صحت جي فلاسافي ۽ سائنس
[b]دل ڪم ڪيئن ٿي ڪري؟
[/b]الله تعاليٰ ”دل“ جهڙو انمول عضوو ڪو ٻيو نه خلقيو آهي، خلقڻهار هڪ بالغ ماڻهوءَ جي دل، سائيز ۾ سندس بند مُٺ جيتري (جوڙي) ٺاهي آهي، پر تنهن هوندي به منجهس ايتري طاقت رکي آهي جو اُها بنا وقفي جي ڌڙڪندي رهي ٿي.
بظاهر هيءَ هڪ مُٺ جيتري گوشت پوست جو لوٿڙو/ ڳوڙهو جنهن کي ٽڪنڊو چئي سگهجي ٿو، تنهن کي دِل سڏيون ٿا، پر ايتري ته پڪي ۽ مضبوط، جيڪا هڪ منٽ ۾ ستريا ٻاهتر ڀيرا سڪڙجي ۽ ڦنڊجي (ڦهلجي) ٿي ۽ سڄي عمر ڌڙڪندي رهي ٿي، سا هڪ منٽ لاءِ به آرام نٿي ڪري، هن ڌڙڪڻ جو بيهڻ، ٻين لفظن ۾ ”موت“ جو واقع ٿيڻ آهي. قدرت واري هِن گوشت جي ٽڪري کي اِهڙي قسم جي مشڪن منجهان ٺاهيو آهي جيڪي نه ڊهن نه ٺهن.“ هڪ دفعو جيڪڏهن ڊهي پيون ته پوءِ بس ختم سڀ ڪجهه! هيءُ دراصل اسان جي سڄي بدن ۾ رت پهچائڻ جو اوزار يعني ”پمپ“ آهي. جنهن جي ذريعي اسان جي بدن جي پرورش ٿئي ٿي. دِل اندر رت کڻي اچڻ ۽ ٻاهر کڻي وڃڻ جو ڪم شريانيون (رت جون ناليون) سرانجام ڏين ٿيون. اسان جي دِل پنجاه سالن جي عمر تائين تقريباً ٻارنهن هزار ٽن وزن جو خون جسم اندر پمپ ڪري ٿي. دِل سائيز ۾ بند مُٺ جيتري آهي پر اُن جي باوجود منجهس ايتري طاقت آهي جو اها (24) چوويهه ڪلاڪن ۾ 68000 ليٽر جيترو وزن يا هڪ عام مشين جيترو وزن زمين کان ٽيهه (30) سينٽي ميٽر تي پهچائي سگهي. ٿلهي ليکي دل 24 ڪلاڪن ۾ رت جا 16360 ليٽر خارج ڪندي رهي ٿي. پاءُ کن وزن جيتري هِنُ عضوي جي جوڙجڪ هڪ ٻه ماڙ عِمارتَ جيان آهي. جنهن جي مٿين ماڙ منزل ۾ کاٻي ۽ ساڄي ڪناري (Auricles) ۽ هِيٺين منزل ۾ کاٻي ۽ ساڄي خاني لاءِ ڪوٺيون يعني وينٽريڪلس (Ventricles) موجود هونديون آهن. هر هڪ پاسي جي ڪناري ۽ خاني جي وچ ۾ هڪ وال به ٿئي ٿو، جڏهن ته ٻن ڪوٺين جي وچ ۾ اهڙو وال موجود نه آهي. خاني کان شريانين ۾ کلندڙ لنگهه يعني (گذرگاهه) به آهن ته وري رڳن مان ڪناري ۾ پوندڙ در به آهن. ڪنهن صحتمند دل ۾ موجود اهڙا سڀ در مضبوطي سان فٽ ٿيندڙ هوندا آهن، ڇو ته جيئن ئي رت هڪ دفعو دل منجهان (Squeezout) يعني ته ڀيڪوڙجي نڪري وڃي ٿي اُن مهل اِهو ضروري هوندو آهي ته اُها وري ساڳئي لنگهه رستي واپس دل ڏانهن نه موٽي وڃي. دل جي هر دهڪي سان گڏوگڏ دل جا وال کلندا ۽ بند ٿيندا رهندا آهن. جيئن ته پهرين ذڪر ٿي چڪو آهي ته دل هڪ پمپنگ عضوي وانگر ڪم ڪري ٿي، جيڪڏهن دل جي اندروني ساخت کي ڏسنداسي ته دل ۾ هڪ ٻه پمپي مشڪون آهن، جن مان هر هڪ الڳ پاسي کان ٿئي. کاٻي پاسي کي ڦڦڙن واري آڪسيجن رت ملندي آهي، جيڪا پوءِ سڄي جسم کي مُهيا ڪئي ويندي آهي. جڏهن ته ساڄي پاسي ۾ اها رت ايندي رهندي آهي جيڪا گهٽ آڪسيجن ۽ وڌيڪ ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ واري ٿئي ۽ اها ڦڦڙن ڏانهن موڪلجي ويندي آهي.
