مسٽر عبدالحميد خداداد خان
سنڌ جي سياست جا هونئن تہ گهڻا ئي شھيد آهن، مگر ان قسم جي شھداءِ ڪرام ۾ عبدالحميد خان جو نمبر بلڪل مٿانھون آهي. سندس والد بيرسٽريءَ پڙهڻ لاءِ ولايت روانو ڪيس. اُت سياسي ليڊرن ۽ وڏن ماڻھن جي سنگت حاصل ٿيس. پڙهائي کان وڌيڪ پاليٽڪس تي توجھہ ڏنائين. ميٽنگون، ڊنرون، اخباري بيان، گروپ فوٽا، وغيرہ وغيرہ، جن جو ماحصل هن کان مٿي ڪو نہ ٿو ٿئي تہ:
”چار گهڙيون چانڊوڪي، پوءِ انڌاري رات.“
تعليم پوري ڪري ڪو نہ سگهيو. اڌوريءَ حالت ۾ ڇڏي، واپس وطن وريو. ولايت مان البت فوٽن جو هڪ سٿو ساڻ کنيون آيو. اهي فوٽا اڄ تائين سندس بنگلي جي ديوارين تي پيا لڙڪن. هينئر تہ فوٽن ۾ ڏيکاريل ماڻھو بہ گذاري ويا آهن ۽ اڏوهي خود فوٽن جي بہ صفائي ڪري ڇڏي آهي.
پنھنجي ملڪ ۾ موٽي اچڻ بعد بہ عبدالحميد خان جي پاليٽڪس جاري رهي. سندس جواني هئي ۽ ماڻھن مان بہ اڃا تائين خاندانيءَ جو خيال ۽ سچائيءَ جو لحاظ ختم ٿي ويل ڪو نہ هو. سکر ميونسپل جو وائيس پريزيڊنٽ چونڊيو. آٿوراٿفيلڊ(مصنف ”وومين آف انڊيا“) سکر جو ڪليڪٽر ٿي آيو. ان انگريز جي پاليسي هئي، تہ چڱن گهراڻن جي انگريزي پڙهيل نوجوانن کي همٿائجي. عبدالحميد خان کي آنريري ماجسٽريٽ مقرر ڪرايائين. ان وچ ۾ خيرپور ۾ شيخ محمد قادر مرحوم وزير ٿي آيو. عبدالحميد خان سندس حلقه احباب ۾ شريڪ ٿيو. سندس مدد سان ڇهن مھينن لاءِ، هڪ باءِ اليڪشن ۾، هندستان جي سينٽرل ليجسليٽو اسيمبليءَ جو ميمبر چونڊيو. ان کان پوءِ سنڌ جي حالتن ۾ ڦيرو آيو. سياست تي قبضو ٿيو مالدارن جو، انساني شرافت، سچائي ۽ بنياد جو ڪو قدر ڪو نہ رهيو. جنھن وٽ چار پئسا ٿيا، ۽ ڪوڙ بدوڙ ۾ مھارت حاصل ڪيائين، سو اڳتي وڌيو. عبدالحميد خان جھڙا انسان، ڏسندي ڏسندي، پوئتي رهجي ويا. ان ۾ ڪو شڪ ڪو نہ آهي، تہ خود ان صاحب بہ پنھنجي پاران حالتن کي منھن ڏيڻ، ۽ انھن جي مقابلي ڪرڻ، جي ڪوشش ڪا نہ ڪئي:
نا سزائي را چو بيني بخت يار
عاقلان تسليم ڪردند اختيار.
آرام سان، ۽ پنھنجي استطاعت مطابق، اڳوڻن ساٿين سان ملندو، ۽ ملڪ جا سئر سپاٽا ڪندو رهيو. عملي دنيا کيس وساري ڇڏيو ۽ پاڻ عملي دنيا کي پٺي ڏيئي ويھي رهيو.
جت پڄڻ نہ پاهت، ات ڀڄڻ ڪم وريامن جو!