شيخ محمد قادر مرحوم
شيخ محمد قادر کي جيڪو بہ چڱو نوجوان نظر آيو، تنھن جي سرپرستي ۽ حوصلہ افزائي ڪيائين. مسٽر محمد ايوب کھڙو، سکر وارو عبدالحميد خداداد خان(جنھن کي هڪ دفعي هندستان جي سينٽرل اسيمبليءَ جو ميمبر بہ چونڊرايائين) ۽ ڪنھن حد تائين آءٌ، سندس قريب اچي چڪا هئاسون. جنھن طرح بہ کانئس ٿي سگهندو هو، اسان جي رهنمائي ۽ مدد ڪندو هو. منھنجو پنھنجو تہ گهڻو وقت مورڳو ئي وٽس پيو بسر ٿيندو هو. پنھنجيءَ رهائش واريءَ جاءِ جي قريب، سندس آفيس واري عاليشان بنگلي جو هڪ حصو خاص منھنجي رهڻ لاءِ مقرر ڪري ڇڏيو هئائين. شام جو سرڪاري ڪاروبار ختم ڪرڻ بعد اچي مون سان ويھندو هو. ماني گڏجي کائيندا هئاسين، ۽ سنڌ جي ماڻھن توڙي سياست ۽ صحافت تي پيا خيالن جي ڏي - وٺ ڪندا هئاسين. اخبار نويسن جو خاص لحاظ ڪندو هو. محمد هاشم ”مخلص“ مرحوم پنھنجي اخبار “مسلمان” ۾ ڪڏهن ڪڏهن کڙڪو ڪندو هو تہ ڏانھنس دعوت هلي ويندي هئي. شيخ صاحب جو اصول هو تہ منھن ڏني ڳالھہ ٽٽي تہ ان کي ڊگهو ٿيڻ ڇو ڏجي.
شيخ محمد قادر مرحوم جي زندگيءَ جا اصول ڏاڍا سٺا هوندا هئا. مثلاً، هٿ وٺي ڪنھن سان بہ جهيڙو ڪو نہ جوٽيندو. جي جهيڙو ٿي پوندو تہ اُن کي سٺي نموني ۾ نباهيندو. ڪاري زخم، جنھن کي محسوس ڪري دشمن هميشہ پيو انتقام وٺڻ جي ڪوشش ڪري، ڪنھن کي ڪو نہ رسائيندو. مخالفن تي چوڪسي رکندو، هو جيڪي بہ حرڪتون ڪندا رهندا، تن کي خاموشيءَ سان ختم ڪندو ويندو، پر مقابلي ۽ جنگ جدل جو اوڙاھہ کڙو ٿيڻ نہ ڏيندو. هر معاملي ۾ ۽ هر شخص متعلق، ابتدا هميشہ نيڪيءَ سان ڪندو، ٿي سگهندس تہ دشمن تي بہ احسان ڪري ڇڏيندو.
سندس ڪوششن سان سکر مان ”سنڌ زميندار“ اخبار جاري ٿي، جيڪا زميندارن ۽ عام مسلمانن جي حقن جي حفاظت ڪندي رهي. ان جو پھريون ايڊيٽر ماستر عبدالوهاب هو، ان کانپوءِ تہ ٽي سال مسٽر احمد علي خان عليگ آيو. 1928ع کان 1933ع تائين ان اخبار جي ايڊيٽري منھنجي سپرد ٿي. پر شيخ قادر 1925ع ۾ ئي، رتناگيري ضلعي جو ڪليڪٽر مقرر ٿي، خيرپور کي خيرباد چئي ويو هو.
شيخ صاحب جي ٻي اسڪيم هئي تہ زميندارن جي اولاد کي تعليم ڏيڻ لاءِ هڪ ”زمينداري ڪاليج“ کوليو وڃي. ان باري ۾ لک کن رپيا چندو گڏ ڪرايائين. ارادو هوس تہ اهو ڪاليج سکر ضلعي ۾ رُڪ اسٽيشن جي قريب قائم ڪيو وڃي. پر سندن بدلي ٿي وڃڻ کان پوءِ اسڪيم ختم ٿي ويئي، ۽ گڏ ٿيل پئسن مان ڪراچيءَ ۾ ”ليسلي ولسن مسلم هاسٽل“ ٺھرايو ويو، جنھن جو نالو، پاڪستان ٺھڻ بعد ڦيرائي ”جناح هاسٽل“ رکيو ويو آهي.