دل جي مٿين ڪوٺين جون ڀتيون سنهيون ٿين ٿيون، ڇو ته انهن جو ڪم رڳو ٿوري مفاصلي تي يعني ته رت کي هيٺين ڪوٺين تائين موڪلڻ جو هوندو آهي. سڄي حصي واري خاني جو ڀتيون ٿلهريون ٿين ٿيون ڇاڪاڻ ته اتان رت ڦڦڙن ڏانهن ڌڪبو/وڌندو رهي ٿو. دل ۾ سڀ کان وڌيڪ اهميت واري ڪوٺي ان جي کاٻي خاني واري ٿئي ۽ ان جون ڀتيون ٿلهي ۾ ٿلهيون ٿين، جو اها رت کي پري پري تائين موڪليندي رهي ٿي.
دل روزانو اٽڪل هڪ لک دفعا سُسي ۽ ڦُنڊي ٿي. ٻارن ۾ ساڳيو عمل 90 کان 100 ڀيرا ۽ وڏن بالغن ۾ 70 کان 80 ڀيرا ٿيندو رهي ٿو. پر جڏهن ڪو ماڻهو ڊڪندو آهي ته دل کي عام رواجي حالتن جي ابتڙ ساڍا ٽي دفعا وڌيڪ تيزي سان ڪم ڪرڻو پوي ٿو. ڪيڏي نه عظمت واري آهي اُها الله جي ذات جيڪا سڀ کان سٺي خلقيندڙ بڻائيندڙ آهي. جڏهن ته سراسري طور تي دِل جو پنهنجو وزن ڏهه (10) آئونس کان وڌيڪ نه هوندو آهي. اِن ڳالهه منجهان توهان دل جي مِحنت جو اندازو لڳائي سگهو ٿا. اِهڙي مِحنتي، مضبوط ۽ زندگيءَ جي لاءِ اڻٽر عضوي جي حفاظت ۽ نگهباني ڪرڻ ڄڻ ته پنهنجي زندگيءَ جي نگهباني ڪرڻ جي برابر آهي. دل نه صرف اهڙي عضوي جو نالو آهي، جيڪو رت کي سڄي جسم ۾ روان دوان رکي، گردش ۾ رکي ٿو، پر ساڳي وقت اڃان تائين دل جي اهميت ثقافتي توڙي جذباتي طور تي به رهندي اچي ٿي. ترقي يافته سائنسي دور ۾ جتي دل هڪ پمپنگ مشين جي طور تي اهم ڪم سرانجام ڏي ٿي ته ساڳي وقت پراڻن زمانن کان وٺي ”دل“ جذباتي ۽ ثقافتي اهميت پڻ برقرار رکندي پئي اچي.
“The heart is the organ that circulates our blood still retains rich emotional and cultural significance.”
پنج سؤ سال پهريان، ميڪسيڪو جو آزٽيڪس (Aztects) نالي شخص پنهنجي ديوتا (Gods) کي انسانن جي دلين (Heart) جو کاڌو پيش ڪندو هُيو، جنهن کي پادري اُن وقت سيني اندران ڪڍي وٺندو هُيو، جنهن وقت اڃان دل ڌڙڪي رهي هوندي هئي.
