانديشيءَ کان ڪم وٺي آغا صاحب آئنده لاءِ اها کٽ مون تي مرحمت فرمائي ڇڏي.
رسيده بود بلائي، ولي بخير گذشت!
آغا صاحب سخت ڪفايت شعار هوندو هو. جيڪڏهن مفت ۾ ڪم نڪري، تہ پئسي خرچڻ جو بنھہ نالو نہ وٺندو. سوال شريعت جي پيرويءَ جو هو ۽ شريعت ۾ اسراف جي منع هئي!
تيل، صابڻ ۽ ٽوال پنھنجو ڪڏهن ڪو نہ آڻيندو. منھنجين ئي شين تي پيو سندس گذارو ٿيندو. اصولاً بہ ان ڳالھہ کي صحيح سمجهندو هو. مئنيجر ۽ ايڊيٽر توڙيجو ظاهري طرح ٻہ شخصيتون آهن، مگر حقيقت ۾ هو هڪ ئي شاهي ِسڪي جا ٻہ پاسا ٿين ٿا - يا هڪ ئي مالڪ جي زمين جا ٻہ ٻارا، پوءِ هڪڙي ٻاري جو پاڻي ڀڄي ٻئي ٻاري ۾ لنگهي پيو، تہ ان ۾ ڪو مذائقو ڪو نہ هجڻ گهرجي. ان سونھري اصول پٽاندر، منھنجي ڪا بہ شيءِ آغا صاحب جي تصرف کان محفوظ ڪا نہ هوندي هئي. تيل جي شيشن تي سندس خاص نگاھہ ڪرم هوندي هئي. منھنجو نوڪر ڇوڪرو، علي محمد، ڪنھن شيءِ ڏيڻ کان انڪار ڪندس تہ کيس پريس کان ٻاهر ڪڍي بيھاريندو. اصول کان ٻاهر آغا ڪو قدم ڪو نہ کڻندو. علي محمد جي اخراج ۾ اصول هيءُ مضمر هوندو تہ هو منھنجو خانگي نوڪر آهي ۽ ”خانگي ماڻھن“ جو پريس اندر رهڻ قاعدي جي سراسر خلا ف!
آغا صاحب کي هر روز تيل بہ ڪافي مقدار ۾ کپندو هو. وار گهاٽا، ڏاڙهي وڏي، ۽ ساري جسم تي تيل جي مالش نہ ٿئي تہ خشڪي، خشڪي مان وري خارش جو خطرو!
هڪ دفعي منھنجو سؤٽ مرحوم سلطان شاھہ بيمار حالت ۾ مون وٽ آيو. ڊاڪٽر مشورو ڏنو تہ سندس قارو رو تپاسايو وڃي. مرحوم علي الصباح قارو رو ڪري تيل جي خوبصورت خالي شيشي ۾ بند ڪري، ڪٻٽ جي ڪنڊ ۾ رکي ڇڏيو. پاڻ ۽ آءٌ ٻئي ٻاهر هليا وياسين. آغا صاحب پويان غسل فرمايو ۽ تيل جي تلاش ۾ ڪٻٽ ڳوليندي اچي قاروري واريءَ شيشيءَ تي بيٺو. مال مفت دل بيرحم. ساري شيشي مٿي، منھن، ڏاڙهيءَ ۽ جسم تي مکي وڃي ٻاهر چڙهيو. پر قاروري ڪٿان ٿي تيل جون سڪون لاٿيون؟ موٽي آياسين تہ آغا صاحب علي محمد ملازم تي باھہ ٿيو ويٺو هو. - چي، ”هاڻي بي ايمان ٿي پيو آهي، توسان سخت ٺڳي ڪري ٿو، سستيون شيون وٺي اچي ٿو، ۽ بچايل پئسا مٿان پاڻ هضم ڪري وڃي ٿو. اڄ مون سندس آندل تيل استعمال ڪري ڏٺو آهي. شيشي ٻاهران تہ خوبصورت پر اندر جھڙو پاڻي. ساري شيشي کپائي اٿم پر حرام جو جسم تي تريءَ ۽ چڪنائي جو ڪو نشان پيدا ٿئي. ٿڌ ۾ ڦٽل چپن کي ذرو لاتم تہ مورڳو ڪرڻ لڳا. اهڙي حرامخور تي ڪرڙي نظر هجڻ گهرجي. ماڻھو جي پئسو خرچ ڪري، تہ شيءِ تہ سٺي ملڻ گهرجي!“
علي محمد کان پڇا ڪيم، هن چيو تہ تيل جي شيشي تہ اندر بند پئي آهي،آغا اهو تيل ڪٿان آندو؟
ورائي آغا کان پڇيم. وٺي وڃي قاروري جي خاليءَ شيشيءَ تي بيھاريائين.
