ديوان ڪرمچند وڪيل
ان پوئين ڪلاس جي وڪيلن مان هڪ ديوان ڪرمچند هو. عام طرح ماڻھو کيس ”چچڙ“ چوندا هئا. جنھن ڪيس ۾ وڪالت نامو وڌائين، اصيل پاران چچڙ ٿي چنبڙي پوندو. سندس پنھنجي ماني حرام، اصيل جي ماني حرام، ڪيس هلائيندڙ ماجسٽريٽ جي ماني بہ حرام، دنيا ٿڪجي ۽ بيزار ٿي پوندي، خود اصيل بہ ڇڏي ڀڄي ويندس، پر ديوان ڪرمچند اڳ کان اڳرو هوندو. ڏسندڙن جي راءِ هئي تہ ساري عمر هڪڙي ئي سوٽ ۾ گذاريائين. ڌنڌي جي خفت ۾ شايد منھن ڌوئڻ جي بہ واند مشڪل لڳندي هيس. پتلون مٿان پٽي بدران اڳٺ ٻڌندو هو، ۽ اڳٺ مٿان ٽاءِ. ڪورٽ ۾ لنگهندو تہ ٽاءِ چيلھہ مان ڇوڙي، ڳچيءَ ۾ پھريندو. ڪورٽ جو ڪم ختم ٿيو تہ ٽاءِ ڳچيءَ مان لھي، موٽي وڃي ڪمر سان ڪشبي. پير ۾ شوز نہ، پر ِڦلهڙو سليپر، جنھن رنگ جو منھن ڪڏهن ڪو نہ ڏٺو هوندو. ساري حياتي نہ ڪلب ۾ ويو، نہ ڪنھن محفل ۾. کيس اها خبر ئي ڪا نہ هئي، تہ اخبار بہ ڪا شي ٿيندي آهي. ڪورٽ تائين پيرين پنڌ پھچڻ جو امڪان هوندو تہ بگيءَ جو ڀاڙو نہ خرچيندو. بغل ۾ ڪيس جا ڪاغذ، مٿي تي چٿيل سولا هئٽ، کيسي ۾ اڳڙي، اڳڙيءَ ۾ ڦلڪو، پٽاٽن جي ڀاڄي ۽ پاپڙ ٻڌل - انھيءَ شان سان سندس حياتيءَ جو هر ڏينھن شروع ٿيندو.
فرياديءَ جو وڪيل هوندو تہ جوابدارن تي اوائل ۾ ئي وارنٽ ڪڍرائڻ لاءِ ماجسٽريٽ جي بنھہ پڇ ۾ چنبڙي پوندو. تقرير ڪندو، منٿون ڪندو، آخر اکين مان ڳوڙها بہ ڳاڙيندو، پر وارنٽ ضرور جاري ڪرائيندو. وارنٽ جو نڪرڻ، فرياديءَ لاءِ وڪيل جي ڪاميابيءَ جو وڏو دليل هوندو. هوڏانھن وارنٽ جو حڪم ٿيو، هيڏانھن اچي ڀچندو اصيل سان: ”ميان، رقم ڪڍ! رقم کانسواءِ بہ جيئرن جاڳندن ماڻھن تي ڪو وارنٽ نڪرندا آهن!“ رقم جو تفصيل هن طرح هوندو: ڪورٽ جي سرشتيدار جو ”منھن مٺي ڪراڻي“ وارنٽن لکڻ واري منشيءَ جي ”لاڳت“، پٽيوالن جي ”خرچي“، سندس پنھنجي منشيءَ جو ”منشاڻو“ (گهڻو ڪري منشيءَ جو وجود ئي ڪو نہ هوندو)، بگيءَ جو ڀاڙو، وغيرہ. مطلب تہ اصيل جي ڪپڙيءَ ۾ جيڪي بہ ڪڻا هوندا، سي سمورا ڪڍي وٺندو. پئسي نہ هجڻ جو عذر پيش ٿيو تہ سارا ڪپڙا جاچي ڏسندو. پٽڪي جي ورن کان شروع ڪندو، ۽ ابداڻي ۽ اڳٺ تائين وڃي ڇيھہ ڪندو! پڇاڙيءَ ۾ واقف اصيل، سندس خوف کان پئسا جتين جي پاتاهن ۾ لڪائي ڇڏيندا هئا. في ادا ٿي ۽ ٻيون طلبون بہ پوريون ٿي ويون، تہ حڪم ڪندو:”ميان تنھنجي ڳوٺ ڏي ڏاڍا ٻٻڙ(ٻٻر وڻ) ۽ ڏاڍيون ِنمون پيون ٻڌجن. ٻيو ڀيرو اچين تہ ٻہ - ٽي ويڙهيون ڏندڻن جون تہ کنيون اچجانءِ.“