ٻيو پادري اُن پڪڙيل ماڻهوءَ کي پٿر جي وڏي ٿلهي تي تيستائين پڪڙي رکندو هُيو، جيستائين اُها ڌڙڪندڙ دل ٻيو پادري ڪڍي وٺي ۽ پوءِ اُن پڪڙيل مظلوم ماڻهو کي ٽيمپل (Temple) جي ڏاڪڻين تان هيٺ اڇلايو ويندو هُيو ۽ دل اُن ديوتا جي پيالي ۾ وجهي پيش ڪئي ويندي هئي، جيڪو ان ديوتا جي مجسمي ۾ ٺهيل هوندو هُيو. اهڙي ريت سڄي سال اندر ويهه هزار کن (20،000) اهڙن مظلوم انسانن کي پڪڙي زبردستي پٿر تي ليٽائي پوءِ دل ڪڍي ديوتا کي راضي ڪرڻ لاءِ سندس ٺهيل مجسمي جي پيالي (ڪشڪول) ۾ پيش ڪئي ويندي هئي ۽ مظلومن جي باقي جسم کي چرچ جي مُناري وٽان ڏاڪڻين ذريعي هيٺ اُڇلايو ويندو هُيو. اهڙيءَ طرح هر سال مظلوم انسانن جون دليون (Hearts) ديوتا کي راضي رکڻ لاءِ ٻليدان ڪيون وينديون هُيون. انهن وحشتناڪ منظرن کي ختم ڪرڻ لاءِ سال 2007ع ۾ هڪ اهم پيش رفت سامهون آئي. ميڊيڪل سائنس جي دنيا ۾ هڪ انقلاب آيو ۽ ماڻهن جي اندر موجود دل ۾ جيڪڏهن خدانخواسته ڪو مسئلو پيش اچي وڃي ٿو ته پوءِ ان کي وري روان دوان ڪرڻ لاءِ حيرت انگيز طور تي ڪامياب آپريش ڪري دل کي وري تازو توانو ڪيو ويو ته جيئن اهو انسان زندگيءَ جا باقي ڏينهن خوش و خرم گذاري سگهي. سال 2007ع ۾ پنهنجي نوعيت جي پهرين دل جي سرجري سڌو سنئون ڊائريڪٽ (Open Heart Surgery) ٻه سؤ (200) ساڻهن سيٽلائيٽ ذريعي ڏٺي.
ٽيليويزن ذريعي دل جي ماهر ڊاڪٽرن دل جي وڍ ڪُٽ سڌو سنئون نه صرف ڏيکاري پر ريڊيو لنڪ جي آواز ذريعي وضاحت پڻ ڪئي وئي، اهڙي طريقي سان هن جديد دور ۾ دل جي اهميت کي اجاگر ڪري، سائنسي ميدان ۾ ٿيل ترقيءَ جي باعث ڪيمبرج شائرجي پاپوَٿ (Papwoth Hospital) اسپتال منجهان دل جي سرجري ائين ڏيکاري وئي، ڄڻ ته جيئن ماڻهو اُن آپريشن ٿيٽر ۾ پاڻ بيٺل هجي.
عام ماڻهن ماهر ڊاڪٽرن کان سڌو سنئون سوال جواب ڪيا ۽ کين وضاحت سان جواب ڏنا ويا. سوالن جا جواب ائين ڪيا ويا جو لڳو پي ته هر سوال ڪندڙ ۽ هر جواب ڏيندڙ جهڙوڪر آمهون سامهون بيٺل هجن ۽ آپريشن ٿيٽر ۾ گفتگو ٿيندي هجي. تَجُسّس وچان ماڻهو پڇي رهيا هُيا ته هو يعني ڊاڪٽر ڇا ڪري رهيا آهن ۽ کين موٽ ۾ واضع ڪري ٻڌايو ويو ته دل جا ماهر ڊاڪٽر آپريشن ذريعي دل جي دُرستگيءَ ڪري رهيا آهن.
