پاڻي ڙي پاڻي….. عبدالقادر جوڻيجو
قدرتي آفتون دنيا ۾ جتي ڪٿي اينديون رهنديون آهن، اهو ڪو نئون مسئلو ناهي، پر اصل مسئلو اهو آهي ته انهيءَ مسئلي کي منهن ڪيئن ڏجي، جو گهٽ ۾ گهٽ نقصان ٿئي. اڄ جڏهن هي ٻه اکر لکڻ ويٺو آهيان، انهيءَ کان ٻه ڏينهن اڳ تائين نالي ۾ نهال ماهرن اهي دم دلاسا پئي ڏنا ته سکر روهڙيءَ واري پل هيٺان ڇهه ست لک ڪيوسڪ پاڻي لنگهندو ۽ ڪوٽريءَ واري پل تائين اهي مڙيئي ٻه ٽي لک ڪيوسڪ بڻجي ويندا سو ڏيئي وٺي ڪچو ٻڏندو ۽ ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿيندا. سنڌ کي سدائين ڏٽن ۽ ڪوڙن آسرن مارايو آهي. سيزن ڪمائڻ وارا مڙيئي ڏٽا هڻي غريب جو پيٽ ڪاٽي پنهنجو ڀڀ ڀريندا رهيا آهن، پر پهرئين آگسٽ جي ڪاوش جي ريهون ڪندڙ وڏي ۾ وڏي سرخي سڀني جا پول پڌرا ڪري وڌا آهن. سرخي ڪجهه هن ريت آهي، ”سنڌ ۾ خطرناڪ ترين ٻوڏ جي وارننگ، پاڻيءَ جو ريلو ساڍا ڏهه لک ڪيوسڪ هوندو: سکر بيراج ۾ ايتري سگهه ناهي: قائم علي شاهه.“ ظاهر آهي ته جيڪا خبر سنڌ جي وزير اعليٰ کي هوندي، اها ته پڪي پختي هوندي. هونئن به سائين قائم علي شاهه فطرت کي ويجهو رهندڙ جهونو مڙس آهي. تنهن کان پوءِ کيس وزيراعليٰ جي حيثيت م ڪٿان نه ڪٿان خبر پيئي آهي. سندس ئي لفظن ۾، چلڪي تي بندوق ڪو نه هنئي اٿائين، کيس درياهه جا بچاءَ بند به سڌا پيا آهن ته اهي بند پاڻيءَ جي ڪيتري دٻ سهي سگهندا. پاڻ ته انهيءَ بيان کي لوهه تي ليڪو سمجهون ٿا، باقي سينيئر انجنيئر اجايون ڇڙيون پيا هڻن ۽ مال پاڻيءَ جي انتظار ۾ آهن، پاڻ کي پاڻيءَ جي اصلي حقيقت تي نظر وجهڻي آهي. حضرت نوح عليه السلام ٻيڙيءَ تي چڙهڻو ناهي.
خيبر پختونخواهه جي ساکائتي سياستدان بشير احمد بلور جو چوڻ آهي ته سندس صوبي ۾ 1929ع ۾ ايترو نقصان نه پهتو هوندو، جيترو هينئر پهتو آهي. ڀلا جي ايترو نقصان ٿيو به هوندو ته پوءِ پڪ سان 15 انچن کان تمام گهڻو وڌيڪ مينهن پيو هوندو، ڇاڪاڻ جو انهيءَ زماني ۾ ماڻهو جابلو نئين جا گهٽ گهيڙ خالي ڇڏيندا هئا ته جيئن پاڻي ڀلي پنهنجي واٽ وٺي وڃي درياهن ۾ ڪري. پر اڄڪلهه حال اهو لڳو پيو آهي جو سڄي ملڪ ۾ جتي ڪٿي پاڻيءَ جي اصلي واٽن تي ماڻهن پنهنجيون وسنديون وسائي ڇڏيون آهن. ٻني ٻارو ته پنهنجيءَ جاءِ تي، پر انهن واٽن تي ماڻهن ڪچا پڪا گهر ۽ اڃا به وڌي ڪري ننڍا وڏا واهڻ ٺاهي ڇڏيا آهن. جتان ڪوڪ ۽ چپس به وٺي سگهجن ٿا. پڪين اوطاقن ۾ مڙسن جو ٺڪاءُ پيو پوي ۽ بازار ۾ لانگ پيئي لڳي. اصل ۾ وڏو نقصان تڏهن ئي ٿو ٿئي. جڏهن پاڻيءَ جي رستا روڪ ٿي ٿئي. سو انجنيئرنگ جو علم پنهنجي جاءِ تي، پر جي اسان انجنيئرنگ جي علم کي سوشل ائنٿراپالاجي انسان بابت علم جي علم سان ٺهڪائي نه ڏسنداسين ته اوندهه ۾ هٿوراڙيون ڏيندا رهجي وينداسين، پاڻيءَ جي چرپر پنهنجي جاءِ تي، پر ماڻهن جي لاڳيتي چرپر کي به اک م رکبو. تڏهن ڪجهه چئي سگهبو.