پوءِ جو پيدا ٿيل Crisis بيان کان ٻاهر آهي. مختصراً، غسل ٿيا، گرم پاڻيءَ سان. جسم مبارڪ تي ميٽ تيل ۽ بيسڻ جون مالشون. ان جي مٿان صابڻ، هرملي ۽ عود جا واس. نمازون. پاڪائيءَ جون دعائون. آئنده جي احتياطي تدابير جو پروگرام. غرض اهو سارو ڏينھن پريس جو سمورو عملو ٿرٿلي ۾ رهيو.
پر منھنجي تيل جي شيشين جي ان کان پوءِ بہ جان ڪا نہ ڇٽي.
* * *
اوائلي ڏينھن ۾، سنڌ زميندار پريس مارواڙي محلي ۾ هوندي هئي، ۽ پريس جي ٻنھي پاسن ڏانھن مارواڙين جا گهر. انھن مارواڙي عورتن جهيڙي ۽ گارين جي فن کي ترقي وٺائيندي، وڃي هڪ مستقل آرٽ جي حد تائين پھچايو هو. جهيرو ٿي پيو تہ هفتن جا هفتا چالو رهندو. هر فريق محلي جي ٻين عورتن کي بہ وٺي اچي پاڻ سان جهيڙي ۾ شامل ڪندو. ان طريقي سان جهيڙو ڪاٿي بہ شروع ٿئي ۽ ڪھڙين بہ ٻن عورتن جي وچ ۾ ٿئي - پر محلو سارو ٻن پارٽين ۾ ورهائجي ويندو. جهيڙي جو پلان هيءُ هوندو: صبح جو گهر جي ڪم حاج لاهڻ بعد ٻيئي ڌريون گهرن کان ٻاهر نڪري اچي رستي تي ويھنديون، هڪٻئي جي سامھون. وچ ۾ چوني سان اڇو پٽو ڪڍي، طرفين جون حدون نروار ڪيل هونديون - پھريائين هڪ پارٽيءَ جون عورتون اٿنديون. گاريون وسائينديون، هٿن جا چالا ڪنديون، اڇي پٽي تي پھچنديون. ان کان پوءِ هو پوئتي ورنديون ۽ ٻئي طرف واريون اٿي حملو شروع ڪنديون. ساڳيءَ طرح گارين جا ”وڏڦڙا“ وسندا، ۽ هٿ فضا ۾ ڦرندا ايندا. شام تائين اهو سلسلو هلندو رهندو. گهر جي ڪم جو ٽائيم آيو تہ ”ٽروس“ ٿي ويندو ۽ ٻيئي ڌريون کير کنڊ، جيستائين وري ٻيو صبح اچي ۽ ميدان ڪارزار نئين سر گرم ٿئي. لڙائي هڪ دفعي شروع ٿي تہ مھينن جا مھينا پيئي هلندي، پر ان طريقي سان تہ روزانہ مقرر وقت اندر جهيڙو، ۽ ان کان پوءِ وري ٻئي ڏينھن تائين خير.
