همعصرَ، پونئرَ ۽ تصنيفون
مولانا جي تصنيفن مان، (1) فتاواهمايوني، فارسي، ٻن جلدن ۾ (2) فتاوا همايوني، سنڌي، ٻن جلدن ۾، (3) ديوان مفتونس، عربي، فارسي ۽ هنديءَ ۾ (4) فرهنگ طب همايوني.
هن مان ديوان مفتون، عربي فارسي ۽ هندي شعرن وارو گم ٿي ويل آهي، باقي ٻيا ڪتاب ليٿوءَ ۾ ڇپيل ايڪڙ ٻيڪڙ ڪنھن وٽ نظر اچن ٿا. ان کان علاوہ مولانا جا مختلف علمي ۽ فنن تي قلمي صورت ۾ ڪيئي مسودا لکيل هئا، جن جو بہ ڪو نانءُ نشان ڪو نہ ٿو ملي.
مولانا جو ڪتب خانو هڪ مثالي حيثيت رکندڙ هو، ليڪن افسوس آهي جو ان جا سمورا ڪتاب، جن ۾ هند، ايران، افغانستان، مصر ۽ ٻين اسلامي ملڪن جا ڪيئي ناياب علمي ذخيرا يا تہ اُڏهي کائي وئي، يا وري مفتخور ۽ بيعلم رهزن کڻي ويا.
اسان جي ملڪ ۾ ڪيڏي نہ ڌارين جي ستم ظريفي ۽ پنھنجن جي بدبختي آهي، جو ڪتابن تي ڌاڙا لڳندا رهن ۽ پونير انھن جي اهميت کي درگذر ڪري صرف مال ملڪيت جي لاءِ پاڻ پتوڙيندا رهن!
مولانا عبدالغفور جي رحلت پنجھتر ورهين جي ڄمار ۾ يارهين تاريخ رمضان جي مھيني ۾، جمعي جي رات، 1326ھہ مطابق 1918ع ڌاري همايون ۾ ٿي، ۽ کيس جامع مسجد لڳ پنھنجي نامور والد جي تربت جي ڀرسان دفن ڪيو ويو، اها جاءِ هڪ خوبصورت مقبري جي صورت ۾ هن وقت عام خاص لاءِ زيارتگاھہ آهي.
مولانا مفتون کي پٽ جو اولاد ڪو نہ هو، تنھنڪري سندس لاڏاڻي کان پوءِ مولانا عبدالباقيءَ کي جو مولانا جو ڏهٽو هو، مدرسي ۽ درگاھہ جو جانشين مقرر ڪيو ويو، ميان عبدالباقي پاڻ هڪ عالم ۽ مفتي هو. هن بہ مولانا جي نقش قدم تي هلندي درس تدريس سان گڏ شرعي فتوائن ذريعي خلق خدا جي چڱي خدمت ڪئي. هن جو انتقال 1383ھہ، مطابق 1963ع ڌاري ٿيو. هاڻ هن درگاھہ جو وارث ميان عبدالباقي جو وڏو فرزند ميان عبدالباري آهي، جو پنھنجي وڏن جي راويت موجب درس ۽ ننگر جي سنڀال ڪندو رهي ٿو.
ڳوٺ جي زميندارن مان سومرن جو خاندان عام هارين جي صورت اختيار ڪري چڪو آهي، باقي سڌاين مان وڏيري مسو خان جو پوٽو در محمد خان ۽ سندس عزيز قريب پنھنجي ذمينداري شان سان آباد آهن. وڏيرو در محمد خان نھايت سچار، مھماننواز ۽ دلير شخصيت جو مالڪ آهي، جنھن جي دم قدم سان همايون ۾ آباديءَ جا آثار نظر اچن ٿا.
همايون جي نئين دؤر ۾ جيڪي عالم ۽ اديب پيدا ٿيا، تن ۾ هي شخصيتون شامل آهن:
مرحوم حافظ الھورايو سيٺار، مرحوم مولوي عبدالحليم پيچوهو، مرحوم منظور همايوني، ماستر سراج الدين پيچوهو، ماستر علي گوهر خان سڌايو، حڪيم ميان صدرالدين ۽ راقم نياز همايوني.
مولانا جي خاص ماڻھن مان ميان جلال الدين ۽ راقم جو والد قائم الدين ليکجڻ ۾ اچن ٿا، جن مان پھريون سندس خليفو ۽ ٻيو خدمتگار هو. اهڙيءَ ريت، مولانا جي مريدن مان نواب پير بخش خان سرائي شھدادڪوٽ وارو ۽ سردار گل حسن خان کوسو جيڪب آباد ضلعي وارو اِهي ٻئي اهل خير هستيون ٿي گذريون آهن.