هن موقعي جي اهميت ۽ افاديت جو اندازو ان منجهان لڳائي سگهجي ٿو ته ڪيئن نه عوام دلچسپيءَ سان آپريشن ٿيندي ڏسي رهيو هُيو ۽ سوال و جواب ڪري ڄاڻ ۾ اضافو ڪري رهيو هُيو ڇو ته اصل ۾ اهميت هُئي ”دل“ کي حاصل. هڪ طرف ”دل“ (Heart) جيڪا اسان جي جسم جي اندر سيني منجهه موجود آهي ۽ ٻي پاسي ”دل“ جي اهميت جيڪا ان کي اسان جي معاشري، يعني ڪلچر (Culture) ۾ حاصل آهي. ماضي ۾ فلاسفرن اڳ ۾ دل کي نه صرف جسماني طور اهم قرار ڏنو آهي، ڇو ته دل جو سڌو سنئون تعلق انسان جي زندگيءَ سان وابسته آهي، پر جذباتي ۽ روحاني اهميت جوبه بيحد ذڪر ٿيل آهي ۽ دل کي جذبات ۽ روح سان به ڳنڍيل ڏيکاريو ويو آهي.
مشهور سائنسدان ايرسٽوٽل (Aristotle) دل کي پهريون ڀيرو ڪُڪِڙِي جي ٻچي اندر معائنو ڪري ڏٺو ۽ ٻڌايو ته هن جاندار ۾ جيڪو عضوو پهريون ٺهيو سو آهي دِل يعني (Heart). مرغيءَ جي ٻچي (Chick Embryo) ۾ وڌيڪ تحقيق ڪري اِهو پڻ ٻڌايو ته هيءُ اُهو ئي عضوو آهي جنهن تي زندگيءَ جو انحصار آهي (Centre of Vitality) ۽ ساڳي وقت ذهانت جو پڻ مرڪز آهي (Intelligence) جڏهن ته هڪ ٻي سائنسدان نالي گِيلن (Gallen) ٻڌايو ته دماغ (Brain) ذميوار ۽ مرڪز آهي جاندارن جي هوش وحواس لاءِ نه ”دل“ الله تعاليٰ پنهنجي قدرت سان اسان جي دِل جي حفاظت پڻ ڪئي آهي، ڇو ته اِن کي ڦڦڙن جي هنج ۾ سيني جي پڃري ۾ اِهڙي طريقي سان نصب ڪيو آهي، ڇو ته هِن جي ئي سلامتي تي اسان جي زندگيءَ جو دارو مدار آهي. جڏهن بي احتياطي ۽ بي ڌياني جي ڪري دِل جي ڪارڪردگي بدلجڻ لڳندي آهي يا وري ٻُڍاپي جي ڪري دِل ڪمزور ٿي پوندي آهي ته موت واقع ٿي ويندو آهي. جيڪڏهن دِل تندرست ۽ طاقتور نه هوندي ته سڄو بدن ڪمزور ۽ بيمار ٿي ويندو. دِل نه صرف هڪ اِهڙي عضوي جو نالو آهي، جيڪو رت کي نالين ذريعي سڄي جسم ۾ روان دوان رکي گردش ۾ رکي ٿو، پر ساڳي وقت قديم زماني کان وٺي هِن جديد سائنسي دور ۾ اڃان تائين دِل جي اهميت ثقافتي توڙي جذباتي طور تي به رهندي اچي ٿي. ترقي يافته سائنسي دور ۾ جتي دِل هڪ پمپنگ مشين طور اهم ڪم سرانجام ڏي ٿي، ساڳي وقت پراڻن زمانن کان وٺي ”دل“ جذباتي ۽ ثقافتي اهميت کي به برقرار رکندي اچي پئي.