جي بلوچستان جي ماضيءَ ۽ حال تي نظر وجهبي ته اڳي جڏهن اڄوڪن مينهن کان وڏا مينهن وسندا هئا ۽ جابلو نئيون گهوگهٽ ڪري اٿنديون هيون ته انهن نئين جا به لنگهه خالي هوندا هئا، تنهن ڪري هڪڙيون نئيون ڪوهن جا ڪوهه سٽينديون ڏکڻ طرف سمنڊ ۾ وڃي ڪرنديون هيون، ٻيون نئيون وري اوڀر طرف رخ رکي اچي سنڌو درياهه ۾ ڪرنديون هيون. ٽيون نئيون وري اتر اوڀر طرف منهن ڪنديون هيون، پنجاب وٽان سنڌو درياهه ۾ ڪرنديون هيون. ها البته جي ڪو اجگر مينهن وسندو هو ته ڪجهه ڌراڙ ۽ ڪجهه مال انهن نئين جي رهڙي ۾ اچي ويندا هئا ۽ اٽي ۾ لوڻ برابر نقصان ٿيندو هو، پر هاڻي ماڻهن انهن نئين جا گهٽ بند ڪري ڇڏيا آهن، تڏهن جابلو علائقو هوندي ڪري به ٻوڏ هيٺ اچيو وڃي، رهي ڳالهه جابلو نئين جي اسپيڊ جي، ته اها ته درياهه جي اسپيڊ کان ڪيئي ڀيرا وڌيڪ آهي جو رب پيو ڏئي پناهه الائي ڪهڙي پاڻيءَ جي ماهر کي الائي ڪنهن صلاح ڏني ته پاڻيءَ جو ذخيرو ڪرڻ لاءِ اهڙي ڪنهن جابلو نئين جي لنگهه تي جلال ڊيم ٺاهيو ته جيئن اڳيون سوجهرو به چٽ ٿئي. ظاهر آهي ته ڊيم ۾ ضرور اهڙو مٽيريل استعمال ڪيو ويو هوندو، جو وهڪري جي دٻ جهلي وڃي. پر تازو جابلو نئين هڻي جلال ڊيم جون کنڌيون کڻي ڇڏيون جو اک نه ڏسي گوڏي کي، انهيءَ ڊيم ٽٽڻ کان پوءِ جيڪو نقصان ٿيو آهي. تنهن هڻي ڀينگ ڪري ڇڏي. ڌر ڌڻين کان وڃي پڇي ته ڏسو ته ڊيم ڪهڙا ڪيس ڪيا آهن. ڊيم ٺاهڻ وارن کي چئجي ته ڇا چئجي! اڙي بابا، هي جديد دور آهي، جنهن ۾ ڪرڪيٽ جي بالر جي اڇلايل بال جي اسپيڊ ته ڪٿي سگهجي ٿي، پر جابلو نئين جي اسپيڊ نٿي ڪڇجي، هن دور ۾ اهو کوڙو ئي نٿو لڳي. سو بابل سائين، پهرئين نئين جي اسپيڊ ته ڪٿيو، پوءِ وڃي پنهنجو شوق پورو ڪريو.
