شعر، شاعري ۽ شاعر
”مير بشارت حسين زيدي“ نالي هڪ شاعر، ۽ بقول خود “نامہ نگار اخبارات”، اڳ ۾ ئي خيرپور ۾ رهندو هو ۽ ميرن سان وابستہ هوندو هو. اصل رهاڪو يو. پي. جي طرف جو هو. اڙدوءَ جي ڪنھن هفتيوار اخبار ڏانھن ميرن جي تعريف ۾ مضمون موڪلڻ کانسواءِ، قصيدا بہ لکندو هو، ۽ انھن قصيدن کي ڪئلينڊرن تي ڇپارائي ورهائيندو هو. شادي ٿئي يا مماتي، مير صاحب ڪو وڏو مرون ماري يا وزير صاحب جي ڪنھن ڪمشنر يا گورنر سان ملاقات ٿئي، زيدي صاحب جو نظم مڙيو ئي تيار هوندو.
ورهين جا ورهيہ خيرپور ۾ رهيو، ۽ معمولي مشاعري تي ميرن وزيرن جون تعريفون ڪندي مري ويو. مسڪين ماڻھو هو، سندس گذران جو ذريعو اهو ئي هو.
قصيدہ گوئي ڪو تنھا سندس گڻ ڪو نہ هو. ان مرض ۾ وڏا وڏا ماڻھو مبتلا هوندا هئا. مير فيض محمد خان جي زماني ۾ لارڊ لئمنگٽن، گورنر بمبئي، خيرپور ۾ آيو. ان موقعي تي شمس العلماء جناب مرزا قليچ بيگ صاحب مرحوم کان هيءُ قصيدو مرحبائي لکرائي مجلس ۾ پڙهايو ويو، ۽ مرزا صاحب پاڻ وڏي فخر سان اهو قصيدو پنھنجي ڪتاب ”رياست خيرپور“ (مطبوعہ فيض پريس، خيرپور، سال 1924ع) ۾ درج فرمايو آهي:
قصيدہ مرحبائيہ
اسان جو شل هجي ايڊورڊ شاهنشاھہ سوڀارو،
زياده هؤ سندس شل عمر ۽ اقبال موچارو،
رکي ٿو خلق کي سو خوش، رعيت کي سدا راضي،
رهي ٿو نت غريبن ۽ اٻوجهن تي سو ٻاجهارو.
آهي هر قوم کي آزادگي هر قسم جي حاصل،
ڪنھين کي ناھہ ڪنھن پر مذهب ۽ ملت جو مونجهارو.
عملدارن کي ان جي عدل ۽ انصاف جو سعيو،
ٿيو علم ۽ هنر خواھہ مال ۽ دولت ۾ واڌارو.
اگرچه ڪي ويا ڪن کان وڌي علمي فضيلت ۾،
نہ آهي پاسداري ڪا، نہ ٿيو ڪو ڪنھن تي ريسارو.
ڏسي هي عدل ٿيا عادل، رياست جا سڀئي والي،
هلائي حڪم حڪمت سان، وسايو ملڪ تن سارو.
الاهي اهڙي شاهنشاھہ کي قائم رکج دائم،
سدا شل هند تي چمڪي سندس اقبال جو تارو!
بجا لک شڪر آڻيون ٿا، لمنگٽن لارڊ صاحب جا،
بھادر جو گورنر بمبئي جو آھہ ناميارو.
“ ليڊي صاحبہ جا پڻ اسين ممنون سڀ آهيون،
جو آيو خيرپور ۾ پڻ سندس تشريف جو وارو.
اپر احسان پڻ ڪيا ڪمشنر صاحب بمع مئڊم،
“ پڻ پوليٽيڪل ايجنٽ، جو هت آهي هاڪارو.
خدايا، رک سدائين تون اهي صاحب اسان جا خوش،
ڪرم ۽ لطف تنھنجي جو ڍري شل تن مٿي ڍارو.
ڏسئون سک سھسن شل صاحب گورنر جي حڪومت ۾،
ٿئي شل بيڪسن جو ڪس ۽ بيچارن سندو چارو.
