مولانا عبدالغفور جي ولادت
تعليم جي تحصيل پڄاڻان دستور موجب مولانا پنھنجي والد جي مسند تي رونق افروز ٿي درس تدريس سان گڏ فتوا نويسي ۽ پيري مريديءَ جو سلسلو بہ جاري رکيو. ٿوري ئي وقت اندر، پنھنجي خداداد ذهانت وسيلي، عوام توڙي خواص ۾، هن جي هاڪ ٿيندي وئي.
مولانا وٽ سنڌ ۽ پنجاب لان علاوہ هندستان جي ڪيترن پرڳڻن ۽ ٻاهرين ملڪن جھڙوڪ ايران ۽ افغانستان جي ماڻھن جي گهڻي آمدرفت شروع ٿي وئي، جي اڪثر علم جي تحصيل ۽ فتوائن جي لاءِ ايڏا ڪشالا ڪڍي هتي ايندا هئا. اهڙيءَ حالت ۾ جيتوڻيڪ هن بزرگ جون مصروفيتون حد کان وڌيڪ هيون، تڏهن بہ سندس روزمرہ جي زندگيءَ جي ڪاروبار ۾ ڪو تفاوت نہ اچي سگهيو ۽ سڀئي ڪم، جيئن جو تئين، سرانجام ٿيندا رهيا، مولانا جون روزانيون مصروفيتون هن ريت هيون.
صبح جو نماز کان پوءِ درس تدريس، جنھن ۾ ديني تعليم سان گڏ طبي تعليم بہ شامل هوندي هئي.
منجهند جو عام خاص ماڻھن سان ملاقاتون، جن مان ڪي پيري مريديءَ جي سلسلي ۾ ساڻس ملڻ ايندا هئا تہ ڪي شرعي فتوائن لاءِ ڏانهس رجوع ٿيندا هئا ۽ ڪي وري دعا ڌاڳي ۽ دوا درمل واسطي سندس خدمت ۾ اچي حاضر ٿيندا هيا.
هنن مان فتوا طلب ماڻھن کان سواءِ باقي سمورن ماڻھن کي ٽنھي وقتن جي ماني ننگر سان ملندي هئي. فتوا طلب ماڻھو پنھنجي کاڌي پيتي جو پاڻ بندوبست ڪندا هئا، ڇاڪاڻ تہ عام رواداريءَ موجب انھن جي کاڌ خوراڪ جي ذميداريءَ کان ننگر کي الڳ رکيو ويندو هو. شام جو وقت گهڻو ڪري مولانا جي نجي مصروفيتن جي ِبلي هوندو هو يا وري اهو وقت حويلي ۾ پردي پوش عورتن جي دعا ۽ دستگيري لاءِ وقف رهندو هيو.
سمھاڻيءَ جي نماز کان پوءِ ڳچ وقت تائين مولانا ورد وظيفي ۾ مشغول رهندو هو ۽ اَڌيءَ جو تھجد جي ادائي کان فارغ ٿي شعر و شاعريءَ جو شغل جاري رکندو هو. سندس کاڌ خوراڪ توِڙي لباس ۾ گهڻي سادگي هوندي هئي ۽ هر حالت ۾ کيس صفائيءَ جو خاص خيال رهندو هو.
هتي هڪ ڳالھہ جي وضاحت ضروري آهي تہ مولانا پاڻ پنھنجي دؤر جي ڪنھن بہ سياسي تحريڪ ۾ ڪو بہ حصو نہ ورتو، بلڪ سياست کان اجنبي رهڻ جي حالت ۾ ۽ ناواقف هئڻ جي بناء جي وقت جي ڪيترن ناعاقبت انديش مُلن ۽ پيرن جي سادگيءَ سان ناجائز فائدو وٺي کانئس ڪن فتوائن تي ڪيئي ڀيرا صحيحون ڪرايون، جن مان انگريزن طرفان حجاز جي نھاد حڪمران ابن شريف جي تقرر ۽ تائيد واري تحريڪ عام مشھور آهي، جنھن ۾ مولانا تاج محمود امروٽي ۽ سندس جماعت کان سواءِ سنڌ جي سڀني عالمن ۽ مرشدن بھرو ورتو هو.
بھرحال ٻيون ڳالھيون پنھنجي جاءِ تي، ليڪن هيءَ حقيقت پنھنجي ليکي وڏي اهميت رکي ٿي تہ مولانا ٻين ڪن بزرگن وانگي انگريز حڪومت جو حاشيي بردار يا وظيفي خوار ڪو نہ هو ۽ ننگر جي سموري آمدني سندس مريدن ۽ معتقدن جي نذر نياز مان ٿيندي هئي. انھيءَ لاءِ ربيع توِڙي خريف ۾ هر موسم جي ضرورتن مطابق کاڌ خوراڪ جي سامان کان وٺي ڪاٺين ڪوئلين، چوپائي مال ۽ هنڌ بستري تائين سڀ ڪجهہ مريد ۽ معتقد باقاعدي درگاھہ تي پھچائيندا هيا.
مولانا جي مريدن ۽ معتقدن ۾ هندو، مسلمان، پارسي، عيسائي، پير، فقير، وزير توڙي وڏيرا غرض تہ هر طبقي جا ماڻھو شامل ۽ شريڪ هوندا هئا. هن باري ۾ ڪنھن سان بہ ڪو امتيازي سلوڪ روا نہ رکيو ويندو هو.
مولانا جي مدرسي مان جيڪي عالم ۽ طبيب فيضياب ٿيا، تن مان ڪن جا نالا هيٺيان آهن: