خانبھادر ﷲ بخش مرحوم
مرحوم خانصاحب محمد عمر جو فرزند هو. گهراڻي جو ڌنڌو هو ٺيڪيداري، ۽ بعد ۾ ٺيڪيداريءَ سان گڏ زمينداري به. ان خاندان جي تاريخ مرحوم محمد عمر سان شروع ٿي. جنھن وقت سندس انتقال ٿيو، سندس فرزند مرحوم ﷲ بخش جي عمر پنجويھہ ورهيہ کن هئي. انگريزي تعليم ڇڏي، ڪاروبار سنڀالڻ لڳو. ڪاروبار ۾ هينئر پھريون دفعو سياست بہ شامل ٿي. پھرين لوڪلبورڊ جو ميمبر، پوءِ پريزيڊنٽ چونڊيو. ستت ئي بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جو ميمبر منتخب ٿيو. 1937ع ۾ سنڌ جو جدا صوبو قائم ٿيو تہ پاڻ بہ وري نئينءَ سنڌ اسيمبليءَ جو ميمبر چونڊيو. 1938ع جي مارچ مھيني ۾، سر غلام حسين هدايت ﷲ جي وزارت ڪِري، تہ ﷲ بخش مرحوم چيف منسٽر بڻيو. منزلگاھہ وارن فسادن کان پوءِ، سال کن لاءِ وزارت کان ٻاهر رهيو، پر 1941ع ۾ ٻيھر وزارت عظميٰ مليس. 1939ع کان ٻي عالمگير جنگ شروع ٿي چڪي هئي. 1942ع ۾ ڪانگريس فيصلو ڪيو تہ ماڻھو انگريزن وٽان مليل لقب واپس ڪن. مرحوم ﷲ بخش بہ خانبھادريءَ جي لقب تان استعيفا ڏني. سنڌ جي انگريز گورنر، سر هيوڊو، ان قدم کي حلف وفاداريءَ جي ڀڃڪڙي ٺھرائي، آڪٽوبر 1942ع ۾ کيس وزارت مان ڊسمس ڪيو، ۽ سندس جاءِ تي سر غلام حسين کي (جو خود ﷲ بخش وزارت ۾ هوم منسٽر هو) وزيراعظم مقرر ڪيو. آڪٽوبر 1942ع کان مئي 1943ع تائين، مرحوم سياسي ۽ فلسفيانہ ڪتابن جو مطالعو ڪندو رهيو. اوائل مئي 1943ع ۾، شڪارپور شھر اندر، حرن جي هڪ ٽولي کيس شھيد ڪيو. حرن کي ڏانھنس هيءَ شڪايت هئي تہ سندس وزارت جي زماني اندر مارشل لا لڳو هو، جنھن جي دوران ۾ (مارچ 1943ع) حڪومت خود پير صاحب پاڳاري رحمت ﷲ عليہ کي ڦاسي ڏيئي شھيد ڪيو هو.
هر نئين ملڪ جي زندگيءَ جا پھريان ٻہ - چار سال تمام اهم ۽ فيصلي ڪُن ٿين ٿا. انھن ئي ابتدائي ڏينھن اندر سياسي ۽ اخلاقي اصولن ۽ قدرن جو بنياد پوي ٿو، ۽ قومي زندگيءَ واريءَ عمارت جي پيڙھہ جا پھريان بار رکيا وڃن ٿا. اهي بار جيڪڏهن صحيح آهن تہ ساري عمارت صحيح طريقي سان مٿي کڄندي، پر جيڪڏهن ان موقعي تي ڪا وڏي غلطي سرزد ٿي ويئي تہ پھرين تہ عمارت ئي ڪانہ جڙندي، پر جيڪڏهن جڙي بہ، تہ پائدار ثابت ڪانہ ٿيندي.
سنڌ، سال 1937ع ۾، بمبئيءَ کان ڇڄي جدا صوبو بڻي. 1937ع کان 1947ع تائين ان جي نئين قومي زندگيءَ جو بنياد پوندو رهيو، پر غلط اصولن تي، جن سياست جا غلط قدر (Values) وجود ۾ آندا، ۽ آخر خود صوبي کي ئي نھوڙي ڇڏيو.