جوابدار جو وڪيل هوندو تہ شاهد جي آڏيءَ پڇا ۾ ايڏي ڊيگهہ ڪندو جو ساري ڪورٽ ڪڪ ٿي پوندي، پر شاهد جي جند اوستائين ڪو نہ ڇڏيندو، جيستائين ڪا نہ ڪا پنھنجي فائدي جي ڳالھہ سندس واتان نہ چوارائيندو. نوٽ ڪيل سوال پورا ٿي ويندا، تہ بہ ٽنگن تي اُڀو بيٺو رهندو. ماجسٽريٽ پڇندس: ”ديوان، هاڻي تہ سوال ختم ٿيا؟“
”نو، سر! ميني ميني مور ِاسٽيل!“(1)
سندس ”ميني ميني مور“ سوالن مان ڪجهہ هن طرح جا سوال هوندا:
”تنھنجيءَ زال جو نالو فلاڻو آهي؟“
”تنھنجي زال تمام سھڻي آهي؟“
”تنھنجي زال جو ناتو جوابدار سان آهي؟“
”تنھن تي تو پنھنجيءَ زال سان مارڪٽ بہ ڪئي هئي؟“
”تو جوابدار کي بہ دڙڪا ڏنا هئا تہ توکي ڪڏهن نہ ڪڏهن ڏسي رهندس؟
شاهد دانھون ڪندو رهندو تہ کيس زال ئي ڪا نہ آهي، ڪڏهن شادي ئي ڪا نہ ڪئي اٿس، پر ڪير جو ڪرمچند کي سمجهائي؟ سوالن پويان سوال! سندس لائين تقريباً هر ڪيس ۾ ۽ شاهد بنسبت اها هوندي تہ اهو مقدمو ان ڪري ٿيو آهي جو جوابدار فرياديءَ ۽ شاهدن جي زالن سان کريل هو!
اهڙيءَ بدناميءَ جي ڀؤ کان، ڪرمچند جو نالو ٻڌي، گهڻا شاهد تہ مورڳو ڪورٽ ۾ حاضر ٿيڻ ۽ شاهدي ڏيڻ کان ئي ڀڄي ويندا هئا. عام چوڻي هوندي هئي تہ ”ڄڻ ڪرمچند ڪڍ پيو اٿئي!“ ڪي شاهد چڙ وچان ڪڏهن ڪڏهن کليل ڪورٽ ۾ کيس بہ بدشد چوندا هئا. هڪ ٻہ ڀيرا ڪورٽ جي ٻاهران ديوان جي بي ادبي، جسماني طرح بہ ڪيائون. پر انھن ننڍين ڳالھين جو ڪو خيال ڪو نہ ڪندو. سندس مقصد فقط هڪڙو ئي هوندو – ”ڪجهہ بہ ٿئي، پر ڪيس ضرور کٽجي!“
سندس سوالن ڪيترن بيگناهن کي مارائي ڇڏيو. ٻروچن لاءِ اها وڏي ڳالھہ هوندي هئي جو کين ننگ جو مهڻو ملي! مهڻي ملڻ کانپوءِ اها جاچ ئي ڪا نہ ڪندا تہ ڪو ڳالھہ سچي بہ آهي يا نہ، ۽ وڪيل کي اهو سوال اصيل سيکاريو هو يا خود وڪيل پنھنجيءَ دليان ٺاهيو. ڪورٽ مان سوال ٻڌي، موٽي اچي پنھنجيءَ زال کي، ۽ جنھن مرد جو نالو ڪورٽ جي سوال ۾ ورتل هوندو تنھن کي، ”ڪارو“ ڪندا. پھرين زال ماريندا، تنھن کان پوءِ اُن مرد کي. ڪيس شروع ٿيو هوندو ڍڳيءَ جي چوريءَ تي، پر انتھا ٿيندي خونريزيءَ تي.
ديوان ڪرمچند سان شڪايت ڪئي ويندي تہ جواب ڏيندو: ”خونن جي ٻي ڳالھہ آهي، ڍڳيءَ وارو ڪيس تہ کٽيوسين! رَن پٽ ائين تہ وڃي ڪو نہ چوندو تہ ديوان ڪرمچند کان ڪو ڪيس کٽي آيس. خون ٿي پيا آهن تہ ان جو ڪو فڪر نہ ڪريو، آءٌ خونن جي ڪيس کڻڻ لاءِ بہ تيار آهيان! في پوري ڏيو، ڌڻيءَ گهريو تہ ڦاهن تي چاڙهائي ڏيندو سانوَ!“
ڪرمچند ساري زندگي محنت ڪئي، نہ ڪڏهن آرام ڪيائين، نہ وندر، نہ چڱو کاڌائين، نہ چڱو پھريائين. جا گهڙي جيئرو هو، گهاڻي جي ڏاند وانگر وهندو رهيو. پئسو ڪمايائين، پر ڪيڏي نہ قيمت ڏيڻي پيس! هن دنيا ۾ ڄڻ ڄائو ئي ڪو نہ هو!
___________
(1) No, sir !many, many, more still