مسلمان قومي ورڪر
مسلم سنڌ اندر، سياسي بيداري ۽ آزاديءَ جو اوائلي جذبو جاڳائيندڙ مسلم زميندار، جاگيردار ۽ سرمائيدار نہ پر چند مسڪين مسلمان قومي ورڪر هئا، جن پاڻ ان لاءِ سور سٺا ۽ قيد ڪاٽيا، تہ عام مخلوق کي آرام رسي ۽ آزاديءَ جي نعمت ميسر ٿئي.”پاڻ کي مارڻ ۽ ٻين کي جيارڻ“، غريب جو ئي شيوو ٿي سگهي ٿو. انھن غريب مسلم قومي ورڪرن جون چار جماعتون هونديون هيون. هڪ جو مرڪز هو ڪراچي، ٻيءَ جو حيدرآباد، ٽينءَ جو لاڙڪاڻو، ۽ چوٿينءَ جو سکر ۽ شڪارپور. هن موقعي تي آءٌ فقط پوئينءَ جماعت جو ذڪر ڪندس.
پھرين عالمگير جنگ ختم ٿيڻ بعد، سلطان ترڪيءَ جي خلافت کي برقرار رکائڻ لاءِ، محمد علي ۽ شوڪت علي ڀائرن(سندن روحن تي رحمتون هجن) جي اڳواڻيءَ هيٺ ساري هندستان اندر هڪ زوردار هلچل چالو ٿي چڪي هئي. ان هلچل سنڌ ۾ بہ ڏاڍي قومي بيداري آندي، ۽ ڪيترا مخلص ورڪر پيدا ڪيا. انھن ورڪرن مان، سکر سان تعلق رکندڙ، ڪن صاحبن جو ذڪر نہ ڪرڻ سخت احسان فراموشي ٿيندي.
ابو شوڪت حمزو، چڪ جو ويٺل هو. سنڌي ماستري ڇڏي، ٿلھو وڏو بيد جو ڏنڊو هٿ ۾ کڻي، اچي سياست جي ميدان ۾ گهڙيو هو. قد جو ڊگهو، چاپئين ڪاري ڏاڙهي، شُڌ کڌر جو لباس، مٿي تي ڪاري ڪُلائين اُڀي ٽوپي، صورت خواھہ سيرت ۾ شاندار مڙس هو. سندس اصول هو - هر ظلم، هر زبردستيءَ ۽ هر قسم جي غلاميءَ ۽ مجبوريءَ جو مقابلو ڪرڻ، جبر ۽ استبداد جي هر ديوار سان مٿو ٽڪرائڻ، پوءِ جي ديوار نہ ڪري تہ ڀل پنھنجو ئي مٿو ٽڪر ٿي وڃي. چوندو هو:“انساني حياتيءَ جو مقصد ئي اهو آهي تہ ظلم خلاف جهاد ۾ صرف ٿئي. ظلم خلاف ضمير بغاوت نہ ڪئي تہ سمجهڻ گهرجي تہ ضمير مري چڪو يا حياتي بيڪار ٿي ويئي.
هفتي ۾ ٻہ - ٽي دفعا سکر ايندو. هر دفعي غريب مظلوم ڳوٺاڻن جي درخواستن سان پنھنجا کيسا پُر ڪريو ايندو. ڪجهہ عملدارن ۾ ورهائيندو، ڪجهہ اخبارن ۾ شايع ڪرائيندو. ان هوندي بہ ڪم نہ بڻيو تہ پبلڪ ميٽنگ سڏائيندو، ٻيا ورڪر ڪوٺيندو، تقريرون ڪندو، ٺھراءُ پاس ڪرائيندو، ۽ اهي ٺھراءَ دوباره وڃي اخبارن جي دفترن تائين پھچائيندو. اهي شڪايتون هونديون يا تہ مقامي عملدارن خلاف، يا هندن متعلق. ٻئي ڌريون زور واريون، ٻنھي وٽ اختيار، ٻنھي جي فائدي ۾ وقت جي هوا! پر ابو شوڪت جي ڦٽڪار هر حال ۽ هر موسم ۾، مٿن سانوڻيءَ جي مينھن وانگر وسندي رهندي. مٿس ڪيس داخل ٿيندا، وارنٽ نڪرندا، ڪڏهن ڪڏهن ضامن رد ڪري ٻن - چئن ڏينھن لاءِ جيل جي ياترا بہ ڪرائيندس، پر ”چريو ڪيئن، چي ويران وير وڌ“! ٻاهر نڪرندو، ٻيو ٻارڻ ٻاريندو! نہ پاڻ سک سمهندو، نہ ظالمن کي ئي تيسين ننڊ نصيب ٿيڻ ڏيندو!