جدا ٿيڻ کان پوءِ سنڌ جي سياسي زندگيءَ تي سنڌ جا وڏيرا صاحبان ۽ پير صاحبان، پنھنجي دولت، راڄوڻي اثر، ۽ پيريءَ - مريديءَ جي آڌار تي، هڪدم ڇانئجي ويا. نہ ڪا مستقل سياسي پارٽي ٺھڻ ڏنائون، نہ سياست جو مدار ئي ڪن مفيد اخلاقي اصولن تي رکڻ ڇڏيائون.
جن “اصولن تي جدا سنڌ جو سياسي ڪاروبار هلڻ لڳو، سي، مختصراً، هي هئا:
(1) وزير هر حال ۾ ٿيڻو آهي، ۽ وزير ٿيڻ کان پوءِ هر حال ۾ بطور وزير جي قائم رهڻو آهي، پوءِ ان مقصد جي حصول لاءِ ڪيتريون بہ پارٽيون ڇو نہ بدلائڻيون پون، ۽ پنھنجن واعدن ۽ قولن ۽ اصولن تان ڪيترا ڀيرا بہ ڇو نہ ڦرڻو پوي.
(2) جو عرصو وزير رهجي، محض پاڻ کي متاري ۽ مضبوط ڪرڻ ۾ مصروف رهبو اچجي.
(3) سنڌ جي عوام جي ڀلائيءَ جو ڪو سوال ئي ڪونہ هو، ڇو تہ جنھن شي کي سياسي اصطلاح ۾ عوام سڏيو ٿي ويو، تنھن شي جو وجود ئي تسليم ڪونہ ٿي ڪيو ويو. سندن خيال مطابق، سنڌ جا ماڻھو ٽن حصن ۾ وراهايل هئا: (الف) پير ۽ وڏيرا، جن جو پيدائشي حق هو وزارت ۽ حڪومت ڪرڻ، (ب) ڪامورا، جن جو ورثو هو مسلماني ٽڪيٽ تي نوڪريون وٺڻ، ۽ نوڪرين وٺڻ کان پوءِ هڪ طرف وڌيڪ ترقيءَ جو سعيو ڪرڻ ۽ ٻئي طرف پنھنجي پيٽ جي چيٺ ڪرڻ، ۽ (ج) ٻھراڙيءَ جا انگ اگهاڙا ۽ پيٽ بکيا، لکين ڳوٺاڻا، جن لاءِ اها ئي سعادت ڪافي هئي تہ سندن سر تي وڏيرن ۽ پيرن جو سايو دائم ۽ قائم رهندو اچي.
(4) سياسي پارٽي هرگز ٺھڻ نہ ڏجي، ڇو تہ سياسي پارٽي ٺهندي تہ ان جو رخ ٿيندو عام ماڻھن ڏانھن، ۽ عام ماڻھن سياست ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيو تہ وڏيرڪي ”هڪ هٽيءَ“ جا وکا پڌرا ٿي پوندا. تنھنڪري اهڙي زهريلي سلي کي مورڳو اسرڻ ئي نہ ڏجي.
(5) ان اُصول پٽاندر، ۽ وقتي فائدي حاصل ڪرڻ لاءِ، وقت بوقت، جيڪا طاقت چوٽ چڙهيل ڏسجي، تنھن جي پاٺ پوڄا شروع ڪرڻ ۾ دم جي دير وجهڻ نہ گهرجي، پوءِ اها طاقت هندن جي ڪانگريس هجي يا مسلم ليگ، يا ڪنھن خاص شخص جي وقتي مرڪزي حيثيت. مطلب تہ هر موقعي جو فائدو وٺجي، ۽ جنھن بہ چشمي ۾ سياسي پاڻيءَ جو ڪو چڪو نظر اچي تہ چهنب تنھن ۾ ئي چڀائجي.
