بنا نالين غدودن جو انساني صحت تي اثر
غدود ٻن قسمن جا ٿين ٿا.
1. نالين وارا غدود
2. بنا نالين وارا غدود
نالين وارن غدودن کي انگريزيءَ ۾ ”Exocrine glands“ چئبو آهي ۽ بنا نالين وارن غدودن کي ”Endocrine glands“ چئبو آهي بنا نالين واري غدودن جي اڀياس کي ”Endocrinology“ چئبو آهي.
الله تعاليٰ ساهواري جسم اندر ڪي اهڙا ڪم رکيا آهن جو جيڪڏهن اتفاق سان انهن ۾ ڪابه ڪمي پيشي رهجي وڃي ته موت به واقع ٿي سگهي ٿو. اهڙن ضروري عضون ۾ بنا نالين وارا غدود پڻ شامل آهن. هتي صرف اسان بنا نالين غدودن جو تفصيل سان ذڪر ڪنداسين.
بنا نالين وارا غدود تمام اهم ڪم سرانجام ڏين ٿا. انهن جي رطوبت (Secretion) جي گهٽ وڌائيءَ جو انساني توڙي حيواني زندگيءَ تي تمام گهرو اثر پوي ٿو. هن قسم جا غدود سڄي جسم اندر موجود آهن. پر خاص طور تي اٺن غدودن جو ذڪر نهايت اهم آهي: اهي غدود هيٺئين ريت آهن.
1. اِئڊينو هائپو فائسيلAdenohy hypo physeal))
2. نيورو هائپو فائسيلNeuro hypo physeal))
3. ٿائرائڊ هائپو فائيسل Thyroid hypo physeal))
4. پيرا ٿائرائڊ غدودPara thyroid gland )
5. پينڪريئٽڪ غدودPancreatic gland )
6. اِيڊرينل غدودAdernal gland )
7. پلسينٽل غدودPlacental gland )
8. اووِرين غدودOvarian gland )
مٿي ذڪر ڪيل غدود پنهنجي پنهنجي الڳ رطوبت پيدا ڪن ٿا، ان قسم جي رطوبت کي اسان هارمون (Hormone) جي نالي سان سڏيون ٿا. مختلف غدود مختلف هارمون پيدا ڪن ٿا ۽ پنهنجي غدود واري نالن سان مشهور آهن. مثال طور ٿائيرائڊ غدود مان ٿائرائڊ هارمون يا ٿائرا گزين (Thyroxine) سڏجي ٿو. اهي پنهنجي رطوبت بنا ڪنهن ناليءَ جي رت ۾ ملائي ڇڏيندا آهن.
هارمون جو انساني صحت تي سڌو سنئون اثر پوي ٿو. غدود هڪ مقرر انداز ۾ روزانو هارمون پيدا ڪن ٿا. جيڪڏهن اتفاقاً ان جي مقدار ۾ ٿوري گهڻي گهڻائي يا گهٽتائي رونما ٿئي ٿي ته پوءِ ان جو اثر نهايت خطرناڪ ثابت ٿئي ٿو.
مثال طور هيٺ اسان چند ضروري هارمون جي باري ۾ ذڪر ڪنداسين. هونئن ته تقريباً اٺ ئي غدود جسم لاءِ بيحد ضروري رطوبتون پيدا ڪندا رهن ٿا. جن جي ٿوري گهٽ وڌ پيدا ٿيڻ سان ڪافي نقصان پيدا ٿئي ٿو پر ڪي وري اهڙا هارمون به ٿين ٿا، جن جو تعلق سڌو سنئون موت سان ٿئي ٿو. ڇو ته ڪي اهڙا هارمون آهن جن جي گهٽتائيءَ جي ڪري انسان ۾ پيدائش کان اڳ ۽ پيدائش کان پوءِ وري وڌڻ ويجهڻ واري وقت ۾ ڪونه ڪو نقص پيدا ٿيو پوي، جنهن جي ڪري ڪي اهڙا عيب پيدا ٿي پوندا آهن جيڪي پيدائشي هوندا آهن ۽ مستقل قائم رهندا آهن. ڪي علاج ذريعي ٺيڪ ٿيو وڃن ۽ ڪي نه ٿين سو مطلب اهو ٿيو ته هارمون جو انساني نشونما ۽ صحت تي گهرو ۽ سڌو سنئون اثر پوي ٿو. عام طور تي اسان ائين چوندي ٻڌو آهي ته هيءُ پيدائش کان لولو، لنگڙو ۽ منڊو
آهي. اهو سڀ ڪجهه ڇو ٿو ٿئي؟ اهو صرف ۽ صرف هارمون جي مقدار ۾ گهٽ يا واڌ جو نتيجو آهي.