جيڪڏهن خيبر پختونخواهه ۽ بلوچستان ۾ ايڏو مينهن ٿو پوي ته سنڌ جو جابلو علائقو مٿان ڪو نه لهي آيو آهي. جو ايترو مينهن نه پوي، اڀ تي ڪهڙو اعتبار! ڪٿي به ڦاٽي سگهي ٿو، جن يارن کي اهو شوق کڻيو بيٺو آهي ته سنڌ جي جابلو علائقي، خاص ڪري دادو، ڄامشوري ۽ ٺٽي ضلعي جي جابلو علائقن ۾ پاڻيءَ جو ذخيرو ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهيا وڃن (ڪجهه ته ٺهي به چڪا آهن ۽ ڪن جي پلاننگ جاري آهي) انهن کي عرض آهي ته نام نهاد ماهرن جي چئي تي لڳي اهڙو ڪم نه ڪن جو وٺڻ جي بدران ڏيڻو پئجي وڃي ۽ اڳيون سوجهرو به چٽ ٿي وڃي، فطرت سان کس ڪبي ته هڪ نه هڪ ڏينهن فطرت به اهڙي کس ڪندي جو چئي کڻي بس ڪر.
اهي ته ٿيون جابلو ئيون هاڻي اچجي درياهه شاهه بادشاهه تي، جيڏا اٺ اوڏا لوڏا، جيڏو وڏو درياهه، اوڏا وڏا مسئلا. نواب آف ڪالاباغ جڏهن پنهنجو محل نما بنگلو پئي ٺاهيو، تڏهن سندس تصور ۾ به نه هو ته ڪو اهڙو ڏينهن به ايندو، جو سنڌو درياهه اٿل کائي سندس محل جا ترا ڪڍي ڇڏيندو. جنهن زماني ۾ سکر بيراج وٽان ٻارهن تيرهن لک ڪيوسڪ لنگهند هو، تڏهن به ميانوالي جو اهو محل سلامت هوندو هو، ننڍڙو کوڙو هڻي ڏسو ته جڏهن ميانواليءَ وٽان محل کي ڇهڻ بدران ئي جيڪو پاڻي اتان ٽٽندو هو، اهو ساڳيو پاڻي تيرهن لک ڪيوسڪ بڻجي سکر روهڙيءَ وٽان لنگهندو هو، هينئر ته اهو محل ٻڏي به چڪو ته سکر روهڙيءَ وٽان ڪيترو پاڻي لنگهندو؟ اهو سوال وڃي پڙهندڙ ڀڃن، باقي ڪالاباغ جي محل جي باري ۾ پوڙهي مهاڻي جا اهي ئي لفظ ورجائي ٿو سگهان، جنهن چيو هو ته، ”بادشاهه درياهن جا سودا نه ڪندا آهن، پر درياهه بادشاهن جو سودو ڪري ڇڏيندو آهي“ رب جي مهندان توبهن
اڳي جڏهن درياهه ۾ ٻارهن کان وٺي پندرهن لک ڪيوسڪ جون جيڪي قهري ٻوڏيون اينديون هيون، تڏهن سنڌ ۾ هڪ فطري بچاءَ هوندو هو، جيڪو روهڙيءَ وٽان هوندو هو، انهيءَ زماني ۾ روهڙيءَ وٽان هڪ وڏي ڇنڊڻ هوندي هئي، اتان سنڌو درياهه جو ڳچ پاڻي ڇنڊجي وڃي مري ويل هاڪڙي درياهه جي پيٽ ۾ پوندو هو. پوءِ اهو پاڻي باقاعدي درياهه جي صورت ۾ سر ڏکڻ طرف وهندو هو، سانگهڙ ضلع پار ڪندو، ٿر جي واريءَ جو ڪس ڏيندو وڃي ڪنري تعلقي جي چيلهه بند وٽان اولهه طرف مڙندو هو ۽ بدين ضلعي جي ڏکڻان ڏيپلي تعلقي جي ٻنهين الهندينءَ ڪنڊ ۾ سمنڊ ۾ وڃي ڪرندو هو. باقي جيڪو پاڻي بچندو هو، اهو ٻارهوئي مهينا