)Gallen Stated that brain, not the heart, was the Centre of Consciousness and reason)
جڏهن ته هِن اِهو به مڃيو ته بيشڪ دِل جسم کي حرارت پهچائيندڙ عضوو يعني ذريعو آهي. پوءِ آهستي آهستي هِن ڪائنات ۾ انسان سفر ڪندو رهيو. ۽ پوءِ تقريباً هزارين سالن کان پوءِ هڪ ٻي سائنسدان نالي ليونارڊوڊاوِنسي (Leonardo da Vinci) سائنسي تحقيق کان پوءِ پوري يقين سان ٻڌايو ته دِل حرارت کي پيدا ڪندڙ عضوو آهي. يعني ته (Heart generates Heat) سائنسدان گيلن (Gallen) وانگر هيءُ سائنسدان ليو نارڊو پڻ قانون تحت اِنساني دِل کي ڪٽي ٻاهر نه ڪڍڻ ۽ تحقيق ڪرڻ لاءِ اِنساني دِل اسستعمال نه ڪرڻ جو پابند هُيو. ان ڪري هِن جانورن جي دل تي تجربا ڪيا ۽ اِيناٽومي يعني عضوي جون اندريون شڪليون پڻ جانورن جي دلين تي ٺاهيون (Anatomical Drawings) اندرين پاسي جون شڪليون دل کي وڍڻ ڪٽڻ بعد ٺاهيون ويون ۽ پوءِ اُنهن جا ڪم ۽ بناوت انسانن جي دِل جي ٻاهرين ساخت ۽ اندرين بناوت سان مئچ (Match) ڪري وضاحت لکي ۽ تصويرون ٺاهي پيش ڪيون ويون.
(Leonardo used oxen and other animals instead produced his anatomical drawings of animal organs in an attempt to determine the Structure and function of human organs.)
وليم هاروي (William Harvey)، جيڪو سرچارلس پهرين جو ذاتي فزيشن به هُيو، تنهن کي اِهو ڪريڊٽ مليل آهي ته هُن سڀ کان پهرين اِهو ٻڌايو ته دِل هڪ اِهڙو عضوو آهي، جنهن جي وسيلي رت (خون) سڄي جسم اندر گردش ڪندو رهي ٿو ۽ اِهو سڀ سرشتو بند نالين ذريعي دل جي معرفت پمپ ٿيندو رهي ٿو ۽ سڄي جسم اندر گردش ڪندو رهي ٿو هِن ئي سائندان سڀ کان پهريان باقاعده صحيح نموني اِها وضاحت ٻڌائي ته رت جون خاصيتون ڪهڙيون آهن ۽ ڪيئن رت سڄي بدن اندر گردش ۾ رهي ڪري جسم جي هر عضوي جي ننڍي کان ننڍي گهرڙي تائين آڪسيجن پهچائي ٿي ۽ موٽ ۾ ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ جسم کان ٻاهر خارج ڪري ٿي ۽ خوراڪ پڻ پهچائي ٿي هڪ تجربي جي وضاحت ڪندي هِن اِهو ٻڌايو ته ڪيئن نه نَس هِٺانهين ڏانهن رت کنيو پئي وڃي.“
(In one of his experiments, he `milked the vein downward` to demonstrate its one- way action.)
چار سَوَ سال بعد هينئر دُنيا ۾ ٽيڪنالاجي تمام گهڻي ايڊوانس ٿي وئي آهي. جديد دُنيا ۾ جديد ٽيڪنالاجي جي ذريعي جتي ٻين علمن ترقي ڪئي آهي اُتي ميڊيڪل سائنس به پوئتي نه آهي. بلڪه هينئر ڊرامائي انداز ۾ ترقيءَ جون منزلون طئي ڪندي ميڊيڪل سائنس تمام تيز رفتاري سان نئين ۽ جديد انداز ۾ ڪاميابيون ماڻي ورتيون آهن. اڄ جي جديد دور ۾ نه صرف اِهو ممڪڻ بڻيو آهي ته دِل جي سرجري ڪئي وڃي ۽ اُن کي سِڌو سنئون سِٽيلائيٽ ذريعي ڏيکاريو وڃي پر اسان سائنسدان وِلسن گريٽبئڪ (Willson Greatback) جا اِحسانمند آهيون، جنهن پهريون ڀيرو اِهڙو مصنوعي دِل جو پِيس ميڪر ٺاهيو آهي جيڪو آرام سان لڳائي سگهجي ٿو تقريباً ويهه هزار کان مٿي اِنسان برطانيه ۾ هر سال اِهي مصنوعي پيس ميڪر لڳائي پنهنجي دِل جي ڌڙڪن کي قابو ۾ رکڻ جي ڪوشش ۾ رڌل آهن.