ان جهيڙي جي دوران ۾ آيو ويو، جيڪو بہ رستي تان لنگهندو، ان کي وچ ۾ آڻي پيون هڪٻئي کي پڻينديون - مثلاً:
”اڙي اهو ٽوپيءَ وارو توکي...“
”ٽوپيءَ وارو مون کي ڇو؟ توکي...“
آغا نظر علي خان روزانو ڏهين بجي مھل اخباري پني جي خريداريءَ لاءِ بزار ويندو هو. پريس کان ٻاهر قدم رکندو، تہ جهيڙي واريون عورتون سندس اهڃاڻ ڏيئي، هڪٻئي تي گاريون وسائڻ شروع ڪنديون --
”اڙي، اهو ڊگهيءَ ڏاڙهيءَ وارو تنھنجو....“
”ڊگهي ڏاڙهيءَ وارو تنھنجي آڪھہ جو...“ وغيرہ وغيرہ.
روزانہ اها ڪارروائي هلندي رهندي هئي، ۽ واٽ ويندي پيو آغا صاحب ائين گهلبو هو، پر مون کي اها خبر ڪا نہ هئي.
هڪ ڏينھن آغا صاحب فرمايو: ”اڄ مون سان گڏجي بازار هل تہ توکي هڪ اهڙو مزو وٺرايان ٿو، جنھن ۾ مزي جو مزو بہ ۽ شرع شريف جي بہ ڪا ڀڃڪڙي ڪا نہ.“
آءٌ تيار ٿيس. آغا صاحب ڊگهي شيرواني زيب تن فرمائي، پوءِ ترڪي ٽوپيءَ کي برش هڻي مٿي تي رکيائين ۽ لڪڻ هٿ ۾ کنيائين. ”مولاد مدد“ ڪري، پير دروازي کان ٻاهر وڌائين. آءٌ بہ سندس ڪڍ.
مارواڙين جو جهيڙو اڳ ۾ چالو ٿي چڪو هو. پري کان هڪل ڪئي هڪ عورت:
”اڙي! توسان اهو ڊگهي ڪوٽ وارو مولانا...“
ٻيءَ وراڻي ڏني:
”ڊگهي ڪوٽ وارو توسان، تنھنجيءَ آڪھہ سان..“
آغا صاحب ڪنڌ ورائي فاتحانہ انداز ۾ مون ڏانھن ڏٺو، پر ان وچ ۾، دانھن آئي -
”اڙي اهو ڊگهي ڪوٽ وارو منھنجي آڪھہ سان ڇا ڪندو. مان سندس آڪھہ...“
يعني گارين جو رخ ڦري پيو ۽ هينئر طرفين جون گاريون سڌيءَ طرح خود آغا صاحب قبلي تي وسڻ لڳيون. عورتن ڏسي ورتو هو تہ اهو شخص روزانہ جهيڙي جي ٽائيم تي اچي وچ ۾ پوي ٿو، تنھنڪري اڄ ضرور سندس حاج بہ لاٿي وڃي.
هيڏانھن گارين جي ٽاڙا واڙي تيز ٿيندي ويئي، ۽ هوڏانھن آغا صاحب جا قدم تيزيءَ سان اٿڻ لڳا. گهڙي ڀر ۾ وڃي نيم جي چاڙهيءَ وارن هٽن ۾ پناھہ ورتائين. مان ڪيتري بہ ڪوشش ڪئي، پر آغا صاحب کي پڄي نہ سگهيس. تنھنڪري موٽي پريس ۾ آيس. آغا صاحب سارو ڏينھن گهر بدر رهيو. شام جو جهيڙي ختم ٿيڻ بعد ئي واپس آيو. سخت ناراض. مون ڏانھن اکيون کڻي نہ سگهي. هليو هو پاڻ بہ شرعي مزو ماڻڻ ۽ مون کي بہ راھہ هلندي لطف وٺائڻ. مزو مزي جي ماڳ، وچان مٿس گارين جا بادل برسي پيا.
مون کي حڪم فرمايائين تہ بطور ايڊيٽر جي آءٌ هڪ زوردار ليٽر پوليس جي فوجدار ڏانھن لکان، جنھن ۾ کيس استدعا ڪريان تہ هو انھن عورتن جي جنگ بند ڪرائي، ڇو تہ ان مان پاڙي پنبي وارن لاءِ سخت آزار متو آهي. ليٽر ويو. پوليس آئي. جهيڙو بند ٿيو. پر عورتن جي دل ۾ آغا ڏانھن پاڻ زهر وڌيو.