سندس تقرير هڪ بھادر سپاهيءَ جي تقرير هوندي هئي، ڪامل خود اعتماديءَ ۽ يقين محڪم تي مبني. نہ منجهس عرض هوندو، نہ ارداس، نہ نوڙت جو نشان، نہ نااميديءَ جو بيان، حقيقت ٻڌائيندو، انصاف ۽ انسانيت جي اصولن تي ان جو تجزيو ڪندو، ۽ ”فوري جبري قدم“ کڻڻ لاءِ بالا عملدارن، نہ تہ پبلڪ کي آرڊر ڏيندو. سندس هڪ تقرير تي توجھہ نہ ڏنو ويو تہ ٻيءَ تقرير ۾ وڌيڪ تلخيءَ کان ڪم وٺندو، حتاڪ ”فيل مست فرنگيءَ“ کي ”ڦوسڙيءَ“ ۽ ”لال کٽياڻيءَ“ سان تشبيھہ ڏيندي بہ ڪو نہ گسندو.
جو دم جيئرو هو، جهاد ۾ مصروف رهيو، جو قدم کنيائين، ظلم ۽ استبداد ۽ غلاميءَ خلاف! افسوس اهو آهي تہ سندس مئي کان پوءِ احسان فراموش انسانن کين وساري ڇڏيو - شايد غريب هو، ۽ ناڻو ڪو نہ هوس، تنھنڪري! ورنہ ابو شوڪت جي آخري آرامگاھہ اڄ وڏي زيارتگاھہ هجي ها، ۽ سندس مزار جي تعمير لاءِ پڻ ٻاهرين ملڪن جا ماڻھو پيا نقشا ۽ سنگ مرمر موڪلين ها.
اي آنڪہ نُور مي طلبي از مزارها،
از مرقد منور پروانہ غافلي!
* * *
مولانا عبدالڪريم چشتيءَ (1) سان منھنجي اولين ملاقات لاڙڪاڻي ۾، سرڳواسي ٽهلرام جي ”لاڙڪاڻہ گزيٽ“ اخبار جي دفتر ۾ ٿي. سال پورو ياد نہ اٿم، پر شايد 1922ع هو. ٽهلرام تعارف ڪرايو. هڪ قبول صورت نوجوان، طرحدار دستار، کاڌيءَ جا اڇا اُجرا ڪپڙا، ۽ ڪپڙن مٿان عربي قسم جي عبا ڍڪيو ويٺو هو. “هي آهي مولانا عبدالڪريم صاحب چشتي، شڪارپوري، خلافت موومنٽ جو جوشيلو ليڊر، قومي خيالن جو رکندڙ، ۽ ”لاڙڪاڻہ گزيٽ“ لاءِ ليک موڪليندڙ!“
ان ڏينھن جي لڳي وري نہ ٽُٽي. ورهيہ گذري ويا، حالتون ڦري ويون، اختلاف پيدا ٿيا ۽ پورا ٿي ويا، وزارتون ٺھيون ۽ وري ڊٺيون، حڪومتون آيون ۽ رخصت ٿي ويون، پر مولانا جي مھربانيءَ ۽ تعلق تي ڪو اثر ڪونہ پيو. اهل دل آهي، دل جو قدر اٿس، دل جي پاڪ دنيا کي وقتي ڪدورتن وگهي هرگز ملوث ٿيڻ نٿو ڏئي.
آزاديءَ جي تحريڪ ۾ پيش پيش رهيو. هزارين تقريرون ڪيائين. جيل جي سزا ڪاٽيائين. ڪانگريس مان مسلمان علحده ٿيا، ۽ خلافت تحريڪ ختم ٿي، تہ مولانا تبليغ ۽ اشاعت اسلام جي ميدان ۾ ڪاهي پيو. سيرت تي ڪتاب شايع ڪيائين. اخبارن ۾ مضمون لکيائين. ساريءَ سنڌ اندر وعظ ڪندو رهيو، پر سنجيده نموني ۾، اسلام جون خوبيون بيان ڪيائين، پر سواءِ ڪنھن بہ ٻئي ڌرم تي اگري حملي ڪرڻ جي.