صوبي جي سياست جو اهو ئي پس منظر هو، جنھن جي اڳيان مرحوم ﷲ بخش نئينءَ سنڌ جي پوليٽيڪل ميدان اندر قدم رکيو ۽ ڪاروبار هلايو. هينئر پاڻ مرحوم موجود نہ آهي، سندس زندگي ۽ سياست ٻيئي ختم ٿي چڪيون آهن. سندس حياتي هلندي، يقيناً منھنجا ساڻس اختلاف رهيا، پر هينئر هو دنيا جي سمورين آلائشن کان آزاد ٿي آخري آرام ۾ آهي. تنھنڪري هن وقت آءٌ اڳوڻي اختلافي ڪيفيت کان هٽي، آسانيءَ سان سندس سياست جو تجزيو ڪري سگهان ٿو. منھنجي راءِ اها آهي تہ ان وقت جي حالتن ۽ رقابتن سارو، پنھنجن سمورن همعصرن اندر مرحوم جو مقام ڪافي مٿانھون هو.
صحيح يا غلط، پر سندس رفاقت هڪ ڀيرو ڪانگريس سان ٿي ويئي هئي. ان رفاقت کي پڇاڙيءَ تائين قائم رکندو آيو. وزارت ويئي، سياست چڪر ۾ پئجي ويئي، پر ڪانگريس سان اها قرابت آخر دم تائين قائم رهندي آئي. ڪانگريس جي اثر هيٺ اچڻ ڪري، سندس نظريو هيءُ ٿيو تہ “مذهب جي بنياد تي ملڪي ورهاڱي سبب وڏا ڏڦيڙ پوندا، سياست اندر مذهب جي ڪار فرمائي، مجموعي طور تي، ۽ نتيجي جي اعتبار کان، نيٺ هڪ ڏينھن نقصانڪار ثابت ٿيندي، ۽ ممڪن آهي تہ ماڻھن کي ڪنھن منزل تي رسي، خود مذهب کان بيزار ٿيڻو پوي: تنھنڪري سياست جو بنياد مذهب تي نہ، پر تنھا اقتصاديات تي هجڻ گهرجي.“
سندس خلاف وڏا طوفان کڙا ٿيا، هڪ - ٻہ ڀيرو تہ پنھنجي حياتيءَ کي بہ خطري ۾ ڏٺائين، پر هڪ دفعي جي معين ڪيل نظريي تان پڇاڙيءَ تائين نہ هٽيو.
سندس وزارت هلندي، منزلگاھہ جي تحريڪ شروع ٿي. مسلمانن جي مذهبي جوش جو عالم سندس اکين اڳيان هو. محسوس ٿي ڪيائين تہ جيڪڏهن مسلمانن جو اهو مطالبو منظور نہ ڪيو ويو تہ پنھنجيءَ قوم اندر سندس وقار کي سخت نقصان پھچندو. مون پاڻ هڪ ڀيرو، منھن چڙهي وڃي چيس تہ ”جيڪڏهن مسجد واپس نہ ڏيندين تہ نقصان پرائيندين، جيڪڏهن ٿورو نرم ٿيندين تہ صلح صلاحيت جي سبيل پڻ نڪري سگهي ٿي.“ پر جواب ڏنائين: ”جيستائين مون ان فتني کي زور سان ختم نہ ڪيو آهي، اوستائين ان موضوع تي مورڳو ڪنھن گفتگو ڪرڻ لاءِ بہ تيار نہ آهيان!“ انھن ڏينھن ۾ منھنجي بہ جواني هئي، ۽ جواني بہ جوش سان ڀريل. آءٌ اٿي کڙو ٿيس. چيومانس:”آءٌ پڻ توسان واعدو ڪريان ٿو تہ جيستائين توکي وزيراعظم جي هن بنگلي مان خارج نہ ڪرايو اٿم، اوستائين هن بنگلي ۾ وري قدم نہ رکندس!“ ۽ ان چئلينج ڏيڻ کان پوءِ، منزلگاھہ جي فائدي ۾، ۽ مرحوم جي خلاف، مون بہ حال سارو ڇيھہ ڪري ڇڏيا. فساد ٿيا، مقدما هليا، ۽ خونريزي ڏسي، خود هندن کي کيس ڪجهہ عرصي لاءِ وزارت کان ۽ وزيراعظم جي بنگلي مان خارج ڪرڻو پيو، پر مرحوم پاڻ نہ ڪڏهن ڪمزوري ڏيکاري ۽ نہ ڪا ٻولي ئي ٻي ٻولي. آخر ڏٺو ويو تہ ٻول ٻنھي جا پَريا: پنھنجن هٿن سان منزلگاھہ مرحوم ڪانہ ڏني، وزيراعظم جي بنگلي ۾ ٻيھر منھنجو قدم بہ اوستائين ڪونہ پيو، جيستائين مرحوم جو پنھنجو قدم اتان ٻاهر نڪري نہ چڪو هو.
