رت جو تعارف
Introduction Haematology
رت جي اڀياس کي هيماٽالاجي (Haematology) يعني رت جو علم، ڄاڻ Study of Blood چيو وڃي ٿو. رت (Blood) ٻن خاص حصن تي مشتمل آهي: (1). پلازما (Plasma)، جيڪو ڦڪو زرد يعني هلڪو هيڊي رنگ جو ٿئي ٿو ۽ (2). رت جا جزا، جن ۾ ڳاڙها جزا (Red Blood Cell) اڇا جزا (White Blood Cells) ۽ ٿرومبوسائيٽس Thromobocytes يا پليٽيلٽس (Platelets) موجود هوندا آهن، جن کي (Formed Elements) سڏيو ويندو آهي، هيٺ ڏنل تصوير ۾ اُهي سمورا جزا چڱي طرح نظر اچي رهيا آهن. تصوير:
رت (Blood) جسم ۾ هڪ اهڙو واحد اوڄ (Tissue) آهي، جيڪو سڄي جسم ۾ چرپر ڪندو ۽ مخصوص نالين وسيلي هڪ هنڌ کان ٻي هنڌ وهندو رهي ٿو. اِها مخصوص خصوصيت صرف رت کي حاصل آهي. رت ۾ موجود پاڻياٺ، پلازما ۽ رت جا جزا، سڀئي مسلسل دل، شريانين، نسن ۽ سنهي ڄار نلين منجهان چڪر لڳائيندا رهن ٿا ۽ هڪ تسلسل قائم رکندا اچن ٿا. رت جو اهو وهڪرو ئي زندگيءَ جي علامت آهي. جيستائين اهو وهڪرو وهندو رهي ٿو ته ساهه به کڄندو رهي ٿو ۽ ساهه کڻڻ جيئن ته زنده جاندار لاءِ بيشڪ ضروري آهي، ان ڪري ٻين لفظن ۾ رت کي ئي زنده رهڻ ۽ زندگيءَ جي علامت سڏيو ويندو آهي. رت کي مقدس حيثيت پڻ حاصل آهي.
خداوند تعاليٰ رت کي وَهائڻ کان منع فرمايو آهي، اهو ئي سبب آهي جو خون ڪرڻ حرام ڪيو ويو آهي، ”رت، زندگيءَ جي علامت“ طور استعمال ٿئي ٿو. رت جو جسم ۾ گهٽجي وڃڻ دراصل رت جي بيمارين سان لاڳاپيل سبب هوندو آهي. هتي اسين رت جي خرابين ۽ بيمارين متعلق ڪجهه بيان ڪنداسين. اسان سڀني کي خبر آهي ته رت جا ڳاڙها جزا آڪسيجن کڻي هر هڪ جَيوِگهرڙي ۽ اوڄ تائين پهچائين ٿا ۽ وري موٽ ۾ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ کي ٻاهر خارج ڪندا رهن ٿا. اهو هر هڪ ساهواري جاندار سان لاڳاپيل هڪ اهڙو ڪيميائي عمل آهي جنهن جو تعلق سڌو سنئون زندگيءَ سان منسلڪ آهي. هڪڙي سيڪنڊ لاءِ به جيڪڏهن آڪسيجن گهٽجي وڃي ۽ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ وڌي وڃي ته موت واقع ٿي سگهي ٿو. رت ۾ موجود اڇا جزا پڻ اهم ڪردار ادا ڪن ٿا. اهي جسم ۾ داخل ٿيندڙ موتمار ننڍڙن جاندارن ۽ ساهوارن کي ماري ناس ڪن ٿا ۽ جسم جي قُوتِ مَدافعت يعني مدافعتي نظام کي وڌائين ٿا ۽ پڻ برقرار رکڻ ۾ اهم حصو وٺن ٿا. پلازما، اينٽي باڊيز ۽ کاڌي جا جزا کڻي جيوگهرڙن ۽ اوڄ تائين پهچائي ٿو ۽ موٽ ۾ غير اهم مادو واپس کڻي جسم منجهان خارج ڪري ڇڏي ٿو ۽ رت ڄمائيندڙ فيڪٽر جيڪو پڻ پلازما ۾ موجود هوندو آهي، سو پليٽيلٽس سان گڏجي رت کي دڳ يعني ڄمڻ کان روڪيندو رهندو آهي، اهوئي سبب آهي جو رت قدرتي طور تي مسلسل وهندي رهي ٿي سندس وهڻ ۾ ئي رب تعاليٰ جي رمز رکيل آهي، مسلسل وهڪرو ئي زندگيءَ جي علامت آهي. پليٽيلٽس جو ڪم آهي، رت کي وهائڻ ۾ مدد ڪرڻ يعني continue ڪرڻ ۽ ڄمڻ يعني دڳ ٺهڻ کان روڪڻ ته وري پلازما ۾ موجود آهن اِهڙا ڪيميائي مرڪب جيڪي رت کي ڄمڻ ”وهائڻ“ يعني ”Clot“ ٺهڻ کان روڪين ٿا ٻين لفظن ۾ اُنهن کي اِينٽي ڪوگولينٽ (Anti cougulant) سڏجي ٿو. رت جون بنيادي طور تي خرابيءَ ڪري پيدا ٿيندڙ بيماريون Primary Hematological Diseases تمام گهٽ ڏسڻ ۾ اينديون آهن پر رت جون بنيادي طور تي اهڙيون بيماريون جيڪي ٻين بيمارين جي ڪري پيدا ٿين ٿيون، سي عام طور تي گهڻي تعداد ۾ ڏسڻ اينديون آهن. (Secondary to other diseases) رت جي اِڀياس منجهان هن هلندڙ صديءَ جي دوران ٽن خاص قسمن جون رت جون بيماريون، ارتقائي منزل طئي ڪري منظرِ عام تي آنديون ويون آهن جن ۾ پهرين نمبر تي آهي، (1) رت ۾ موجود جزن جي شڪل و صورت ۽ مطب/ڪلينڪ ۾ ٿيندڙ (مريض ۽ ڊاڪٽر جي ڳالهه ٻولهه) ۽ ليبارٽري ۾ ٿيندڙ رت جي چڪاس کان پوءِ ڪا حتمي راءِ قائم ڪرڻ. اهو سڀ ڪجهه تقريبن 1900ع عيسويءَ صديءَ ۾ تڏهن ممڪن ٿي سگهيو جڏهن خوردبيني (Microscope) وجود ۾ آئي. اهو اڀياس رت ۾ موجود خلين جي شڪل و صورت ۽ ڪمن جي باري ۾ ڪيو ويو.
