خانصاب غلام رسول شاھہ
شاھہ صاحب انھن پوليس عملدارن مان هڪ هو، جن جو عھدو ڇا بہ هجي ۽ پگهار ڪيتري ٿوري ئي ڇو نہ هجي، پر هلندا نوابي شان سان. سندن نالو پيو تہ ماڻھن جا هوش حواس گم ٿي ويندا، جاڏي پيرُ تاڏي پڙلئي. ڪنھن سرڪشي ڪئي، يا ساڻن ڪوڙ ڳالھايو، يا سندن راءِ تي رسو نہ ڀڳو، تہ مٿو ويس. اهڙي ڪم ۾ سچ ڪوڙ جي پرواھہ ڪا نہ ڪندا هئا. سندن اصول هو تہ سچ حضرت ابوبڪر صديق رضي ﷲ تعاليٰ عنہ پاڻ سان کڻي ويو، هينئر باقين کي ”ڀائن جي ڀلائيءَ“ سان هلڻو آهي. ڪيس اهڙو ٺاهيندا، جو صدر ڪورٽ تائين چانديءَ جي سڪي وانگر وڄندو ويندو. چورن کان ڏوھہ باسائڻ جا عجيب طريقا هوندا هئن. ڏاڙهي پٽائڻ يا اٿ - ويھہ ڪرائڻ تہ معمولي ڳالھيون هيون. جنھن چور سان فقط ايتري ڪارروائي ٿي، سو پاڻ کي ڀاڳ وارو سمجهندو هو. جنھن ڏوھہ جي پيداواريءَ جو فيصلو ڪيائون، سو کانئن هرگز لڪي ڪو نہ سگهندو. ڏوھہ جي جانچ ڪندي ڪندي، ٻئي پاسي، پلؤ کي بہ ٻھارو ڏيندا ويندا. پڇاڙيءَ ۾ چور بہ لڀندا، مال بہ ملندو، ۽ ٻيا بہ ڪيئي ڪينجهر ٿي ويندا. عملدار بہ خوش، رعايا بہ راضي، ۽ پنھنجا کيسا بہ پر!
اهڙن ڪارائتن زيردستن جي انگريز عملدار ڏاڍي پٺڀرائي ڪندا هئا. ڪو دانھن ڪندو تہ اٽلندو مٿس ڪوڙي فرياد ڪرڻ جي ڏوھہ ۾ مقدمي جي منظوري ڏيئي ڇڏيندا. ايندي ِسڱن لا”، ويندي ڪن بہ ڪپائي! انگريز حڪمرانن انھن ئي طريقن سان پنھنجو ڌاڪو ڄمايو، ۽ شينھن ٻڪريءَ کي هڪ ئي جاءِ تان پيئڻ تي مجبور ڪري ڇڏيائون.
غلام رسول شاھہ مرحوم سان آءٌ ڪيترا دفعا مليس. منھنجو چڱو خيال ڪندو هو. وڏو زمانہ شناس انسان هو. هر چرندڙ پرندڙ ماڻھوءَ جو لحاظ رکي، کيس راضي ڪري ڇڏيندو هو. ڪم ڪرڻ جو ڪوڏيو هو. مھماننواز اهڙو، جو بورچيخاني جي باھہ ڪڏهن ڪا نہ اجهاڻي. اوطاقون هر وقت آباد، ڪچھري قائم، ساريءَ دنيا جي هليءَ چليءَ کان با خبر. رعبدار صورت، ٻاهر ويندو تہ ڀڀڪيدار لباس، اٿڻي - ويھڻي اميراڻي، ڄاڻندو فقط سنڌي هو، پر لکپڙھہ نيڪال ڪيائين تہ ڄڻ ڪمان مان تير نڪري ويو. منشي اُڀي پيرين لکپڙهن جي گذارش ڪندو. پاڻ مختصر لفظن ۾ جواب يا حڪم لکرائيندو، ۽ لکرائيندو بہ اهڙيءَ طرح جو هڪڙي ئي جملي مان ڪيتريون معنائون پيون نڪرنديون. وقتاً فوقتاً ساڳيءَ تحرير کي جھڙو بہ ڦيرو کارائڻو پوندو، تہ بي محل نظر نہ ايندو. گهر ۾ گهڻو ڪري کٽ تي پلٿي ماري ويھندو هو. جسم تي سنھو ململ جو پيراهن، هيٺ گوڏ، مٿان جهلي پيئي هلندي. لانڍيءَ ۾ وارِي وڇايل هوندي، اندران ۽ ٻاهران پاڻي پيو ڇڻڪاربو.
پڇاڙيءَ ۾ حرن سان جهيڙو ڪيائين، کيس معلوم ٿيو تہ حر سندس مرڻ جي فڪر ۾ آهن. ڏانھن گاريون ۽ چئلينج چورائي موڪليائين. خيرپور شھر اندر تہ مٿس حملو ٿيڻ مشڪل هو، تنھنڪري حرن کيس شھر مان ٻاهر ڇڪي آڻڻ جي ارادي سان، وڃي ٿر ۾ ڌاڙو هنيو. ڌاڙي جي جانچ ۾ غلام رسول شاھہ، پوليس جو وڏو اٽالو ساڻ ڪري، وڃي واردات واريءَ جاءِ تي پھتو. سندس رهائش واري بنگلي تي سڄي رات سؤ کن هٿياربند سپاهين جو پھرو رهيو، پر صبح جي نماز وقت سھڻا سپاهي پھري تان لھي ويا. اهو وجهہ وٺي، سؤ کن حر، جيڪي ساري رات پاسي واري جهنگ ۾ ِلڪا پيا هئا، بنگلي تي حملو ڪري آيا. ٻنھي طرفن کان بندوقون هليون. ڪجهہ سپاهي مئا، ۽ ڪجهہ حر. گهڻن سپاهين بزدلي ڏيکاري. حر، شاھہ صاحب کي قتل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. ان کان پوءِ ستت ئي حر تحريڪ کي ختم ڪرڻ جي ارادي سان انگريزن مارشل لا لاڳو ڪيو. بھرحال ميان غلام رسول شاھہ جي زندگيءَ جي ڪھاڻي ان خوني نقطي تي وڃي ختم ٿي.