مولانا مفتون جي شاعري
مولانا جنھن دؤر سان تعلق رکي ٿو ان ۾ ٽالپورن جي آخري ۽ انگريزن جي ابتدائي زماني جا هيٺيان شاعر شمار ٿين ٿا:
آخوند عزيز ﷲ مٽيارين وارو، جنھن قرآن شريف جو سوليءَ سنڌي ۾ ترجمو ڪيو.
خليفو گل محمد هالائي، جنھن موضوع جي لحاظ کان فارسي زبان جي تتبع بدران نج سنڌي ٻوليءَ، ان جي محاورن ۽ قافين ۾ شاعري ڪئي.
روحل فقير، جنھن صوفيانہ رنگ ۾ ٻين شاعرن جي طرز اختيار ڪرڻ بدران سنڌي شاعريءَ ۾ نئين راھہ ورتي.
ديوان دلپت صوفي، جنھن جي سنڌي شاعري پڻ هڪ مثالي حيثيت رکي ٿي.
پير علي گوهر شاھہ اصغر، جنھن سنڌي شاعريءَ ۾ سوز گداز وسيلي بهترين ڪافين جي تخليق ڪئي.
حمل فقير لغاري، جنھن سنڌي توڙي سرائڪي ٻوليءَ ۾ پنھنجي شاعريءَ جا اڻمٽ اهڃاڻ اجاگر ڪيا آهن.
مصري شاھہ نصرپوري، جنھن جي قادرالڪلامي، سنڌي شاعريءَ جي سونھن ۽ ساک جو درجو رکي ٿي.
سنڌي زبان، جنھن جي بنيادي تحريڪ 1299ع ھہ مطابق 1852ع انگريزن جي ڪوشش سان شروع ٿي هئي، تنھن لاءِ اڳئين دؤر جا اديب ۽ شاعر آخوند عزيز ﷲ ۽ خليفو گل محمد هالائي توڙي پوئين دؤر جا شاعر مولانا مفتون همايوني ۽ مصري شاھہ ڄڻ قدرتي طرح پنھنجون ذميواريون محسوس ڪري باقاعدي تحرڪ وٺي رهيا هئا، جنھن جون ثبوت هنن جي نج سنڌي شاعري ۽ ان جي ٺيٺ سنڌي محاورن مان ملي ٿو. هي بزرگ ڌارين زبانن جي پوري ڄاڻ رکندي بہ پنھنجي ٻوليءَ کي پنھنجي ئي سونھن سڳنڌ سان سينگاري رهيا هئا، جنھن جو نتيجو اهو نڪتو، جو سنڌي ماڻھن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي پرک ۽ پروڙ روز بروز وڌندي ويئي.
اها حقيقت اظھر من الشمس آهي تہ مولانا مفتون توڙي انھيءَ جي دؤر جي ذڪر ڪيل شاعرن روايتي تقليد ڇڏي، سنڌيءَ ۾ ڪافيءَ کي تہ اصلوڪيءَ سنڌي صورت ۾ سنواريو، پر غزل کي بہ ڌارين ٻولين جي تابعداري جو محتاج نہ بنايو، جيئن ديوان گل جي غزلن ۽ مصري شاھہ جي ڪافين مان واضع آهي. هنن نہ صرف سنڌي شاعريءَ کي نين طرزن ۽ خالص سنڌي محاورن سان مالا مال ڪيو، پر ان جي موضوع ۽ مضمون ۾ بہ پنھنجي ماحول جون معنائون پيدا ڪيون.
انھن خويبن کان علاوہ مولانا مفتون ۽ ان جي همعصرن شاعرن جي ڪلام جي ٻي وڏي خوبي اها آهي تہ هنن جي هر سِٽ ۾ موسيقيءَ جي سٽاء موجود رهي ٿي. جھڙيءَ طرح مصري شاھہ شاعريءَ سان گڏ موسيقيءَ جو بہ سرجڻھار آهي، تھڙيءَ ريت مولانا مفتون پڻ شعر سان گڏ موسيقيءَ جي بہ اُوسر ڪئي هئي. ايتريقدر، جو جتي بہ ڪنھن شعر جا لفظ موسيقيءَ جو پورائونہ ڪري سگهيا آهن، تہ اتي هن سُر تار کي قائم رکڻ لاءِ ”ني ۽ وو“ جھڙيون ماترائون اضافي طور ڪتب آڻي ان جي پورائي ڪئي آهي، جيئن هي شعر:
ٻانھڙي آهيان وو دلبر تنھنجي ني ميان،
جاڏي ڪيو يار تاڏي لا...