ڪيترين ٻين ڳالھين ۾ بہ ﷲ بخش، پنھنجن همعصرن ۽ رفيقن کان بلڪل مختلف هو. مثلاً، هن صاحب وزارت جي سطحي اعزازن ۽ نمائشي پھلوئن کي ڪڏهن بہ استعمال نہ ڪيو. نہ سندس موٽر تي جهنڊي جهُلي، نہ سندس سواريءَ وقت رستا بند ٿيا يا رستن تي باوردي پوليس بيٺي، نہ پوليس جو گارڊ آف آنر ورتائين، ۽ نہ اڳواٽ حڪم ڪري يا پروگرام ڪڍي استقبال لاءِ مجمعا ئي ڪٺا ڪرايائين. سندس اعزاز ۾ نہ ڊنر ٿيندي، نہ پارٽي، ۽ نہ وري لوڪلبورڊ يا ميونسپل طرفان ڪا ايڊريس ئي پيش ٿيندي، جا چانديءَ جي قلمدان ۾ مڙهجي اچي سندس بنگلي جي سينگار جو سبب بڻجي. پير جو تمام هلڪو - ڪم پيو يا ضرورت پيش آئي تہ دوست ڇا، زيردست وٽ بہ لنگهي ويندو. ڪپڙا تمام سادا پائيندو، پڇاڙيءَ ۾ تہ جوڙي پھرڻ لڳو. ڪڏهن ڪڏهن معمولي سوٽ، نہ تہ عام طرح سان سادو سنڌي وڳو. پير ۾ پھرين بخمل جو نرم سليفر، ۽ پڇاڙيءَ واري زماني ۾ پشاوري چپل. خاص موقعو هوندو تہ شيرواني بہ ڍڪيندو. مٿي تي ٽوپي تہ ترڪي، نرم، نہ گانڌي ٽوپيءَ جي ويجهو، نہ جناح ڪئپ جي قريب. موٽر ۾ چڙهندو تہ پاڻ ڊرائيور جي ڀر ۾ ويھندو. ۽ پويان اعزازي جاين تي سنگتين کي ويھاريندو. ريل جو سفر ڪندو تہ ساٿي هيٺين سيٽن تي سمهندا ۽ پاڻ مٿئين تختي تي پئجي رهندو. ڪم جي پٺيان پوندو تہ ڪيترو وقت بہ، بغير ننڊ يا آرام جي پيو هلندو، پر جي ننڊ جو خيال ڪيائين تہ فقط اکين ٻوٽڻ جي دير هوندي، پوءِ ڪرسيءَ تي ويٺل هجي يا ٽانگي تي چڙهيل. پڄي سگهندس تہ نيڪي ڪندو، هٿ وٺي نقصان دشمن کي بہ نہ رسائيندو. ڪاوڙ ڪيتري بہ هجيس، پر تِکو يا اُگرو اکر سندس وات تي هرگز نہ ايندو. ڏکويل هوندو، تہ بہ سندس چھرو ان ڪيفيت جي غمازي ڪرڻ کان عاجز پيو نظر ايندو. ٻيا وزير، وقت جو فائدو وٺي، ڀل پيا ڀڀ ڀرين، پر ﷲ بخش لاءِ ”بالائي آمدني“ حرام هوندي. پڇاڙيءَ ۾ انتقال ٿيس تہ مقروض حالت ۾، حالانڪ پنھنجي اباڻيءَ جائداد مان آمدني ڪافي هوندي هيس. مھمان نواز هو، ۽ هٿ جو ڇوٽ، جنھن کي ڏنائين، وري نہ پچاريائين. خيرات سڄي هٿ سان ٿي، تہ کٻي هٿ کي ڪا خبر ڪانہ پيئي. پويان ڏينھن قرآن مجيد جو مطالعو ڪندو رهيو، ۽ سوشلزم ۽ اقتصادي مسئلن جو اڀياس.