آغا صاحب جو دستور هوندو هو تہ صبح ويلي اس وٺڻ جي غرض سان کڏيءَ تي چڙهي ويھندو هو. اها کڏي حاطي واري دروازي جي مٿان هوندي هئي. هڪ ڏينھن آغا صاحب حسب دستور وڃي کڏيءَ تي ويٺو.هيڏانھن هن جو موڙي تي ويھڻ ۽ هوڏانھن مٿانس پٿرن جو وسڪارو شروع ٿيڻ! شڪست خورده مارواڙي عورتن رات جو ئي پنھنجن گهرن ۾ پٿر گڏ ڪري رکيا هئا، جيڪي هينئر آغا صاحب تي وسڻ لڳا.
مان اندر ڪمري ۾ هوس. اوچتو آغا صاحب جون دانھون ڪنن تي پيون. ٻاهر نڪري اچي ڏٺم تہ نہ فقط کڏيءَ تي پر اسان جي ساري اڱڻ تي پيا پٿر وسن. پوئين دورازي کان نڪري، آءٌ ۽ آغا صاحب وڃي فوجداريءَ ۾ پھتاسون. اتانھون پوليس وٺي اچي ان مصيبت کي ختم ڪرايوسين.
انھن ڏينھن کان پوءِ پريس ۽ پاڙي وارن جا تعلقات ناخوشگوار ٿي پيا ۽ سلامتي ان ۾ ڏٺي ويئي تہ پريس جي جاءِ بدلائي وڃي. چنانچ اسان پريس کڻائي، وڃي ڪوئنس روڊ تي هوتچند وڪيل جي جاءِ ۾ رهڻ لڳاسين، جيڪا ليوڪس پارڪ جي ڀر ۾، ۽ چرچ آف انگلنڊ جي بلڪل سامھون هوندي هئي.
* * *
پريس جي پئسي کي ڪفايت سان استعمال ڪرڻ متعلق مئنيجنگ ڊائريڪٽر وٽان آرڊر پھچي چڪا هئا. جا هدايت خاص طرح سان ڏنل هئي، سا هيءَ تہ ڪنھن بہ نئين مد تي، مئنيجنگ ڊائريڪٽر جي اڳواٽ اجازت کان سواءِ، ڪو بہ خرچ ڪرڻ ۾ نہ اچي.
سکر ۾ هڪ سال ڏاڍا مينھن اٺا. ستت ئي ڪالرا بہ اچي ٽٽي. صفائيءَ تي هر ڪنھن کي خيال ڪرڻو پيو، پر ان معاملي ۾ اسان جي پريس جو حال اڳ ۾ ئي ابتر هو. اڳيان مئنيجر صاحب گهڻو اهڙو مال ڇڏي ويا هئا، جو نہ سوختني هو نہ فروختني - مثلاً ڇنل پراڻا موڙا، ڀڳل کٽولا، ڪٽيل خالي مس جا ٽين، پراڻيون اڳڙيون، بيڪار اخبارن ۽ ڦاٽلن ڪاغذن جا سٿا، کوکا، بوتلون، شڪستہ ڪرسيون وغيرہ وغيرہ. پريس جو گهڻو حصو ان سامان سان ڀرپور هو. گند جي کوڙيءَ هيٺان ٻلين ٻچا ڄڻيا هئا، ۽ هر الماڙيءَ ۾ چمڙن، ڪوئن ۽ ڪرڙين جا آستانا هئا. مينھن کان پوءِ تہ هر کوڙ مان عجيب قسم جي بوءِ نڪري، رهندڙن جي دماغ کي معطر ڪرڻ لڳي. سامان جي ڪڍائي ڦٽي ڪرڻ جو ڪو سوال ئي پيدا ڪو نہ ٿي ٿيو. پريس جي رولن موجب اهو ”ڊيڊ اسٽاڪ“ هو، ۽ ”ڊيڊ اسٽاڪ“ نيلام ذريعي نيڪال ٿيڻو هو. پوءِ مينھن ۽ وبائن هلندي ڪنھن کي پئي هئي تہ اچي اهو گند خريد ڪري؟ هوڏانھن آغا صاحب لاءِ بہ ناممڪن هو تہ هو رول ٽوڙي. تنھنڪري ان ڊيڊ اسٽاڪ جو پريس ۾ پيو رهڻ امر فطري هو.