رهي پڻ مير سر فيض محمد خان سلامت شل،
جنھين تي اصل کان آهي اسان سڀني جو نت آرو.
رياست جو آهي والي، سندس درجو آهي عالي،
هميشہ خيرپور ۾ جنھن جي نالي نر هڻن نارو.
سڌارا ٿيا اتي بيحد، هي يارهن سال جي گذريا،
وڌيو ڏيڍوڻو آدم، ۽ ٿيو ٻيڻو ٻني ٻارو.
جڙيا رستا، پليون، مڪتب، ڌرمسالا، شفاخانا،
وري ٿيا واھہ جاري، جر وهي جن مان ٿو جالارو.
الاهي، عمر خضري ڏي اسان جي مير صاحب کي،
رهي شل آل ۽ اولاد سان خوش سو وڙن وارو!
اسان جون هي مرادون شال سڀ پوريون ڪري پرور،
دعا لئہ سڀ خدا ڏي هٿ کڻو يڪجا اوهين، يارو!
يارن ويچارن تہ سمورن هٿ کڻي گهڻيون دعائون پنيون، مگر ”عمر خضري“ ڪنھن کي بہ ميسر ٿي ڪا نہ سگهي. ٿوري ئي عرصي اندر، ايڊورڊ کان وٺي مير فيض محمد خان تائين، سڀ فوت ٿي ويا، مرزا قليچ بيگ صاحب جي قصيدي مان بھرحال، ان زماني جي ذهنيت ۽ رواجن جو پتو پوي ٿو. مرزا قليچ بيگ مرحوم انھن ڏينھن ۾ بہ ڪافي مرتبي جو صاحب هو، اعليٰ تعليم يافتہ، بنيادي خاندان، صاحب علم ۽ قلم، مگر ان هوندي بہ کيس وقتي حاڪمن جي تعريف ۽ توصيف ڪرڻي ٿي پيئي. ۽ جڏهن مرزا صاحب مرحوم جي مجبوريءَ جو اهو عالم هو تہ پوءِ مير بشارت حسين زيدي يا ”مولوي ميھر“ تي ڪھڙي ميار؟
خيرپور جي خود ميرن مان بہ گهٽ ۾ گهٽ ٻن صاحبن سان شعر منسوب ڪيو وڃي ٿو.
مير علي مراد خان لاءِ چوڻ ۾ اچي ٿو تہ هو فارسي شعر چوندو هو، ۽ هيٺيون غزل سندس چيل چوڻ ۾ اچي ٿو:
آه، دل از فراِق تو داماِن من گرفت،
پروانہ پيشِ شمع رِه انجمن گرفت.
پروانہ فراِق تو تنھا نہ سوخت دل،
بس، جان درين شرر گہ پروانہ تن گرفت.
در محفلي ڪہ شخص غمت ميزبان بود،
مھمان چڱو نہ روئي ازان انجمن گرفت.
در دور حسن روي تو اسلام ڪفر گشت،
داد از برهمني ڪہ صنم از ثمن گرفت.
تاتارِ زلف پرشڪنت چينِ رخ گرفت،
مرغِ دل از خطا رهِ ملڪ ختن گرفت.
در هيچ دين شنيد ڪہ از يڪ نگہ گناھہ،
برمن گذشت روز من بوالحزن گرفت.
رفتم بڪوي دوست دهم شرح ِاشتياق،
شوقش بگشت آتشِ دامانِ من گرفت.
جز هجرِ او نصيب نگشتم ”علي مراد“،
آن هم زمانِ عمر بہ يغما زمن گرفت.
”هيءُ بيت بہ مير صاحب جو آهي:
از خضابم نبود هيچ دلم را مطلب،
غرض آن است ڪہ آهو صفتان رم نڪنند.
مير علي مراد خان کان پوءِ جنھن ٻئي مير شعر شاعريءَ ۾ دلچسپي ورتي، سو مير علي نواز خان هو. اڳ لکي چڪو آهيان تہ هن صاحب هڪ ديوان اڙدوءَ جو (”گلدستہ ناز“ نالي)، ۽ هڪ سنڌي ڪافين ۽ ڪلامن جو ڪتاب (”خلوت عشق“) ڇڏيو. انھن کانسواءِ، عمر خيام جي رباعين جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيائين، ۽ ان مجموعي کي “ميڪده ناز” جو نالو ڏنائين. ”ليليٰ – مجنون“ واري قصي کي پڻ منظوم ڪيائين. اهي ٻئي رسالا آب تاب سان ڇپارائي ملڪ ۾ وراهيا ويا.
جنھن زماني ۾ مير صاحب مرحوم جي خانگي زندگيءَ تي دشمنن حملا ڪرڻ شروع ڪيا، درباري مفڪرن صلاح پيش ڪئي تہ مير صاحب هڪ نئين مذهبي سلسلي جو بنياد وجهي، ۽ پاڻ ان جو امام بڻجي، جيئن عوام جو خيال سندس خانگي معاملن تان هٽجي وڃي ٻئي طرف لڳي. چنانچ، ان سلسلي کي ”دين ﷲ“ جو نالو ڏنو ويو، ۽ مير صاحب جي پنھنجي نالي ۾ هڪ تعارفي رسالو ڇاپي پڌرو ڪيو ويو. پر ”دين ﷲ“ ڪا ترقي ڪا نہ ڪئي. ”باليءَ“ سان شادي ٿيڻ بعد نڪتہ چيني گهٽجي ويئي، ۽ ان تناسب سان ”دين ﷲ“ جي ضرورت ۽ تحريڪ بہ.
سندس زماني ۾ گهڻا ٻاهريان شاعر خيرپور ۾ ايندا رهيا. ”سھا“ شاعر مون اکين سان ڏٺو. قد جو ڄامڙو هو، وڌ ۾ وڌ ٻہ اڍائي فوٽ. ڏاڙهي مڇ ڪا نہ، ڇوڪرو پيو لڳندو هو. سڌو کڙيءَ ڪرسيءَ تي بہ نہ ويھي سگهندو هو، ٻارن وانگر ٽپ ڏيئي ڪرسيءَ تي چڙهندو هو. ماڻھو چوندا هئا تہ مير صاحب کي شعر ٺاهڻ ۾ وٽانئس گهڻي مدد ملندي رهندي هئي.
”سھا“ کانسواءِ، حفيظ جالنڌري ۽ حڪيم احمد شجاع لاهوري بہ ڪجهہ وقت تائين خيرپور ۾ رهيا. حڪيم احمد شجاع جي جوانيءَ جو زمانو هو. اهل علم، اهل سخن، ۽ دل وندرائيندڙ مصاحب هو. مير صاحب جي قريب هو. پاڻ ۽ بالي، ٻيئي هم وطني هئا. ان زماني ۾ جيڪو بہ رستو خيرپور مان نڪرندو هو، تنھن جو ڇوڙ وڃي لاهور ۾ ٿيندو هو.
حفيظ جالنڌري ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ، خيرپور مان خارج ٿي ويو، ڇو تہ شاعرانہ مستيءَ ۽ موج ۾ هڪ نظم لکي وڌائين. جنھن متعلق ماڻھن سمجهيو تہ ان ۾ ”باليءَ“ تي شخصي جلھون ٿيل آهن. اها نظم ”حفيظ“ جي ڪلام جي هڪ مجموعي ”سوزو ساز“ ۾، ”ايڪ رقاصہ سي خطاب“ جي سرخيءَ هيٺ درج ٿيل آهي. ان نظم جي شروعات هن طرح ٿئي ٿي:
اٺھي هي مغرب سي گهٽا، پيني ڪا موسم آگيا،
هي رقص مين ِاڪ مہ لقا،
نازڪ ادا ناز آفرين:
هان ناچتي جا، گائي جا، نظرون سي دل برمائي جا،
تڙپائي جا، تڙپائي جا،
اي دشمنِ دنيا ودين!