اها يا مولانا جون ٻيون ڪافيون اهڙيون آهن، جن کي هڪ اڻڄاڻ ماڻھو بہ ڪنھن ڳائڻي جي مدد کان سواءِ آسانيءَ سان جهونگاري سگهي ٿو. انھيءَ نموني اڳين مان جن ٻين شاعرن جون ڪافيون لکيل آهن، سي بہ بنا ڪنھن استاد جي سريلي آلاپ ۾ ڳائي سگهجن ٿيون، جن جون مضمون توڙي موضوع نج سنڌي ٻولي ۽ محاورن تي مبني آهي.
اهو ڪلام جو دل جي گھراين مان جُڙي ٿو، سو هر ڪيفيت سان گڏ موسيقيءَ جو موجد بہ هوندو آهي. ساڳيو مثال مولانا مفتون۽ انجي همعصر شاعرن سان ملي اچي ٿو، جيڪي شرعي عالم هئڻ جي حيثيت ۾ ڪنھن بہ موسيقيءَجي ماهر جي مدد تہ نہ حاصل ڪري سگهيا، نہ وري وٽن ڪا راڳ رنگ جي محفل لڳندي هئي، تڏهن بہ هنن جيڪي وايون ۽ ڪافيون لکيون آهن، سي موسيقيءَ جي آلاپ ۽ ليءِ کان پري نہ آهن، جيئن تجربو شاهد آهي.
مولانا مفتون جون ڪافيون مضمون ۽ موسيقيءَ جي بناء تي هيٺينءَ ريت ترتيب ڏنل آهن، جن ۾ ڪافي ۽ وائي ٻنھي جو اندازو موجود آهي.
(1) پنجن سِٽن واريون ڪافيون جھڙوڪ:
ٿل: سهسين ساھہ سڪايا هي وھہ واھہ،
سهڻي هار سينگار سڄڻ دي،
مفتون ويک سينگار سانول دا،
واٽ وچاهون ڦِرڦِر ول دا،
مُنھن ماهي دا ويک ڪي ڳل دا،
نَٿڙي ونَگ ورايا هي وھہ واھہ،
جيوين نانگ چوڦير چندن دي...
(2) چئن سٽن واريون ڪافيون، جيئن:
ٿل:آءٌ تہ اصل کون آهيان پرين،
پيرن اوهان جي جي پڻي.
تون اچ اسان جي گهَر گهُري،
آڻي پوان لاهي سِري.
قدمن اوهان جي تي ڪِري،
اها ڳالھہ آهي مون ڳڻي.
(3) ٽن سِٽن واريون ڪافيون، مثال طور:
ٿل: لنو ويئين تون مون سان لايون،
نينھن نہ ويڙين توڙ نڀايون.
اکڙيون اڙائي دلڙي کسين ٿو،
حال اسان جا ڪين ڏسين ٿو.
تون تہ ڪرين ٿو يار وڏايون.
(4) ٻن سٽن واريون ڪافيون هيٺين نموني:
ٿل: عشق اڱڻ مون آيو وو ميان،
مچ اندر ۾ مچايو وو ميان،
برھہ ڀورل جو بيحد باري،
سيني اسان جي سمايو وو ميان.
(5) هڪ سِٽ واريون ڪافيون هن ريت:
ٿل: روئي گذاريم رات، مٺن ماري ريءَ،
سکين سانگين ريءَ.
پلڪ پلڪ ۾ منھنجي اندر ۾، اچي پون اوقات...
فني ڪمال جي نشاندهيءَ کان پوءِ مولانا جي شاعريءَ جا ڪي ٻيا نمونا پيش ڪجن ٿا. جن ۾ سلوڻي سنڌي، مناسب محاورا، وڻندڙ تشبيھون، تجنيس حرفي، جاندار استعارا، ڪنايا ۽ تمثيلون نج سنڌي ٻوليءَ ۾ موجود آهن.
(1) جهانگيڙن سان وڃي جاليندس،
سور تنھين کي سڀ سليندس،
ڇڏ عمر وتن ڄام-
الو ميان ڇو باند ڪئي ٿي ناحق باندي
(2) نينھن وڌو ٿم اڳ ئي نھوڙي،
ويتر ويٺين ڪاوڙ جوڙي،
هي تہ مناسب توکي ناھہ...
(3) يار وڏو ڪو لاتڪ آهين،
ڪين غريبن ڏي ٿو واجهائين....
(4) منھنجي يار جي حسن جي فوج چڙهي،
جيڪو منھن ۾ آيو، تنھن ساڻ لڙي...
(5) ڪن عشق سندا هن تار ميان،
پھريان مرڻ ڪجو اختيار ميان.
پوءِ پير وجهو انھيءَ پار ميان.