ان اپرانڌ آغا صاحب کي هاضمي جي مستقل شڪايت رهندي هئي، جنھن ڪري هر گهڙي کين بيت الخلا ۾ وڃڻو پوندو هو. ٻہ جايون کيس ڏاڍيون پياريون هونديون هيون، جاءِ نماز ۽ بيت الخلا. هر روز سندس حياتيءَ جو وڏو حصو انھن ٻن مرڪزن تي ئي پيو صرف ٿيندو هو.
بارشن ۽ وبا هلندي، هڪ ڏينھن شھر جو ڪو رولاڪ ۽ بيمار ڪتو، گهمندي گهمندي، آغا صاحب جي بيت الخلا ۾ لنگهي آيو ۽ اتي مري ويو. خبر تڏهن پيئي جڏهن آغا صاحب، حسب دستور، ڪاڪوس جي دوري تي ويو ۽ اتان فريادون ڪندو ٻاهر نڪري آيو. هڪدم پريس جي ڀوريءَ ڀنگياڻي جي تلاش لاءِ آرڊر جاري ٿي ويا. سندس ڳولا ۾ ماڻھو هر طرف پکڙي پيا. پر شام تائين ڀوريءَ ڀنگياڻيءَ جو پتو ڪو نہ پيو - ۽ سانجهن جو جڏهن آئي بہ تہ هيءُ عذر پيش ڪيائين تہ مئل ڪتو ڪڍڻ سندس فرائض ۾ داخل ڪو نہ هو: ان ڪم لاءِ تہ ٻہ - چئن مردن ۽ ميونسپل جي گند واريءَ گاڏيءَ جي ضرورت هئي! کيس راه راست تي آڻڻ لاءِ آغا صاحب هڪ طويل تقرير فرمائي، پر تقرير ختم ٿئي ان کان اڳ ۾ ئي ڀوري پنھنجو ٽين ۽ ٻھارو کڻي پريس کان ٻاهر نڪري ويئي. ڪتي جو لاش بدستور ڪاڪوس ۾ موجود ۽ ”سئرِ ڪاڪوس“ کان آغا صاحب محروم.
آغا صاحب ڪوشش ڪئي تہ ڪتي جو مڙھہ خود پريس جي نوڪرن ۽ چوڪيدار هٿان ڪڍارائي، سو ان مقصد سان، شريعت مطهره، صفائيءَ جي معاملي ۾ سچن مومنن تي جيڪي فرض عائد ڪيا آهن تن کان چڱيءَ طرح آگاھہ ڪيائين، مگر عملي جا اڪثر ماڻھو قلب جا ڪارا هئا، تنھن ڪري هن دنيا جي زندگيءَ کي آخرت جي مزن تي ترجيح ڏيندي ڪتي کي هٿ لائڻ کان نابري واري ويھي رهيا. ان ”ڊيڊ لاڪ“ ۾ رات بہ گذري ويئي.
ٻئي صبح تي ميونسپل جي ڀنگين سان ”گفت شنيد“ شروع ٿي. ڪتي ڪڍاڻيءَ جي في پندرهن رپيا گهريائون. اها رقم تمام وڏي هئي ۽ اصولاً ”نئين خرچ“ جي مد ۾ ٿي آئي، تنھنڪري بغير اجازت مئنيجنگ ڊائريڪٽر جي، خرچ ٿي نٿي سگهيو. ڪفايت جي ڪوششن ۽ انھن قانوني موشگافين هلندي هلندي، ڪتي بہ اچي بوءِ ڪئي، ۽ پريس ۾ رهڻ ناممڪن ٿي پيو. ان اپرانڌ جا مصيبت کڙي ٿي، سا هيءَ تہ آغا صاحب جي ”سئرِ ڪاڪوس“ جو سلسلو بند ٿي ويو. کيس هر هر لوٽو کڻي مسلم بورڊنگ هائوس ڏانھن وڃڻو ٿي پيو، ۽ ان صبح جو تہ کيس ٻين زائرين سان گڏ باقاعده ”ڪيوُ“ (لائن) ۾ بيھڻو پيو هو.