(Thanks to Wilson Greatback who invented the first implantable Cardiac Pacemaker)
جيتوڻيڪ هينئر اِها ڳالهه اسان تي واضع ٿي چڪي آهي ته دماغ (Brain) ئي اسان جي ذهانت ۽ جذبات (Brain is the seat of our Intelligence and Emotions) جو هنڌ آهي پر اِن ڳالهه کان به ڪو انڪاري ڪونهي ته اڃان تائين دِل ئي محسوسات جو مرڪز آهي ۽ خاص طور تي ”پيار“ ۽ ”پِيارَ“ لاءِ آخري جڳهه دل ئي آهي.
The heart remains the Compelling metaphor for feeling especially for love or the end of love.
مطلب ته ڪٿي ڪٿي دماغ کان وڌيڪ دِل جي اهميت لازمي ۽ ضروري ٿي پوندي آهي.
اڄ به هِن ترقي يافته ۽ تيز رفتار دور ۾ دل سان مُتعلق مشهور لفظ ۽ جملا (Words and Phrases) باقاعده لِکڻين ۾ لکجن ٿا، ڳالهائڻ دوران ڳالهائجن ٿا ۽ شاعر، پنهنجي شاعري ۾ بيان ڪن ٿا. مثال طور هرٽ فيلٽ (Heart Felt) دل ۾ محسوس ڪيم، وٿ ماءِ آل هرٽس سمورين دلين سان گڏ (With my all Hearts)، ۽ بروڪن هرٽ (Broken Heart)، ٽٽل دِل، اڃان تائين استعمال ٿين ٿا ۽ ڪلچر جو حصو بڻيل آهن. اِهي جملا لٽريچر ۾ اِستعمال ٿين ٿا ۽ ڳالهايا وڃن ٿا. اڃان تائين دِل (Heart) ويلنٽائن ڪارڊ تي پيار جي نشاني طور ڇپجي ٿي ۽ آءِ لو يو (I Love U) لکيو ۽ پڙهيو وڃي ٿو.
دِل اخلاقيات جي به حامل رهي آهي. (The heart has a moral significance too) پراڻي دور ۾ مصري (Egyptians) ماڻهن جو خيال هوندو هيو ته هو، جڏهن مرندا ته سندن دليون توريون وينديون. ”سچ جي کنڀ سان، (With Feather of turth) اِهو ڏسڻ لاءِ ته مرندڙ ماڻهوءَ پنهنجي زندگي سچائي ۽ اورچائي سان گذاري (Nobly and thruthfuly) يا نه؟ ۽ اُن پرک جي بنياد تي هو پوءِ جي زندگيءَ ۾ شامل ٿي سگهندا يا نه؟ (Participate in the after life and could there fore) اُنهن جي اُن اُصول مطابق ڳوري دل، يعني (Heavy Heart) جيئن ته ڳوري شي هيٺ ويندي آهي، يعني ته اُن ماڻهو پنهنجي زندگي خراب نموني گذاري، معنيٰ ته ڳوري دل نشاندهي ڪندي خراب زندگي گذاريندڙ جيlife and (Heavy heart weighed down by a badly lived was Passed to devourer of souls. ۽ سندس روح جهمني ۽ بدروحن ڏانهن منتقل ٿي ويندو. جڏهن ته هلڪي وزن واري/ دل رکندڙ، سٺي ماڻهو جي نشاندهي ڪندو، جيڪو پوءِ هميشه لاءِ مزا ماڻيندو ۽ خوش زندگي گذاريندو سُٺين سُٺين جڳهن تي يعني خوشيءَ وارن جڳهن تي ”جنت“ ۾ موڪليو ويندو. (A Light heart indicated a good person, who was then led to enjoy enternity in the happy fields’) اِها اسان جي دِل ئي ته آهي جيڪا جذباتي طور تي ”سور“ به محسوس ڪري ٿي ۽ ساڳي وقت ”خوشين“ جو به اظهار ڪرائي ٿي. (Emotional pain and glow of happiness) جيتوڻيڪ توڙي جو اسان محسوس ڪريون ٿا ته اِهي ”احساس“، ۽ ”محسوسات“ دِماغ منجهه ڪيميائي تبديلين جي ڪري وقوع پذير ٿين ٿا، ۽ سائنس اسان کي (قطع نظر) هر ڳالهه جي، سمجهاڻي ۽ تجربن سان ثابت ڪري ڏيکاري آهي، پر پوءِ به الائي ڇو اڃان تائين دِل ساڳي ئي نموني اهميت جي حامل آهي ۽ هميشه وانگر اهميت جو نشان بڻيل آهي.
