ديوان گيانچند
شخصي حڪومت جي وڏي خصوصيت اها هئي تہ ان سان وابستہ ماڻھن کي هر دم هشيار رهڻو پيو ٿي. سواءِ موقعي شناس ۽ چالاڪ ماڻھوءَ جي، ٻئي جو مستقل طور برسر اقتدار رهڻ تہ ڇا، پر معمولي گذارو ڪرڻ بہ مشڪل هو. هر ملڪ اندر شخصي حڪومتن جي زماني ۾ وڏا هشيار ماڻھو پيدا ٿيندا پئي رهيا آهن. مغلن جي زماني کي ڏسو - ابوالفضل، خان خانان، توڏرمل وغيرہ جھڙيون هستيون نظر اينديون. فرينچ ڪورٽ ڏانھن نظر ڦيرايو - ڪارڊينل مزارين، ٽيليراند، رشيلو، ڪالبرٽ، ماڊام پامييڊيور! اٽليءَ جي ميڊيچي دؤر مائڪاويليءَ کي جنم ڏنو. جرمن واري فريڊرڪ جي پاڇي هيٺ بسمارڪ پليو. غرض تہ پراڻين شخصي حڪومتن جي دؤر ۾، مجموعي طرح عام ماڻھن جي شعور جي سطح ڪيتري بہ پست هئي، پر انفرادي طرح چونڊَ ماڻھو پيدا ٿيندا رهيا.
سنڌي حڪمرانن جي دؤر حڪومت ۾ بہ وڏا وڏا نانءَ ڪٺيا هندو وزير ٿي گذريا آهن. ميان نور محمد ڪلھوڙي جو مکيہ وزير ديوان گدومل پنھنجو مثال پاڻ هو. مير علي مراد خان جي ڏينھن ۾ ديوان تارا چند جو وڏو زور هو. علي مراد خان جو پھريون پھريون وزير ديوان ڪشنداس هو، جنھن جو پٽ وشنداس پڻ وڏن عھدن تي رهيو. انھن کانسواءِ، انھيءَ دؤر جا ٻيا مکيہ هندو عملدار هئا: منشي سجان سنگهہ، منشي مولرام ۽ منشي چندا سنگهہ. ديوان گيانچند ممدوح پڻ انھيءَ سلسلي جي هڪ ڪڙي هو - يا ڪري چئجي تہ ان سلسلي جي آخري ڪڙي هو. ابتدا کان انتھا تائين، عزت جو وقت بسر ڪري ويو.