آخر ٻيو ڪو بہ رستو نہ ڏسي، ايڊيٽر ۽ مئنيجر ٻئي درٻاري لباس پھري درخواست کڻي وڃي ميونسپل چيف آفيسر جي در دولت تي حاضر ٿياسون. چيف آفيسر کي اسان ڏانھن ذاتي شڪايت هئي. ڪجهہ ڏينھن اڳ، سندس هڪ معاشقي متعلق سنڌ زميندار اخبار ۾ آرٽيڪل ڇپجي چڪا هئا، جن جي ياد سندس دل تان اڃا محو ڪا نہ ٿي هئي. ڪتو ڪڍايائين، پر وڌيڪ ٻارهن ڪلاڪن جي تاخير بعد. اهو سارو عرصو اسان کي پريس کان ٻاهر، بطور مھاجر جي، رهڻو پيو.
آغا صاحب کي مون تي غصو ايندو هو تہ ان غصي جي اظھار جو طريقو هيءُ هوندو هو:
پھريان سڏي سامھون ويھاريندو. ان کان پوءِ غصي جو ڪارڻ تمام زورائتن اکرن ۾ بيان ڪندو. جڏهن بيان ختم ٿيندو،تڏهن پاڻ ڪرسيءَ تي آئڙي پوندو يا چوندو:
”ظالم هاڻي آڻ بندوق، دوست جو سينو موجود آهي. اچي ڪراءِ ڊز، ڊز، ڊز!“
“ڊز” ”ڊز“ جي اهڙي دعوت هر هفتي ٻہ - ٽي دفعا ملندي رهندي هئي، پر ان مان فائدي وٺڻ جو ڪو سوال ڪو نہ هو.
هڪ ڀيري سنڌ جي ڪمشنر ٿامس خلاف مون سخت مضمون لکيا. ان زماني ۾ ڪمشنر سنڌ جو بي تاج بادشاھہ هوندو هو. ڪنھن کي مجال هئي جو سندس ڪنھن فعل تي نڪتہ چيني ڪري سگهي؟ پر مون کان اهو گناھہ سر زد ٿي ويو. ستت ئي ڪمشنر جي منزل سکر ۾ ٿي. منھنجي نالي خط آيو تہ اچي ڪمشنر سان مل. اهو خط ٻہ لانسرز جا باوردي گهوڙيسوار سپاهي کڻي آيا، جيڪي ڪمشنر جا باڊي گارڊ هوندا هئا. ان گهڙيءَ آءٌ پاڻ پريس ۾ موجود ڪو نہ هوس. تنھنڪري ليٽر آغا صاحب تي تعميل ڪري ويا.
پريس ۾ موٽي اچي ڏسان تہ آغا صاحب ”ڊز، ڊز“ جي موڊ ۾ - چھرو لال، لب خشڪ، فل يونيفارم، پنھنجي ميز تي ”بہ اجلاس ڪائونسل“ ويٺو آهي. مون تاڙي ورتو تہ اڄوڪي ”ڊز، ڊز“ ڪنھن خاص قسم جي آهي.
”ميان صاحب! پنھنجي زيارت تہ ڪرايو!“
اچي سامھون ويٺس.