ابتدائي دؤر ۾، سندس وزارت هٿان ڪيترا چڱا ڪم ٿيا. مثلاً، درٻارين جو پراڻو رواج ختم ڪيو ويو، ڪمشنرن ۽ ڪليڪٽرن جي ڪرسين جا پروانا پورا ٿي ويا. لوڪلبورڊن ۽ ميونسپالٽين مان سرڪاري ٿاڦيل ميمبرن کي نيڪالي ملي، ورنہ اڳ انھن ٿاڦيل ميمبرن جي ذريعي ڪامورا شاهي لوڪل باڊيز جي ڪاروبار ۾ گهڻي دست اندازي ڪندي هئي، سياسي قيدي آزاد ڪيا ويا، ۽ مولانا عبيدﷲ سنڌيءَ کي بہ اجازت ملي تہ جلاوطني ختم ڪري ڀل واپس اچي، ۽ پوءِ ستت ئي هو صاحب مڪي شريف مان روانو ٿي اچي سنڌ ۾ پھتو. اڳ وڏيرن کي اسپيشل ماجسٽريٽيءَ جا پاور ڏنا ويندا هئا، جن جي آڌار تي هو پاڙي پنبي تي پنھنجو ڌاڪو ڄمايو ويٺا هوندا هئا، پر ﷲ بخش مرحوم ان رسم کي بہ رد ڪري ڇڏيو، توڙي جو ايم. ايل. اي. وڏيرا ڪيتري عرصي تائين ٻاڪاريندا رهيا، نظر بظاهر، توڙي جو اهي چڱا ڪم ﷲ بخش مرحوم هٿان ٿيا، پر اها ڳالھہ پڻ وسارڻ مناسب نہ ٿيندي تہ انھن قدمن کڻڻ لاءِ فضا تيار ڪرڻ ۾ وڏو هٿ جي.ايم. سيد جو هو.
ﷲ بخش مرحوم جون ٻہ - ٽي طبعي خصوصيتون پڻ بلڪل نمايان هونديون هيون:
(1) ضروري ڳالھہ فقط پاڻ تائين محدود رکندو، پنھنجي اندر جو منجهہ ڪنھن کي بہ نہ ڏيندو، ۽ نہ وري سندس منھن مان ئي ڪا ڳالھہ بکندي.
(2) ڀروسو فقط پاڻ تي ڪندو. سندس خيال هوندو هو تہ هر ڪم چڱيءَ طرح سان، محض پاڻ ئي سرانجام ڪري سگهندو، نہ ڪو ٻيو. اهو ئي سبب هو جو هر عمل پنھنجي دماغ اندر محفوظ رکندو، نہ ڪنھن سان دلي حال اوريندو ۽ نہ تقسيم عمل ئي ڪندو. منھنجو خيال آهي تہ مرحوم لاءِ اها خصوصيت سخت نقصانڪار ثابت ٿي. ليڊر لاءِ ضروري آهي تہ پنھنجو وقت گهڻي ۾ گهڻو سوچڻ ۽ بنيادي اصولي ڳالھين بابت فيصلن ڪرڻ ۾ صرف ڪري، تعميل جو ڪم ٻين تي ڇڏي، ۽ ان مقصد لاءِ پھرين چڱن ماڻھن جي ڳولا ۽ چونڊ ڪري، کين پنھنجي چوگرد رکي. جنھن ليڊر دماغي ۽ جسماني ٻئي ڪم ڪرڻ پنھنجي ذمي ڪيا، سو ڪجهہ وقت کان پوءِ دماغي طرح ٿڪجي پوندو، غلطيون ڪندو، ڪنھن بہ طرف پوري پئجي ڪونہ سگهندو، ۽ نيٺ خاص پنھنجين ئي غلطين وگهي منجهي مرندو. ﷲ بخش مرحوم جو اصول ان جي ابتڙ هو، هو هر ذمه واري پنھنجي سر تي رکندو هو.