شيخ صاحب مرحوم سان تعلق رکندڙ هڪ ٻيو واقعو بہ ياد پيو اٿم. انھن ڏينھن ۾ بمبئي پريزيڊنسيءَ جي مسلمان قومي ڪارڪنن ”ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس“ نالي هڪ تعليمي انجمن کڙي ڪئي هئي، جنھن جو روح روان پوني وارو سر ابراهيم هارون جعفر هو. ان انجمن جي ڪاروبار ۾ مسلمان عملدار بہ حصو وٺندا هئا، ۽ ان جي وسيلي ئي انگريزن تي پنھنجي عوامي اثر ۽ انفلوئنس جو رعب وجهندا هئا. مثلاً، جنھن بہ مسلمان عملدار ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس جي ڪاوربار ۾ اڳواڻي حاصل ڪئي، تنھن متعلق سمجهيو ويندو هو تہ هو مسلمان قوم ۾ اثر رکي ٿو ۽ مسلمانن جو ليڊر آهي، ان کانپوءِ انگريز بہ ساڻس صلاح مشورو ڪرڻ لڳندا هئا، ۽ موقعي سارو ڪو وڏو عھدو ڏيئي کيس پنھنجي هٿ ۾ رکندا هئا. ان سبب ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس جي عھدن تي هميشہ وڏي لٺ لڳندي هئي.
1922 - 1923ع ڌاري( سال پوريءَ طرح ياد نہ اٿم )حيدرآباد ۾ ان ڪانفرنس جو اجلاس ٿيڻو هو، جنھن جي افتتاح لاءِ بمبئيءَ جي گورنر کي دعوت ڏني ويئي هئي. سوال پيدا ٿيو تہ ان ڪانفرنس جي استقباليہ ڪميٽي جا عھديدار ڪير ٿين. سنڌ اندر انھن ڏينھن ۾ ٻہ پارٽيون هونديون هيون - حيدرآباد پارٽي، ۽ سکر - خيرپور پارٽي، يا ائين چئجي تہ ”لوئر سنڌ پارٽي“ ۽ ”اپر سنڌ پارٽي.“ ظاهري طرح تہ انھن پارٽين جا اڳواڻ بمبئي ڪائونسل جا ميمبر هوندا هئا، پر حقيقت ۾ انھن ميمبرن کي هلائڻ چلائڻ وارا، مسلمان سرڪاري عملدارن جا گروپ هوندا هئا. لوئر سنڌ پارٽيءَ کي هلائڻ چلائڻ وارا عملدار هئا مسٽر حامدعلي ڪليڪٽر، خانبھادر نبي بخش، محمد حسين انڪمبرڊ اسٽيٽس جو مئنيجر ۽ ٻيا چند مسلمان ڊپٽي ڪليڪٽر. اپر سنڌ پارٽيءَ جو حقيقي اڳواڻ هوندو هو شيخ محمد قادر. غير عملدارن ۽ بمبئي ڪائونسل جي سنڌي ميمبرن منجهان لوئر سنڌ پارٽيءَ جا ڪارڪن هوندا هئا خانبھادر سيد محمد ڪامل شاھہ ۽ مسٽر نور محمد وڪيل (نور محمد هاءِ اسڪول جو باني). اپر سنڌ پارٽيءَ ۾ گهڻا ڪائونسل ميمبر اڃا شامل ڪو نہ ٿيا هئا، پر نالي خاطر اسين ننڍا ورڪر خانبھادر شاهنواز ڀٽي(پوءِ سر شاهنواز ڀٽو ٿيو) جو نالو وٺندا رهندا هئاسين. غير ميمبرن منجهان ان پارٽيءَ جا ورڪر هئا مسٽر محمد ايوب کھڙو، عبدالحميد خداداد خان سکر وارو، ماستر عبدالوهاب ايڊيٽر ”سنڌ زميندار“ ۽ آءٌ.
