ديش ڀڳت ويرومل بيگراج
جن شخصن سڀ کان پھريان سنڌ اندر سياسي سجاڳي آندي، تن مان هڪ مسٽر ويرومل بہ هو. ”سنڌي“ اخبار ڪڍيائين، جنھن جو پاڻ سمپادڪ بڻيو. اها اخبار پاڪستان ٺھڻ تائين زور شور سان هلندي رهي. منھنجو پھريون غير سياسي سنڌي مضمون ان اخبار ۾ شايع ٿيو. مضمون مقامي سٽي ماجسٽريٽ جي خلاف هو: ان صاحب جي عادت هئي تہ هر روز بلئي جي ناٽڪ ۾ وڃي مير مجلس بڻجي ويھي.ان ڪري ماڻھن ۾ ڏاڍيون چميگويون هلي رهيون هيون، جن کي مون مضمون جي صورت ڏيئي پڌرو ڪيو هو.
سياسي ميدان اندر ”سنڌيءَ“ ڪافي ڪم ڪيو. انگريزن خلاف باھہ ٻاري ڇڏيائين. ٻہ دفعا ويرومل کي جيل ڪاٽڻو پيو، جنھن جو مجموعي ميعاد پنج سال هو. پر ڀائي صاحب پنھنجن اصولن تان هٽيو ڪو نہ. آزاد هوندو هو تہ هر ڇهين مھيني ڪو نہ ڪو مچ مچايون ويٺو هوندو هو.
ان وچ ۾ هندو مھاسڀا تحريڪ شروع ٿي. خلافت هلچل جي ناڪاميءَ بعد، هندستان اندر هندو مسلم ڇڪتاڻ وڌي ويئي. هندن شڌي تحريڪ(مسلمانن کي زوريءَ هندو بنائڻ) شروع ڪئي ۽ مسلمانن وري تبليغ اسلام تحريڪ. مرڪز ٻنھي تحريڪن جو دهليءَ ۾ هو. هڪ جو اڳواڻ هو سوامي شرڌانند، جنھن کي ڪجهہ عرصي بعد هڪ مسلمان ڇرو هڻي ماري وڌو، ٻيءَ جو سرڪردو هو خواجه حسن نظامي مرحوم. ساري ملڪ اندر هندو مسلم فساد شروع ٿي ويا. شرڌانند جي موت بعد ضرورت محسوس ڪئي ويئي تہ شڌيءَ جي هلچل کي ڪو عزت ڀريو جامو پھرايو وڃي، تنھنڪري هندو مھاسڀا کڙي ڪئي ويئي.
1927ع ۾، لاڙڪاڻي ۾ هندو- مسلم فساد ٿيو. سنڌ جي تاريخ اندر ان قسم جو ِاهو پھريون فساد هو. ان جا شعلا ساريءَ سنڌ اندر پکڙجي پيا ۽ هندن مسلمانن جي ذهنيتن ۽ باهمي تعلقات ۾ وڏو فرق پئجي ويو. هندو ڪارڪن هندن جي تنظيم ڪرڻ لڳا ۽ مسلمان ڪارڪن مسلمانن جي. ڪيترائي هندو ڪارڪن ڪانگريس کي ڇڏي مھاسڀا ۾ ڪاهي پيا، جا ڪٽر هندن جي جماعت هئي. مسٽر ويرومل بہ ڪانگريس مان استعفا ڏيئي وڃي مھاسڀا جي اڳواڻي اختيار ڪئي. ان جماعت جا اصول هيٺيان هئا:
(1) هندو قوم جي، هندو مذهب جي بنياد تي، سنگٺن (تنظيم).
(2) هندن کي ملڪي زندگيءَ جي هر شعبي ۾ طاقت وٺائڻ.
(3) مسلمانن کي ڪمزور، ڪنگال، ۽ ذليل ڪري رکڻ.
(4)اسلام جي غيبت ڪري اُن جي اثر کي ختم ڪرڻ.