”ان مان هٿ ڇا آيوَ؟“
”ڇا مان!“
”مون ٻچڙيوال جي عزت کي ڊيم ڪرائڻ ۾.“
”خدا، خدا ڪر، مان ۽ تنھنجي عزت جو دشمن!“
”ڇڙيءَ عزت جو نہ، پر جان جو بہ دشمن؟“
”آخر خبر تہ ڪريو، مون ڪھڙي دشمني ڪئي؟“
ڪمشنر وارو خط ڪڍي. مون ڏانھن اڇلايائين. خط پڙهي عرض ڪيم:
”هيءُ خط مون ڏانھن آهي. اخبار جي مضمونن جي ذميواري ايڊيٽر تي آهي. جيڪڏهن ڪنھن کي جيل ۾ وجهندا، تہ ايڊيٽر کي - اوهان جو تنھن سان ڇا؟“
”پر اخبار جو پرنٽر پبلشر تہ آءٌ آهيان! ايڊيٽر ڪا بہ بڪواس لکي، پر ان جي اشاعت جي جوابداري پرنٽر پبلشر تي پوي ٿي...“
”آءٌ قبولدار ٿيندس، سڄي جوابداري پاڻ تي کڻندس.“
”گويا ملزم بہ تون ۽ فيصلي ڪندڙ بہ تون؟“
”پر آغا، همت مردان مددِ خدا! پبلڪ جي خدمت ڪندي تڪليف اچي تہ ڀلي اچي.“
”همت جو ڪھڙو سوال آهي؟ تون پاڻ جيڪڏهن اڄوڪو ڪربلا وارو نظارو ڏسين ها تہ توکي خبر پوي ها ۽ نہ وري اهو ئي اصول ڪو صحيح آهي تہ پبلڪ خدمت ڪندي هروڀرو پاڻ کي ۽ پنھنجن ٻچن کي تڪليف ۾ وجهجي. ﷲ پاڪ پاڻ فرمايو آهي تہ :اُدع اليٰ سبيل ربڪ بالحڪمہِ والموعظہِ الحسنہِ: ڪھڙي بہ ڊيوٽي هجي ان کي اهڙيءَ طرح بجا آڻجي، جو پنھنجي جان ۽ عزت هر حال ۾ سلامت رهي. ِسر آهي تہ سڀڪجهہ آهي.“
”هندو قومي ورڪر هر روز ڇا پيا ڪن؟ روز جيل، پوليس جا ڏنڊا، ڦاسيون، وغيرہ.“
”هندو قوم ۽ پاڻ واريءَ مسلمان قوم جي ذهنيتن ۾ بہ تہ ڪو فرق آهي يا نہ؟ هندو قوم پنھنجي هر ورڪر جي هر قدم جي پٺڀرائي ڪري ٿي. برعڪس ان جي مسلمان قوم پنھنجن ورڪرن کي خود پنھنجن هٿن سان پيئي ذليل ڪري. ڪو مسلمان ورڪر پبلڪ خدمت ڪندي، جيل ۾ ويو تہ قوم ان ۾ ۽ عادتي ڏوهاريءَ ۾ ڪو فرق ڪو نہ ڪندي. ورڪر پاڻ جيل ۾، پويان سندس ٻچا بک ۽ ڏک ۾، قوم کلندي، يا اٽلندو مٿس چٿرون ڪندي وتندي. تنھنڪري اهڙيءَ قوم جو ڪو ڪم ڪرڻو پوي تہ بہ پنھنجي سلامتيءَ جو خيال هر حال ۾ مقدم رکڻ گهرجي. ان کان سواءِ وڙهڻو هجي تہ هميشہ پاڻ کان هيڻي سان وڙهڻ گهرجي، جيئن تڪليف بہ ٿوري ۽ فتح بہ يقيني. گهٽ ۾ گهٽ تہ بہ پنھنجي جيءَ لاءِ جوکو گهٽ! تنھنجي بيوقوفي ۽ منھنجي بدبختي اها آهي، جو تو وڃي جهيڙو جوٽيو آهي سنڌ جي بادشاھہ سان! نالي ۾ بادشاھہ ڪير بہ هجي، پر حقيقت ۾ سنڌ جو بادشاھہ سنڌ جو ڪمشنر صاحب آهي.“
”آغا، نادر بہ نادر آهي، پر قادر بہ قادر آهي. جيڪڏهن قدرت کي نيڪي منظور آهي تہ ڪمشنر جو بابو بہ ڪجهہ ڪري ڪو نہ ٿو سگهي.“