جنھن وقت تجويز ٿي تہ حيدرآباد ۾ ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس سڏائي وڃي، ۽ ان جي افتتاح لاءِ گورنر صاحب بہ اچڻ قبول ڪيو، تہ هڪدم لوئر سنڌ پارٽيءَ پاڻ کي اڳ ۾ ڪرڻ خاطر هڪ درپور ميٽنگ سڏائي، استقباليہ ڪاميٽيءَ جا سمورا عھدا پنھنجن ماڻھن ۾ ورهائي ڇڏيا. سيد محمد ڪامل شاھہ ڪاميٽيءَ جو چيئرمن ٿيو، ۽ مرحوم نور محمد وڪيل جنرل سيڪريٽري. اها ڳالھہ اپر سنڌ پارٽيءَ لاءِ سخت نقصانڪار پئي ٿي، گورنر صاحب کي هن سمجهڻ جو موقعو مليو ٿي تہ سنڌ جي مسلماني پبلڪ لائيف جا اڳواڻ فقط حيدرآباد وارا ئي آهن، باقي شيخ محمد قادر ۽ سندس پارٽيءَ جو ڪو نانءُ نشان ئي ڪو نہ آهي.
شيخ صاحب مرحوم اسان دوستن سان صلاح ڪئي. فيصلو ٿيو تہ حيدرآباد واري جوڙ توڙ خلاف تحريڪ هلائي لوئر سنڌ پارٽيءَ کي مجبور ڪيو وڃي تہ چونڊ ٻيھر ڪرائي ۽ عھدن جو ڪجهہ حصو اسان (اپر سنڌ وارن) کي بہ ڏئي. مون سڀ کان پھريائين سياسي مضمون، ”سنڌ زميندار“ اخبار ۾، ان مسئلي تي ئي لکيا، يا ڪري چئجي تہ منھنجي اخبار نويسيءَ جي ابتدا انھيءَ جهيڙي جي طفيل ئي ٿي. اوستائين مون کي اڃا پتو ئي ڪو نہ هو تہ ڪو آءٌ اخباري مضمون بہ لکي سگهان ٿو. انھن مضمونن ڪافي دلچسپي ۽ اثر پيدا ڪيو. هر ڪو واه - واه چوڻ لڳو. منھنجو پنھنجو حوصلو بہ وڌيو. ان کانپوءِ وڌيڪ جرائت ۽ خود اعتماديءَ سان لکڻ پڙهڻ جو ڪم ڪندو رهيس، حتاڪه پڄاڻي وڃي هندستان - پاڪستان جي ايڊيٽرن جي پريزيڊنٽيءَ تي ڪيم. جو نڪتو هن قصي ذريعي ظاهر ٿئي ٿو، سو اهو تہ ڪڏهن ڪڏهن معمولي واقعا، جن جي بروقت ڪا بہ اهميت محسوس ڪا نہ ٿي ٿئي، اڳتي هلي وڏين ڳالھين جو پيش خيمو بڻجن ٿا. مثلاً، جيڪڏهن ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس جي عھدن تي اهو جهيڙو نہ لڳي ها تہ آءٌ اخبار نويس ڪو نہ بڻجان ها، ۽ جيڪڏهن اخبار نويسيءَ کان ٻاهر رهان ها تہ پوءِ منھنجي زندگي قطعاً ٻئي طريقي سان گذري وڃي ها - بطور هڪ معمولي زميندار جي، محض جهنگن جرن ۾ جهيڙا ڪندو وتان ها، نہ علم حاصل ٿئي ها ۽ نہ ڪو ٻيو ڪم ئي ڪري سگهان ها.
بھرحال، اهو تہ جملہ معترضہ هو. اصل مقصد هو تہ حيدرآباد وارو قصو بيان ڪيو وڃي. اسان جي کڙي ڪيل تحريڪ جو اهو نتيجو نڪتو، جو حيدرآبادي پارٽيءَ کي مجبور ٿي اڳيون چونڊون منسوخ ڪري هڪ نئين ميٽنگ سڏائڻي پيئي، جنھن ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اسان جي ڌر کي بہ دعوتون ڏنيون ويون.