ڪجهه هارمون اهڙا آهن جيڪي مستقل پنهنجا نشانات، يادگار طور ڪنهن نه ڪنهن نقص جي صورت ۾ ڇڏيو وڃن، تن ۾ ٿائرائيڊ ۽ پيراٿائرائڊ غدودن جو وڏو حصو آهي. ڪي وري اهڙا آهن جيڪي فوراً دارالبقا ڏانهن روانو ڪريو ڇڏين. اهڙن هارمون ۾ ائڊرينو ڪورٽيڪل هارمون شامل آهن. هت اسين ڪجهه هارمون جي باري ۾ تفصيل سان جائزو وٺنداسين ته ڪهڙي هارمون جو ڪهڙو اثر ڪهڙي عضوي تي وڌيڪ پوي ٿو. آيا سڄو جسم ان سان متاثر ٿئي ٿو يا وري ڪو خاص عضوو؟
سڀ کان پهريان اسان اِئڊرينو ڪورٽيڪل هارمون جي باري ۾ ڏِسنداسين.
1. انڊرينو ڪورٽيڪل هارمون هيءُ هارمون ائڊرينل غدود جي رطوبت آهي. ائڊرينل غدود. ٻه ننڍڙا غدود آهن. جيڪي بڪين جي مٿين چوٽيءَ تي پيل نظر ايندا آهن.
هي غدود ٻن حصن ۾ ورهايل ٿين ٿا. 1. پهريون ميڊيولا (Medulla) جيڪو اندرئين پاسي ٿئي ٿو ۽ 2. ٻيون ٻاهريون پاسو جيڪو ڪورٽيڪس (Cortex) جي نالي سان سڏجي ٿو ۽ ((Medulla جي چؤگرد ٿئي ٿو.
(i). ((Medulla ميڊيولا جيڪو ايڊرينل غدود جو پڻ هڪ حصو آهي سو اِئڊرينليئن Adernalie جي نالي سان هڪ رطوبت پيدا ڪري ٿو. هن کي ((Epinephrine اِيپي نيفرائين ۽ (Nor-epinephrine) نار- ايپينفرائين پڻ چئي سگهجي ٿو. اِئڊرينلين ((Adrenaline جو خاص ڪم آهي رت جون سنهيون باريڪ ناليون(Blood Vessels) جوڙڻ ۽ دل جي سُسڻ ۽ ڦنڊڻ واري وقت قوت کي قبضي ۾ رکڻ، اِيڊرينلين جو خاص اثر (سمپيٿيٽڪ نروَس سسٽم) (Sympathetic Nervous System) ٿي پوي ٿو.
(ii). Cortex: هيءُ غدود جو نهايت اهم حصو آهي. هن جو نالو ئي (Life Saving) رکيو ويو آهي. يعني زندگي بچائيندڙ. بعض حالتن ۾ جيڪڏهن ميڊيولا کي ختم به ڪيو وڃي ته ايترو هاڃيڪار ثابت نه ٿيندو جيترو ڪارٽيڪس نقصانڪار ثابت ٿيندو. هن جي ختم ٿيڻ سان انساني زندگي ختم ٿي ويندي. هن جا هارمون ڪيميائي طور تي اسٽيرائڊ هارمون (Steroid Hormone ) هوندا آهن جيڪي بائل تيزاب (Bile Acid ) سان مشابهت رکن ٿا.
Cortex ڪارٽيڪس ٻن مکيه قسمن جا هارمون پيدا ڪري ٿو.
(i)مِنرلوڪورٽيڪوائيڊ(MineroloCorticoid) جنهن کي اسان سوليءَ سنڌيءَ ۾ ”لوڻ وارا هارمون“ چئي سگهون ٿا.
(ii). گلوڪوڪورٽيڪوائيڊ (Glucocorticoid) جنهن کي اسان گلوڪوز وارا هارمون به چئي سگهون ٿا.