2. رت جو دڳ/ ڄمڻ (Clot) به پنهنجي ارتقائي منزل 1935ع ۾ طئي ڪئي، ڇو ته ان لاءِ به ليبارٽري۾ ٽيسٽ وغيره ۽ رت جي وهڻ (Bleeding) ۽ دڳ/ ڄمڻ (Clot) جي باري ۾ به خاص علم جي ضرورت هئي.The study of bloodeells shope size function
3. رت جي بئنڪ (Blood Bank):
With study of clotting factors, clotting time, bleeding time etc
پنهنجي ارتقائي منزل ٻيءَ عالمگير جنگ ۾ طئي ڪئي. خاص طور تي ريفريجريٽر جي ايجاد رت جي بئنڪ قائم ڪرڻ ۾ هٿي ڏني، جنهن جي وسيلي رت جمع ڪرڻ جو طريقو ايجاد ڪيو ويو. رت جي بئنڪ ٻن قسمن جا ڪم سرانجام ڏئي ٿي. پهريون ته مريض جي رت جي گروپ جي چڪاس ڪرڻ، رت جو گروپ معلوم ڪرڻ، ۽ ٻيو رت علاج طور مهيا ڪري ڏيڻ ۽ رت کي جسم اندر منتقل ڪرڻ يعني بلڊ ٽرانسفيوثزن (Blood Transfusion) واري خدمت پيش ڪرڻ. رت اندر موجود بيمارين ۽ گهٽ وڌ ٿيندڙ ٻين علامتن کي نظر ۾ رکڻ ۽ انهن جو تدارڪ ڪرڻ، مثال طور رت ڄمائيندڙ فيڪٽر (Factor) پلازما ۾ موجود پروٽين، رت جا ڳاڙها جزا، اڇا جزا ۽ پليٽيليٽس وغيره. اِها سموري معلومات اسين رت جي بئنڪ منجهان حاصل ڪري سگهون ٿا. جتي رت جو نمونو ڏيئي ڪري، اسين مريض جي جان بچائي سگهون ٿا ته ٻئي طرف تازو توانو انسان پنهنجي رت جو عطيو ڏيئي ڪري ٻي انسان جي قيمتي جان بچائي سگهي ٿو، ايڪسيڊنٽ جي صورت ۾ ياد رکو ته ”رت“ هڪ اهڙو ”عطيو“ آهي جنهن جو ڪوبه ”نعم البدل“ نه آهي. موجوده دور جي جديد ٽيڪنالاجيءَ جي باوجود رت ليبارٽري ۾ نٿي ٺاهي سگهجي. رت رڳن ۾ ڊوڙندي رهي ٿي ته دل به ڌڙڪندي رهي ٿي، جي رت جي چرپر بند ٿي وئي، ته دل به ڌڙڪن ڇڏي ڏيندي نتيجي ۾ جسماني چرپر ۾ به ماٺار اچي ويندي.
* * *
سٺيون ڳالهيون
1. جنهن شخص جو ظاهر ۽ باطن ساڳيو نه آهي، اهو ڪاميابي حاصل ڪرڻ جي باوجود به خوش نه ٿيندو آهي.
2. جنهن شخص کي سچ ڳالهائڻ جي عادت نه هوندي آهي، اهو سچ ٻڌي به نه سگهندو آهي.
3. فتح انهن جي ٿيندي آهي، جن کي پنهنجي فتح جو يقين هوندو آهي.
4. علم هڪ اهڙي لٺ آهي، جيڪا بي سهارن لاءِ سهارو ثابت ٿيندي آهي.
5. علم اهڙي تلوار آهي، جنهن جي تيزي، تلوار کان به وڌيڪ آهي.
6. علم اهڙو موتي آهي، جنهن جي روشني ڪڏهن به نه گهٽبي آهي.
7. علم ۾ اهڙي جلاوت آهي، جنهن تي سڀ لذت قربان ڪري سگهجي ٿي.
8. علم اهڙي ڍال آهي جيڪو جهالت جي خلافت حفاظت جو ڪم ڏئي ٿي.
9. علم اها دولت آهي جنهن کي ڪير به چوري نٿو ڪري سگهي.