ميٽنگ حيدرآباد شھر ۾، مرحوم جان محمد خان ڀرڳڙي (صدر، حيدرآباد) جي بنگلي تي منعقد ٿي. ميٽنگ جي وقتي صدارت پھريائين حامد علي ڪليڪٽر ڪئي، ۽ مغرب جي نماز کان بعد واريءَ نشست جي صدارت اسان جي اڳواڻ شيخ محمد قادر ڪئي. ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ شيخ محمد قادر اسان سڀني کي پاڻ سان وٺي آيو (يعني مسٽر کھڙي، ماستر عبدالوهاب خان، عبدالحميد خداداد خان ۽ مون کي ). حيدرآباد پھچڻ بعد سوال پيدا ٿيو تہ ميٽنگ ۾ اسان جي ڌر پاران ڪير ڳالھائي؟ ماستر عبدالوهاب خان کي سڀ کان وڌيڪ عمر رسيدو ۽ تجربيڪار سمجهي، پھرين اُن کي تقرير ڪرڻ لاءِ چيو ويو. پر ماستر صاحب پنھنجي طبيعت جي ناسازگيءَ جو عذر پيش ڪري جند ڇڏائي ڇڏي. ساڳيءَ طرح، مون کانسواءِ، باقي ٻين سمورن صاحبن کي بہ تقرير نہ ڪرڻ لاءِ ڪو نہ ڪو سنگين سبب هو (حقيقت ۾ ڪنھن کي پيئي هئي جو ويھي مخالف پارٽيءَ جي آفيسرن اڳيان پاڻ کي ڏٺو ڪري ها).آخر اها جوابداري مون غريب تي اڇلائي ويئي. مون بہ نہ ڪئي هم نہ تم، مقابلي جو ميدان آراستہ ڏسي، وچ ۾ ٽپي پيس. اها منھنجي پھرين تقرير هئي. قد اڃا ايتريقدر ڇوٽو هوم، جو جنھن وقت آءٌ اُٿي ڳالھائڻ لڳس تہ گهڻا ماڻھو مون کي ڏسي ئي ڪو نہ ٿي سگهيا! اها حالت محسوس ڪري وقتي چئرمن، مسٽر حامد علي، مون کي فرمائش ڪئي تہ آءٌ وچ مان نڪري اچي سندس ڀر ۾ بيھان تہ جيئن حاضرين مجلس مون کي چڱيءَ طرح ڏسي سگهن. پنھنجي تقرير جي دوران ۾ مون اڳينءَ ڪيل ڪارروائيءَ جي خلاف ڪافي زهر ڦھلايو ۽ دل کولي حيدرآبادي ليڊرن جي ڇنڇري لاٿم. نتيجو اهو نڪتو جو اڳيان عھديدار رد ڪري، نيون چونڊون ڪيون ويون ۽ شيخ قادر ۽ سندس پارٽيءَ کي بہ چڱو حصو ڏنو ويو.
شيخ صاحب مرحوم ڏاڍو خوش ٿيو. ميٽنگ ختم ٿيڻ بعد، مون کي ڀاڪر پائي، زمين کان مٿي کنيائين، ۽ چيائين: ”بھادر آهين، ۽ اڃا وڌيڪ بھادر ثابت ٿيندين.“ انھيءَ خوشيءَ ۾ اسان سڀني کي وٺي وڃي سئنيما ڏيکاريائين. اهو سئنيما هال ريلوي اسٽيشن واري رستي تي هو، ۽ اڃا تائين قائم آهي. انھن ڏينھن ۾ اڃا ”ٽاڪي“ (talkie) فلمون ڪين نڪتيون هيون.