“Heart remains such an important symbol to us, despite every thing science has taught us”.
سائنس ٻڌائي ٿي ته اصل ۾ حاڪم اعليٰ اِنسان جو ”دماغ“ آهي، جيڪو نه صرف هلڻ ڦرڻ جا حڪم ڏي ٿو پر اُن جي اِشاري تي ئي اسان ڳالهايون ٿا، لکون پڙهون ٿا، سوچون سمجهون ٿا ۽ ڳالهه ٻولهه ڪريون ٿا ۽ چرپر ڪيون ٿا. اِن جي ڪري ئي اسان کي ڇهڻ، ڏسڻ، ٻڌڻ، سمجهڻ ۽ محسوس ڪرڻ جي صلاحيت حاصل ٿي آهي. اِهو ئي اسان کي سٺي ۽ خراب جي وچ ۾ فرق ٻڌائي ٿو ۽ گذريل وقت جي ڳالهين کي اسان جي حافظي ۾ محفوظ رکي ٿو ۽ وقت سان گڏو گڏ ضرورت پوڻ تي اُنهن ڳالهين کي ورجائڻ ۽ ياد تازه رکڻ جي قوت ڏي ٿو. دماغ ئي سوچي ۽ سمجهي ٿو. اِهو ئي اسان جي خيالات، اِحساسات ۽ جذبات جو خزانو ۽ صدر مقام آهي. هيءُ اسان جي بدن جو مرڪزي ٽيليفون ايڪس چينج آهي، جنهن وٽ اسان جي هڪ هڪ نَسَ منجهان پيغامَ پهچندا رهن ٿا ۽ موٽ ۾ وري هو پنهنجي ماتحت ڪم ڪندڙ مرڪزن جي ذريعي مُناسب ۽ بروقت حڪم صادر ڪندو رهي ٿو. ايترو اهم ترين عضوو، جيڪو في الحقيقت اسان جي جسم جو حڪمران به آهي، اِن جي صحت ۽ حفاظت هر باشعور اِنسان لاءِ لازمي آهي ۽ لازمي طور تي اُن جي صحت ۽ حفاظت جو جوڳو بندوبست ڪرڻ کپي ۽ ”دماغ“ جيڪو سوچي ۽ سمجهائي اُن تي عمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ کپي پر پوءِ به ”اِنسان“ جيڪو ”اشرف المخلوقات“ به آهي، سو عام طور تي پنهنجي ”دماغ“ جي ڳالهه کي پاسيرو رکي ڪري ”دِل“ کي فوفقيت ڏيندو رهي ٿو. حضرت علامه اقبال رحه هڪ هنڌ فرمائين ٿا:
"صُبح اَزل نے مُجھ سے کہا جبرئیل نے،
جو "عَقل" کا غلام ہو، وہ "دِل" نہ کر قبول"