مسٽر ويرومل جي پرچار، ٿوري ئي عرصي اندر، هڻي وڃي هنڌ ڪيو. سکر جي فضا ايتريقدر خراب ٿي ويئي، جو ان کان پوءِ جيڪي بہ هندو مسلم فساد ٿيا، سي سکر ۾ ئي ٿيا. 29-1930ع ۾، روهڙي ڊويزن اندر هندو مسلم مارا ماري ٿي. سال - اڌ بعد خود سکر شھر اندر ان قسم جا واقعا ٿيا. جيئن پوءِ تيئن ڪشيدگي وڌندي ويئي ۽ آخر 1940ع ۾ منزلگاھہ مسجد واري سوال تي سکر شھر ۽ پسگردائيءَ ۾ ايتريقدر خونريزي ٿي، جو الامان والحفيظ! سوين ماڻھو مارجي ويا،تقريباً ٻن ڪروڙن جي جائداد سڙي خاڪ ٿي ويئي، ۽ ڪيس، مقدما، جيل جون سزائون ۽ ڦاسيون ان اپرانڌ!
سکر جي واقعات سنڌ جي سياست تي مستقل اثر ڇڏيو. انھن ڏينھن کان پوءِ هندو- مسلم ميلاپ ناممڪن ٿي پيو. مسلمان مسلم ليگ ۾ گهڙي پيا ۽ پاڪستان جي حصول لاءِ ڪوشش شروع ڪري ڏنائون. ٿورن سالن بعد پاڪستان قائم ٿيو ۽ هندن کي مورڳو سنڌ مان لڏڻو پيو. مسٽر ويرومل پاڻ ان هوندي بہ پاڪستان مان ڪو نہ ويو. البت سندس سياست ختم ٿي چڪي هئي. حياتيءَ جا باقي ڏينھن خاموشيءَ سان ساڳئي سکر ۾ گذاريندي، چالاڻو ڪيائين.
ذاتي طرح چڱيءَ سڀاءَ جو صاحب هو. ڳالھائڻ جو نمونو وڻندڙ ۽ سنجيدو هوس. دل ۾ ڪجهہ بہ هيس، پر سڏيندو هر ڪنھن کي ”منھنجا پيارا ڀاءُ“. هٿ جي ٺھيل کڌر جا ڪپڙا پھريندو هو - ڌوتي، قميص، ۽ گانڌي ٽوپي. ڳالھائڻ ۽ لکڻ ٻنھي ۾ اثر هوس.ڌاريءَ حڪومت اڳيان ڪڏهن بہ سيس نہ نوايائين. پنھنجي هندو جاتيءَ جي شيوا جو عشق هوس. پر عشق ۾ توازن جو هجڻ لازمي آهي. اهو توازن سرڳواسيءَ جي طبيعت ۾ ڪو نہ هو، تنھنڪري سنڌ مان پنھنجي جاتيءَ ۽ خود پنھنجو ٿڏو ڪڍائي ويھي رهيو. گهڻيءَ حد تائين سندس قسمت جو بہ قصور هو. ايترين خدمتن ۽ قربانين هوندي خود سندس پنھنجي جاتيءَ بہ سندس ڪو قدر ڪو نہ ڪيو. سکر شھر ۾ هندن جي اڪثريت هوندي بہ هو هڪڙو دفعو بہ ميونسپالٽيءَ جو پريزيڊنٽ چونڊجي نہ سگهيو. بمبئي ڪائونسل ۽ سنڌ اسيمبليءَ ۾، هندن جي پاران، ڀنگي ۽ ميگهواڙ بہ بطور ميمبر جي چونڊجي ويا، مگر ويرومل کي اهو معمولي اعزاز بہ حاصل نہ ٿي سگهيو. جڏهن بہ اميدوار بيٺو، ناڪامياب ئي رهيو:
”ماءُ ڄڻيندي پٽڙا، بخت نہ ڏيندي ونڊ!“