ڪجهہ مھينن بعد، مقرر وقت تي، ايڊيوڪيشنل ڪانفرنس منعقد ٿي. هر پارٽيءَ کي گورنر اڳيان پاڻ ڏيکارڻ جو جهجهو موقعو ميسر ٿيو. پوئتي ڪو بہ ڪو نہ رهيو، سواءِ منھنجي. آءٌ پاڻ ڪانفرنس ۾ شريڪ ڪو نہ ٿيس. ڪانفرنس جو افتتاح تہ گورنر (سر ليسلي ولسن) ڪيو، پر صدارت جا فرائض عليڳڙه واري سر راس مسعود سرانجام ڏنا. سر ابراهيم رحمت ﷲ بمبئيءَ وارو بہ ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيو، جنھن پنھنجيءَ تقرير ۾ ٻڌايو تہ:
”هندن جي ترقيءَ ۽ مسلمانن جي تنزل جو سبب هي آهي تہ هندن ۾ هيرو ورشپ (يعني پنھنجن اڳواڻن جي پٺڀرائي ڪرڻ) جو مادو موجود آهي، ۽ برعڪس ان جي، مسلمان قوم جي دائمي خواهش هيءَ رهي ٿي تہ منجهانئن جيڪو بہ ماڻھو اڳتي وڌي، تنھن کي ٽنگ مان جهلي پوئتي ڦٽو ڪري ڇڏين.“
اهو قيمتي قول مون هت هن ڪري نقل ڪيو آهي، جو بعد جي زندگيءَ ۾ مون کي پاڻ کي هر قدم تي ان جي صداقت محسوس ٿيندي پئي رهي آهي.
شيخ محمد قادر مرحوم وڏو وفادار انسان هو. هيڊ منشيگيريءَ واري زماني ۾ هڪ گهوڙو رکيو هئائين، جنھن کيس ڏاڍو سک پھچايو هو. وقت پڄاڻا آخر گهوڙو ڪراڙو ٿي ويو، ۽ سواريءَ جي ڪم جو ڪو نہ رهيو، پر شيخ صاحب کيس پاڻ کان پري ڪونہ ڪيو. سنڌ مان بمبئيءَ ويو تہ ريل گاڏو ڀاڙي ڪري، پاڻ ساڻ کڻائي ويس. ڪئين سال بيھاري کارايائينس. بمبئيءَ کان موٽي خيرپور آيو، تہ بہ گهوڙو ساڻ. دستور هي هوندو هو تہ شيخ صاحب صبح کان منجهند تائين، ڀت جي اوٽ، کلئي ميدان ۾ ويھي ماڻھن سان ملندو هو ۽ ڪم ڪار ڪندو هو. سندس ويھڻ واريءَ جاءِ کان ٿورو پري گهوڙو ٻڌو ويندو هو. مجلس ۾ اچڻ کان اڳ پھرين گهوڙي وٽ ويندو: سندس مٿي تي هٿ ڦيراڻي، ساڻس پيار ڪري، پوءِ اچي ڪرسيءَ تي ويھندو. گهوڙو مرندو مري ويو، مگر شيخ صاحب ان جانور منجهان هٿ ڪين ڪڍيا.
اهڙين ٿورين ٿورين ڳالھين مان ئي ماڻھوءَ جي فطرت، طبيعت ۽ خصلت جو پتو پوي ٿو. ننڍين ڳالھين جي سلسلي ۾ ماڻھو پنھنجي ڪئريڪٽر کي ڪنھن بنياد تي بيھاريندو تہ وڏين ڳالھين ۾ هٿ وجهڻ وقت بہ انھيءَ ئي بنياد تي بيٺو رهندو. هر چڱائيءَ ۽ هر بڇڙائيءَ جي شروعات ننڍين ڳالھين مان ٿئي ٿي.
شيخ محمد قادر کان اڳ بہ ڪيترا وڏا ماڻھو خيرپور جا وزير ٿي رهيا هئا. مثلاً، خانبھادر قادر داد خان، سردار محمد يعقوب، شيخ صادق علي صاحب، ۽ شيخ محمد ابراهيم. انھن مان هر هڪ صاحب، پنھنجي وقت اندر، وڏو نانءُ پيدا ڪيو. وڏا منتظم هئا، ۽ وڏي دماغ جا صاحب. خانبھادر قادر داد خان مرحوم تہ پھرين اَٺن رپين پگهار تي ”دفتر بند“ هو، پوءِ اتان ترقي ڪندي ڪندي وڃي وزارت جي عھدي تي پھتو.
انھن ڏينھن جي خيرپور ۾ مون پاڻ جيڪي ماڻھو ڏٺا، تن مان ڪي شخص، پنھنجي پنھنجي نوع سان، ڏاڍا شاندار هئا.