متان پوءِ اتي ارمان ڪيو...
(6) اڱڻ اسان جي يار سڄڻ کي،
آڻي ﷲ شل لاڙي...
(7) سارو سور اندر جو،
اوريان ڪينڪي عامن...
(8) پاهڻ پير پٿون ڪيا، سور وڃايم سونھن...
(9) رمز سنديري ڪيئي ريل رواني
جئن مينھن سنديري جهڪ ميان...
(10) غمزن جون ماري گليلان،
بال بدن جا ڀڳائون...
(11) صافي بدن بلور جان،
گهمڻي مٺل جي مورجان...
(12) جوڀن تنھنجو جهڙ جنساريون،
غمزا تنھنجا گل گلزاريون،
رنگ رتل دن رين...
(13) ووڙ وند ريءَ ناهي مون لا
وار کنھڻ جي واند ڙي ...
(14) هن سڪيل کي سڪ ۾ ميان لا،
سال لنگهيا هن سال ڙي...
(15) مھر منجهائون مينڌرو ميان،
پاڻ ڀلائيندم ڀال ڙي..
(16) پنھنجي پکن ڪاڻ پير ٿي سوريان،
ڪاڻ ڪن ڪوٺن آءٌ...
(17) ڪنگڻ پائي، ٻانھن لوڏائي،
ڪيري وڌايئن چنڊ...!
(18) کنبڀيون خوب کڙيون ٿي پٽن تي،
نڪتيون سبزيون صاف پٽن تي،
گاهن ڪيڙا گهاٽ..
(19) وڏ ڦڙي ڪيا ڏاڍا وسڪا،
ڦڙيءَ ڦڙيءَ تي ڦھڪون ڦھڪا،
ڇوهون ڇٽي پئي ڇاٽ...
(20) هندي شعر جو نمونو:
هماري يار ڪا مکڙا
ڪلام ﷲ ڪي صورت،
اُسيڪي خنجر –ابرو
هين بسم ﷲ ڪي صورت،
سنڌي ۽ سرائڪيءَجا ڪي وڌيڪ ۽ وڻندڙ مثال:
(1) ڪڪر ڪڪوريان، بجليون ڀڙڪيون
بوندان بھاري آيون ڪڙڪيون،
اُٺڙا مينھن ملھير!
(2) ڪيئي ابرو تيغ شھيد ڪيا،
ڪيئي ناز مزيد مريد ڪيا،
ريءَ ناڻي ديد خريد ڪيا،
قربان هزارين مان رڳو...
(3) جهالر تنھنجي جهومر لائي،
جهومڪ تنھنجي جنگ مچائي،
ٻانھين هڻي ٿي ٻاڻ ...
(4) منجهہ ساڻيھہ جي، وسن ٿيون سرتيون،
هن نڌر کي وينديون ورتيون،
شال ڏئي آڌار،
نينديون سور سنگت جا سُويون...
(5) ڪاھہ ڪري ڪٺمال ٿي ڪڙڪا،
بُندڙا ڀڙڪ ڏيون ٿا ڀڙڪا،
ايندي ويندي ڏيو دڙڪا،
پرت پياري ساڻ پئي پئي...
مولانا سعديءَ چواڻي:
سپردم بتو مايہءِ خويش را توداني حساب-ڪم وبيش را
مجموعي طرح مولانا مفتون همايونيءَ جي شاعري انھن مڙني، خوبين سان ڀريل آهي، جيڪي هڪ صاحب طرز شاعر جي شاعريءَ لاءِ ضروري آهن. انھيءَ آڌار تي، جيڪڏهن مولانا مفتون سنڌي شاعريءَ جو هڪ قادرالڪلام شاعر ليکيو وڃي تہ اها ڳالھہ ڪنھن بہ صورت ۾ بيجا نہ ٿيندي، ان لاءَ تہ هيءَ شاعري انھيءَ دؤر سان تعلق رکي ٿي، جنھن ۾ ڪن ٿورن عربي، فارسي ڄاڻندڙ شاعرن کان سواءِ باقي سڀ اهي شاعر موجود هئا، جن سنڌي زبان کي پنھنجي نج سنڌي ڪلام سان سنوارڻ بجاءِ ڌارين ٻولين جي شاعريءَ کي وڌيڪ ترجيح ڏني هئي، ۽ هنن جيڪڏهن سنڌي شعر چيو بہ سھي تہ ان ۾ اهو عوام رنگ ڪو نہ هو، جو مولانا مفتون ۽ ان جهڙن ٻين شاعرن جي شاعريءَ مان عالم آشڪار آهي.
نياز حسن قائم الدين همايوني
حيدرآٻا د سنڌ
12 جولاءِ 1972ع