نظم جي جنھن خاص حصي تي ملڪ اندر ممڻ متو، سو هيءُ هو:
تيرا ٿرڪنا خوب هي،
ليڪن ٺھر، تو ڪون هي،
ڪيا مشرقي عورت هي تو؟ تيري ادائين دل نشين،
او نيم عريان نازنين!
هرگز نھين، هرگز نھين!
تيري هنسي بي باڪ هي،
تيري نگہ چالاڪ هي....
-- وغيرہ وغيرہ.
اسان جي زماني کان ٿورو اڳ، خيرپور رياست ۾ ”پيرل“ نالي هڪ شاعر ٿي گذريو هو، جنھن جون ڪافيون اسان جي ڏينھن ۾ ڏاڍيون مقبول هونديون هيون. چوندا هئا تہ اصل ڌنار هو. اتفاقاً آٽيريءَ وارن صاحبن سان سندس مجاز ٿي ويو، ۽ ان مجاز جي باھہ جا اُلا، ڪافين جي صورت ۾ ڀڙڪا کائيندا، کيس ۽ پڻ ٻين دردآشنا دلين کي ساڙيندا ۽ ٻاريندا رهيا.
آٽيريءَ جو ڪوٽ، خيرپور کان پير ڳوٺ ويندي، رستي تي نظر ايندو هو. خستہ حالت ۾ مون پاڻ ڏٺو. اُها بيبي صاحبہ انھن ڏينھن تائين زنده هئي ۽ ان ۾ رهندي هئي مير گل حسن خان جو ديرو هئي.
پيرل مري ويو، بيبي صاحبہ جنت سڌاري، آٽيريءَ جو ڪوٽ ِڪري پيو، آسي پاسي جا سارا نشان ئي مٽجي ويا، مگر عشق جو اهو داستان اڄ بہ اهڙو ئي تازو آهي، جھڙو اوائلي ڏينھن ۾. سچ آهي:
حسن بي بنياد باشد، عشق بي بنياد نيست!
مولانا محمد صادق صاحب راڻيپوريءَ هڪ مرتبو پيرل کي راڻيپور جي هڪ سڪل کڏ جي ڪناري تي، اڪيلائيءَ ۾ ڪافيون ڳائيندي ڏٺو. مولانا صاحب جو چوڻ آهي تہ پيرل کي کار جا ڌوتل ٿلھا اڇا ڪپڙا پيل هئا، ڄٽڪو پڳڙ مٿي تي هوس، ننڍي ڪتريل ڏاڙهي، بنان يڪتاري جي ڳل تي هٿ رکي پئي ڳايائين.
“پيرل جي هڪ ڪافي، هت نموني طور ڏجي ٿي(1) .
سوَ ناز سان سينگارجي آيو ڪوهيارل ڀنڀور ۾.
اکين اَڻيون، دل کي وڻيون، منجهن ڌوڏ ڌتار جي.
ابرو گوش، ڪن ٿا ڪوس، سٽن سيف شڪار جي.
ڪيچين آندي ڪيچ کان، کٿوري هٻڪار جي.
سرهو سڀ ڀنڀور ٿيو، جھڙي بوءِ بھار جي.
سرتيون سکاڻيون ٿيون، سونھن پسي سردار جي.
هر ڪنھن وائي وات ۾، آهي يار، يار جي.
”پيرل“ پياس، اٿم خاص، دوست جي ديدار جي.
دوست پاڻھي دوا ڪندا، برھہ جي بيمار جي.
هينئر نہ اها خيرپور رهي آهي، نہ اُهي مير، ۽ نہ حسن علي خان جھڙا ناميارا ڪامورا. دنيا فاني آهي - رهي نانءُ ﷲ جو!
________________________________________
(1) سينڌڙ هرڻ يعني سنڌي هرڻ، ڪاريھر هرڻ ڪارو ٿئي ٿو، اهو راجپوتانا جي پاسي عام جام آهي.
(1) ”پيرل“ جي هيءَ ڪافي جناب مخدوم محمد زمان صاحب ”طالب المولا“ کان ملي - ناشر