پاڻ اخبارون جاري ڪيائين. ٻين جي جاري ڪيل اخبارن جي ادارت سنڀاليائين. ڪجهہ ڏينھن روزانہ ”الوحيد“ جو ايڊيٽر رهيو. ”الوحيد“ ڇڏڻ کان ڪجهہ عرصي بعد خانبھادر الھہ بخش مرحوم جي ”آزاد“ اخبار جي ايڊيٽري سندس سپرد ٿي. وڏي جوش جو زمانو هو، پر ان عام جوش کي ڪڏهن بہ خراب نہ ڪيائين. پاڻ ٻين جي عزت ڪندو هو، ۽ ٻيا سندس عزت ڪندا هئا. شخصي بحثن کان پنھنجيءَ تحرير کي هميشہ پري ۽ پاڪ رکيائين. مضمونن ۾ تلاوت ضرور ڪندو هو، پر نہ اهڙي جو پڙهندڙن کي ٿڪائي سندن دم ڪڍي ڇڏي.
ذاتي ۽ خانگي زندگيءَ ۾ مولانا دلبر دوست آهي. جنھن سان ياري ٿيس، تنھن کي ڏک ۾ نہ ڇڏيندو، ۽ نہ وقتي فائدن حاصل ڪرڻ لاءِ، عام ماڻھن وانگر پارٽي بدلائيندو، پوءِ ڀل تہ پبلڪ ۾ سندس پنھنجيءَ مقبوليت کي نقصان ئي پھچي وڃي! مجلس جو مور آهي، گفتگو ڪندو تہ ڄڻ طوطو پيو ٻولي. عرب جي ڪا عشقيہ آکاڻي ڇيڙيائين تہ ٻڌندڙ جي دل ڀِڄائي پاڻي ڪري ڇڏيندو. ”ليليٰ – مجنون“ جو قصو تہ خاص طرح سان ڪو سندس واتان ٻڌي!
نازڪ مزاج ۽ نفيس طبع آهي. چڱا لٽا پھريندو، چڱو کائيندو، ۽ چڱو رهندو. سندس نشترگاھہ قريني سان سجايل آهي. منجهس جدا جدا ملڪن جون سوکڙيون ۽ احبابن جا تحفا سليقي سان رکيل رهن ٿا. مرحوم نظر علي خان سندس اوطاق کي ”چشتي ميوزم“ سڏيندو هو.
___________
(1) هيءُ احوال مولانا جي انتقال کان اڳ لکيو ويو هو.
___________
* * *
سکر قومي ورڪرن جو وڏو اڏو هوندو هو. ميان سردار علي شاھہ مرحوم جو لوھہ جو ڪارخانو هو. ميان سردار علي شاھہ آزاد خيال بزرگ هوندو هو، ۽ سندس فرزند ميان محبوب علي شاھہ قومي تحريڪن جي چڱي سرپرستي ڪندو هو. ان وقت جا سمورا قومي ورڪر ساڻس وابستہ رهندا هئا - ابو شوڪت حمزو، ماستر ميان عبدالرزاق، مولانا دين محمد وفائي، مسٽر تاج محمد عليگ، ميان نعمت ﷲ صاحب قريشي، وغيرہ. شھر ۽ ضلعي ۾ ٻہ محاذ هوندا هئا - هڪڙو محاذ هوندو هو سرڪار جي وفادارن جو، ۽ ٻيو محاذ قومي ورڪرن جو. پوئين محاذ جو سمورو انتظام ميان محبوب علي شاھہ رکيو ايندو هو. صبح کان شام تائين سندس جاءِ تي انھن ورڪرن جو اجتماع رهندو. وقت جي مسئلن تي گفتگو پئي ٿيندي، ”الوحيد“ اخبار لاءِ هر روز پيا مضمون لکبا، ۽ هفتي ۾ هڪ - ٻہ دفعو پبلڪ جلسا بہ ٿي ويندا. زندگي هوندي هئي، ۽ زندگيءَ جون سموريون بيتابيون. اڳتي هلي محبوب علي شاھہ صاحب ٻہ - ٽي دفعا اليڪشن ۾ اميدوار بيٺو، پر ناڪامياب ٿي پيو. سندس طبيعت تي انھن وقتي ناڪامين جو ڏاڍو اثر ٿي پيو. آخر قوم جي شعور مان نااُميد ٿي، قطعاً گوشي نشين ٿي ويو. ستت ئي سندس ساٿي بہ مري ۽ ڪجهہ ٽڙي پکڙي ويا. پر پنھنجي زماني اندر اها مختصر جماعت ڪافي خدمت ڪري ويئي.