مٿين ٻنهي هارمون جو پاڻ ۾ هڪ ٻئي سان گهرو تعلق آهي. ٿورڙي به گهٽتائيءَ واري حالت يا وري وڌڻ واري حالت ۾ موت واقع ٿي سگهي ٿو. اهي ٻئي هارمون ٻن قسمن جون مختلف بيماريون پيدا ڪن ٿا. لوڻ واري هارمون جي گهٽتائيءَ جي ڪري جيڪا بيماري پيدا ٿئي ٿي. ان کي ايڊيسنس (Adisons) جي بيماري چئبو آهي يا هائپو اِيڊرينلزم (Hypo-aderenilism) ڪوٺجي ٿو. هن بيماريءَ ۾ لوڻ جو مقدار گهٽجي وڃي ٿو. ڇو ته هڪ طرف لوڻ، ڪلورائيڊ ۽ پاڻي پنهنجي مقرر انداز ۾ خارج ٿيندا رهن ٿا. پر ٻئي طرف لوڻ کي گهٽ حاصل ڪيو ٿو وڃي. جنهن جي ڪري تناسب ۾ فرق نمودار ٿئي ٿو. نتيجي طور نِمڪيات جو مقدار آهستي آهستي گهٽبو رهي ٿو ۽ آخرڪار ايتري قدر گهٽجي وڃي ٿو جو بعض دفعا موت پڻ واقع ٿي سگهي ٿو. ڇو ته لوڻ ۽ ٻين نمڪيات جي گهٽجڻ واريءَ حالت ۾ دل جو دورو ٺيڪ نموني ڪم نه ٿو ڪري ۽ جسم اندر رت جي گردش دل منجهان ٺيڪ نموني نه ٿيڻ ڪري دل فوراً بيهجي وڃي ٿي. اهڙي قسم جو مريض هڪ هفتي اندر ختم ٿي سگهي ٿو. هيءُ ته هُو هارمون جي مقدار گهٽ ٿي وڃڻ واريءَ حالت ۾ انساني صحت تي اثر- پر جڏهن بدقسمتيءَ سان هارمون جو مقدار وڌي ٿو وڃي، ته پوءِ ڏسئون ته ڪهڙو حشر ٿو ٿئي. مقدار وڌي وڃڻ جي صورت ۾ هيٺئين قسم جي بيماري لاحق ٿئي ٿي:
بعض حالت ۾ هڪ بيماري جنهن کي (Cushing’s disease) يا هائپراِيڊرينلِزم (Hyperadernalism) چئبو آهي، پيدا ٿئي ٿي. هارمون مقرر ڪيل انداز کان وڌيڪ پيدا ٿيڻ شروع ٿئي ٿو، نتيجي ۾ نِمڪيات وڌيڪ پيدا ٿيڻ شروع ٿي ويندا آهن. ان حالات ۾ جيڪڏهن علاج صحيح وقت تي نه ڪرائبو ته خطرناڪ صورت به پيدا ٿي سگهي ٿي، جيڪا انسان کي موت ڏانهن ڌڪي سگهي ٿي. Glucocorticoid يا گلوڪوز وارا هارمون، رت اندر موجود گلوڪوز جي (Concentration) تي اثر انداز ٿين ٿا. نتيجي ۾ پڻ دل تي اثر پوي ٿو.
مٿي بيان ڪيل غدودن کان سواءِ ٻيا به ست غدود پنهنجي طور تي نهايت اهم ڪردار ادا ڪن ٿا، انهن جي رطوبت گهٽ وڌ ٿيڻ جي صورت ۾ بي انتها نقصان برداشت ڪرڻو پوي ٿو ۽ بعض دفعا ائين به ٿيندو آهي ته انسان ان بيماريءَ واري حالت ۾ مرندو ته ناهي پر ان جا اثرات تا زندگي نمايان رهندا آهن، جنهن جي ڪري چڱي ڀلي انسان ۾ عيب پيدا ٿيو پون.
* *
[b]مددي ڪتاب/حوالاجات/حوالا
[/b]
References:
1. Iron disorders institute, children’s Hospital, Boston, June 6, 2003
2. National Women’s Health Information centre U.S June 16, 2003
3. Mayo Foundation for Medical Education and Research, Feb 21, 2004
4. Anemia Institute, Canada PIDE National Nutrion, Survey 2001
5. Guyton, A.C and Hall, J.E, 2000. Text book of medical physiology. W.B.Sounders Co. London, New York.
6. Han if, S, UNSAL, o, Mustafa, B, DUKRU.A and SONER, S, 2001. Iron Deficiency and Iron deficiency Anemia in infants and young children at different socio-economic gropes in Istambul. Turkish j. amatol, 18:19-25
7. National health survey of Pakistan, 1998. Health profile of the people of Pakistan. Pakistan medical research council, Islamabad.
8. Nukes, c, Bosch, c.v and candy, d.a.p, 1998. The effects of iron deficiency and anemia on mental and behavior in children. An annotated nutritional anemia consultative group.
9. HEIMPEL, H. And wendt, f, 1968. Congenital dyserythro poitie anemia with kasyorrhexis and multinucdearity of erythro blasts. Helv aeta, 34:331-360
10. Pollitt, e, 1991 affects of a diet deficient in iron on the growth and development of preschool and school age children. Food nutr. Bull, 13:110-118
11. UNICEF/UNU/WHO/MI, 1999. Preventing Iran deficiency in women and children: back ground and consensus in key technical iwwues and resource for advocacy, planning and implementing national programmers. International nutrition programmers.
12. UNICEF/WHO.1999. Prevention and control of iron deficiency amaemia in women and children. World health organization Geneva, Switzerland.
13. World health organization, 1997. The information of anemia in women: a tabulation of available information, WHO, Geneva.
14. World health organization 1998. Guidelines for the evolution of soil- transmitted helminlevel WHO, Geneva.
* * *