(3) اميد ۽ ڪاميابيءَ جو آسرو. هر چونڊ ۽ هر مقابلي ۾ اٿندو، تہ ان ارادي سان تہ ڪاميابي ضرور حاصل ٿيڻي آهي. اندر ۾ ڪيترين بہ ڪمزورين جو احساس هوندس، پر ساٿين ۽ ورڪرن تي اُهي ڪمزوريون هرگز ظاهر نہ ٿيڻ ڏيندو. پاڻ کين وڏا وڏا آسرا ڏيئي، آخري دم تائين مقابلي جي ميدان ۾ مڙيو ئي اڳتي وٺيو پيو هلندو. ان اصول تي ۽ اهڙي يقين ڪامل سان قدم کڻندي، ڪيترا ڀيرا کيس اهڙن معاملن ۾ ڪاميابيون حاصل ٿيون، جي پھرين ناممڪن نظر ٿي آيا. سندس اصول هو تہ شڪست پاڻ ڪڏهن بہ نہ ٻولجي، آخر ساعت تائين ڪوشش ڪبي اچجي، امڪان آهي تہ پنھنجي استقلال ۽ استقامت ڪري وقت گذرندي، حالتون ڦري پون، ۽ جا شي ڪنھن وقت ناممڪن نظر ايندي هجي، سا ممڪن ٿي پوي.
(4) سياست جي لاهن - چاڙهن سبب دلگير نہ ٿيندو. سياست ۾ ڪنھن وقت جاءِ نہ رهي يا شڪست آئي، تہ هڪدم پنھنجي خانگي ڪاروبار ۾ لڳي ويندو، ۽ عارضي طرح خوش رهندو: نہ دماغي توازن وڃائيندو، نہ رودن ڪندو، نہ بيصبر ۽ بيتاب ٿيندو، نہ ڪامياب مخالف جي قدمن تي ڪرندو، نہ مايوس ٿي ۽ هٿيار ڦٽا ڪري پاڻ کي ذليل ئي ڪندو. وقت جي ڪارفرمائيءَ ۾ وڏو ڀروسو هوندو هوس.
(5) هر مسئلي جي انگن اکرن ۽ بنيادي حقيقتن واري پھلوءَ تي خاص زور ڏيندو، جذباتي لَڙهي ۾ لُڙهندو. سندس تقرير ۾ نہ شاعري هوندي، نہ ادبي رنگ، نہ جذباتي چشڪو - انگ اکر، ٺلھي حقيقت، ۽ ٺيٺ منطق.
شڪل صورت جي معاملي ۾ مرحوم کي ڪا غير معمولي وجاهت حاصل ڪانہ هئي. قد منڌرو، جسم هلڪو، رنگ ڪڻڪ ونو، چھرو مستطيل، نڪ ڊگهو، پيشاني ڪشادي، هٿ ۾ گهڻو ڪري پينسل رکندو، ۽ تقرير ڪندي بہ پينسل کي پيو آڱرين ۾ ڦيرائيندو. البت، اثر جي لحاظ سان سندس چھرو ڏسي، هر ماڻھو کيس بامايي، وزندار ۽ اهم خيالن جو حامل سمجهندو. جو شخص هڪ دفعي سندس ويجهو آيو، سو گهڻو ڪري هميشہ لاءِ ساڻس گڏيو هلندو. پاڻ بہ سنگتين ساٿين کان ڌار رهڻ پسند نہ ڪندو. جيڏانھن ويندو، اڪيلو نہ ويندو، هڪ - ٻہ ساٿي ضرور پاڻ سان گڏ کڻيو وتندو. سندس شخصيت ۾ يقيناً هڪ خاص قسم جي جاذبيت هوندي هئي.