رياست خيرپور
1918ع ڌاري خيرپور، سنڌ جي پراڻيءَ رهڻي ڪرڻيءَ جي آخرين مورت هئي. انگريزن جي سڌيءَ طرح اثر هيٺ اچڻ ڪري، باقي تہ ساريءَ سنڌ ۾ ڦيرو اچي ويو هو، مگر خيرپور ۾ پڇاڙيءَ تائين سنڌ جو اڳوڻو تمدن پساھہ کڻندو رهيو. اُهائي پراڻي تھذيب، ۽ اُٿيءَ - ويٺيءَ جا اهي ئي ساڳيا پراڻا رواج: عام ماڻھو ٿڌا، شريف، مھمان نواز، آهستہ رو، ۽ ننگ پال، حاڪم اشراف، همدرد، ۽ وقت تي ٽري وڃڻ وارا، ڪامورا ”ٿور – کاوا“، محنتي، دوستي رکڻ ۽ دوستي نباهڻ جهڙا. اڃا موٽر ميدان ۾ ڪا نہ آئي هئي، بيل گاڏيءَ ۽ بگيءَ، اُٺ ۽ گهوڙي جو زمانو هو. اڄوڪي ڀڄ ڊڪ ڪا نہ هئي. ڪچھريون، ”حالن احوالن“، ”لسيءَ ۽ ٿاڌل“ جو دؤر هو.
مون جڏهن هوش سنڀاليو تہ خيرپور جو مير، مرحوم امام بخش خان هو. ان کان اڳ ٻہ مير ٿي گذريا هئا - مير علي مراد خان، رياست جو باني،“ سندس پٽ، مير فيض محمد خان مرحوم. مير امام بخش خان مون پاڻ ڪو نہ ڏٺو، پر سندس متعلق گهڻا دلچسپ قصا ٻڌڻ ۾ پيا ايندا هئا، سچ ڪوڙ، چوندڙن جي ذمي. چوندا هئا تہ مرحوم پورالو ۽ ڪفايتي هو. جا شي پسند ايندي هيس، سا پاڻ سان کڻائي ويندو هو. هڪ ڏينھن ڪنھن ڳوٺڙي ۾ ڪنھن ڪڙميءَ جون سٺيون ”آهرون“ کيس نظر آيون. ماڻھن بہ تعريفون ڪيون. چي، ”اهڙيون ’آهرون‘ تہ سرڪاري مال کي پيون سونھن!“ حڪم ٿيو تہ ”آهرون پاڙن کان پٽي، ساڻ کڻي هلو!“
منھنجي سمجهہ موجب، اها ڪھاڻي حقيقتاً منگهڙت هوندي، پر ان زماني ۾ مشھور ڏاڍي هئي. ملڪي انتظام ۾ مير صاحب پاڻ دخل ڪو نہ ڏيندو هو، حڪومتي ڪاروبار سندس وزير جي هٿ ۾ هوندو هو، جيڪو انگريز سرڪار پنھنجن عملدارن مان چونڊي کيس ڏيندي هئي. خيرپور جي “وزارت” وڏي شي هوندي هئي. خيرپور جو وزير جنھن طرح گهري، سنڌ جي سياست کي جوڙي ۽ موڙي سگهندو هو. ان زماني جي ڪائونسلن جا ميمبر سندس ئي مدد سان چونڊجي سگهندا هئا. سنڌ جا مسلمان عملدار کيس پنھنجو اڳواڻ سمجهندا هئا، ۽ انگريز سندس صلاح مشوري کي وڏو وزن ڏيندا هئا. مير امام بخش خان جي زماني جو ناميارو وزير، شيخ محمد ابراهيم هو. وڏو منتظم ۽ وڏي رعب ڌاڪي جو صاحب هو. خيرپور کي ٺاهي سنواري ڇڏيو هئائين. انتظام جي پراڻي سرشتي کي سڌاري، انگريزي انتظام جي ڪڙيءَ تي آندائين. پئسي جي سنڀال ڪيائين. تعميري ڪمن تي خاص توجھہ ڏنائين، ۽ سڙڪون، اسپتالون، بنگلا، محلاتون، واھہ ۽ پليون جهجهي انداز ۾ جوڙايائين.
اهو آهي پس منظر ايندڙ ڪھاڻيءَ جو.