هڪ ڊگهي ڍنڍ جي صورت ۾ موجود هوندو هو، جيڪڏهن ڪنهن کي پڪ وٺڻي هجي ته اهو قرب ڪري کپري تعلقي ۾ اڃا تائين انگريز جي دور جون اهي شاهي ۽ حيرت ۾ وجهندڙ لوهي پلون وڃي ڏسي، جيڪي انهيءَ ڇنڊڻ عرف مرحوم هاڪڙي جي مٿان اڏيل آهن ۽ اڃا صحيح سلامت آهن. جي ڪنهن کي اعتبار نه اچي ته اهو ٻئي ڪنهن کان نه، پر خود چيف منسٽر جي صلاحڪار سرفراز راڄڙ کان پڇي سگهي ٿو، مون اهو سڄو ڪَس ڏٺو آهي ۽ ڊڄيو ڊڄيو ڳالهه ٿو ڪريان ته ٻه ٽي لک ڪيوسڪ پاڻي انهيءَ ڇنڊڻ ۾ وهي هڪ پاسي اڇڙي ٿر جون ڪيئي ڍنڍون ڀريندو هو، آخري ڍنڍ جو نالو رتڙائو ڍنڍ آهي، جيڪا بارڊر سان لڳي بيٺي آهي. 1965ع ڌاري تائين ته مون پاڻ اها ڇنڊڻ ڏٺي، جنهن جو پيٽ منهنجي پنهنجي ڳوٺ جي ڀر ۾ لڳ ڀڳ سنڌو درياهه ئي جيترو هو، ننڍي هوندي انهيءَ پاڻيءَ وانڪل جي گهيڙ وٽ راند ڪندا هئاسين جو اتان وارياسو پيٽ بنهين سوڙهو به هوندو هو ۽ مٿاڇرو به باقي ٻئي هنڌ ته سياري ۾ به اٺ ٻوڙ پاڻي هوندو هو، اسان جي ڳوٺ جي ڀر ۾ ئي الهندئين پاسي عقلان جو ڪن هوندو هو، جنهن ۾ جيڪو ويو سو ڇٽو.
هن وقت ڪيترن ئي زميندارن انهيءَ پيٽ ۾ ٻنيون پوکي ڇڏيون آهن،اها ئي حالت سانگهڙ ضلعي ۾ آهي. روهڙيءَ وٽ اوڀر طرف انهيءَ ڇنڊڻ جي ڪهڙي حالت آهي، اها ته ڪو اتان جو ئي ڪاوش جو نمائندو خبر ڏيئي سگهي ٿو، پر پنهنجي پٽ جو حال ڏسي اها ڳالهه پڪ سان چئي سگهجي ٿي ته، اها ڇنڊڻ پوکن سان ۽ ماڻهن جي آبادين سان ڍڪجي چڪي هوندي. مطلب ته ٻيءَ سنڌ کي ٻوڏ کان بچائڻ وارو گهٽ به بند ٿي چڪو. هاڻي ڏهه لک ڪيوسڪ ته ڇا، مورڳو ڇهه ست لک ڪيوسڪ پاڻي به وڏو حشر مچائيندو جو بچاءُ بندن جو به حال ناهي ته ٻئي پاسي ماڻهن جي لڏ پلاڻ جي ڪري ڪچو به ماڻهن سان سٿجي چڪو آهي. آباديون وڌي ويون آهن، روڊ رستا ٺهي چڪا آهن، سو پاڻيءَ جي اڇل ته ڪو نه ماريندي، پر ماڻهن جي اٿل هڻي ساڙي وجهندي، سورهن جا ويهه آنا تباهيءَ جا امڪان آهن ۽ مينهن جي مند اڃا باقي آهي، سرڪار جون حق تي رڙيون پيون پون. سو سواءِ مهاڻن جي ٻين ماڻهن کي عرض آهي درياهه کان ڀڄي پاسو ڪن، باقي مهاڻن غريبن ته سوڪهڙي جي ڪري ايترو سٺو آهي جو اهي ته حضرت نوح عليه السلام جي ٻيڙيءَ تي به چڙهڻ لاءِ تيار آهن.
درياهه جي اک ڪڪڙي آهي، مستيءَ ۾ آهي، مدد لاءِ واجهائڻ جي ضرورت ناهي. پنهنجن پيرن تي زور رکڻ جي ضرورت آهي، باقي رب سوائي سڻائي ڪندو.