”اها نا تجربيڪاري آهي. تون جيڪڏهن فقط اڄوڪيءَ ڪربلا جو نظارو ڏسين ها، تہ دل هڪدم ٽٽي پويئي ها ۽ وڃي ڪرين ها ڦھہ پٽيءَ تي.“
”ڪربلا جو ڪھڙو واسطو؟“
”چمڪندڙ تيز تکا اُڀا نيزا، گهوڙا ۽ شمر جھڙيون شڪليون ڪربلا ۾ هونديون يا سکر ۾؟“
”پر اهي شڪليون تو خواب ۾ ڏٺيون ٿيون ڏسجن. انھن جو ڪمشنر جي ليٽر يا منھنجي آرٽيڪلن سان ڪھڙو واسطو ؟“
”ڪمشنر جو ليٽر ڪير کڻي آيا هئا؟ - ٻہ بيرحم جلاد! گهوڙن تي چڙهيل، هٿن ۾ چمڪندڙ نيزا، ۽ نيزن جي چوٽين ۾ لال جهنڊا ڊز - ڊز - ڊز! اهي نمونا ڪربلا جا آهن يا ڪنھن ٻيءَ جاءِ جا؟ پاڙي پنبي جا ماڻھو گهرن مان ٻاهر نڪري اچي اهو دردناڪ نظارو ڏسڻ لڳا. جا ڳالھہ ان کان بہ وڌيڪ خراب ٿي، سا اها تہ اسان جون دشمن پاڙي واريون سيلاٽڻيون زالون اسان جو اهڙو حشر ڏسي، ڏند ڪڍي ٽھہ ٽھہ ڪرڻ لڳيون! هينئر ڪھڙو مانُ اسان جو هن محلي ۾ رهيو؟ پريس کان ٻاهر منھن ڪڍڻ جي قابل نہ رهيا آهيون! جيڪڏهن سڀاڻي گرفتار ٿي وياسون تہ پويان اهي دشمن سيلاٽڻيون سڄيءَ پريس کي تنبي، تيلي مڃ کان، مڃ تيليءَ کان ڌار ڪري ڇڏينديون. اهڙي جيئڻ کان مرڻ ڀلو آهي. ٻہ - نالي بندوق کڻي آءُ ۽ اچي منھنجي سيني ۾ ڪر ڊز - ڊز - ڊز..“
مون مان وڌيڪ کڙ تيل نڪرندو ڪو نہ ڏسي، آغا صاحب متوجه الي ﷲ ٿيو. مصلو وڇيو، نماز پڙهيائين، درود شريف دم ٿيو، ۽ آڱر سان پنھنجي چو طرف دستوري سلامتيءَ ۽ خير وارو حلقو ڪڍيائين. اهو ڪاروبار ٿوري ٿوري وقفي بعد چالو رکيون آيو. ان وچ ۾ جيڪو بہ ملاقاتي آيو، ان سان اهو حال بيان ڪندو رهيو، ۽ حال جي پڄاڻي هميشہ هن جملي سان ٿي ڪيائين: ”ادا، هاڻي تہ راشدي ميان کي بس بندوق کڻي منھنجي ڇاتيءَ ۾ ڪرڻ گهرجي ڊز- ڊز - ڊز!“
ٻئي ڏينھن آءٌ وڃي ڪمشنر سان گڏيس. ڪمشنر پھريان تيز ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي، پر منھنجي تيز جواب ٻڌڻ کان پوءِ آسمان تان لھي زمين تي آيو ۽ اسان ۾ صلح صفائي ٿي ويئي - تڏهن وڃي آغا صاحب جي ”ڊز - ڊز – ڊز“ مان منھنجي جان آزاد ٿي.
* * * * * * * * *
آغا صاحب جي لطيفن کان قطع نظر، سندس شخصيت بيحد خوبين جي حامل هئي. پنھنجي زماني اندر مسلماني ڪمن ۾ پيش پيش رهيو. هندو - مسلم فساد هجن، يا سنڌ جي بمبئيءَ کان جدائيءَ واري هلچل، يا 1938ع کان سنڌ اندر جاري ڪيل مسلم ليگ تحريڪ، يا سکر منزلگاھہ مسجد جي وا گذاريءَ لاءِ ستياگرھہ - آغا صاحب باڪار رهيو ۽ نہ بيڪار. جا بہ خدمت سندس سپرد ٿي، سا سھڻي نموني ۾ سرانجام ڪيائين. شال حورن جي هنج ۾ هوندو‍!