ٻوڏ کان پوءِ “نئين سنڌ” جي تعمير لاءِ ڇا ٿيڻ گهرجي…..ڊاڪٽر ايوب شيخ
پروپيگنڊائون:
اوهان ڪڏهن سوچيو آهي ته پختونخواهه جي شهر نوشهره جي ٻڏي وڃن کان پوءِ ڪالاباغ ڊيم عملي طور هڪ خطرناڪ خيال ثابت ٿيو آهي. پنجاب کي ان ڊيم لاءِ جيڪي خواب من اندر هئا، سي سڀ جو سڀ ”دل خوش فهم ڪي اميد“ وانگر سامهون اچي ويا آهن، پر هاڻي سنڌين جي وجود جي ڪري اسان انهن صاحبن جا اهڙا بيان دل تي نه کڻنداسين. اچو ته سوچيون ڪو اڳتي قدم! جڏهن ته ٻئي طرف ڪجهه نه ٿي سگهڻ ۽ سنڌ لاءِ ڪو مناسب خيال نه هجڻ ڪري هر دم اهو خيال سندن پاسو ورائي ٿو ته ”سنڌ واپس وڃن کان پوءِ ڪجهه نه ڪري سگهڻ جو آخر ڪهڙو جواب ڏبو؟“ اصل ۾ جمهوري حڪمراني ان بيچيني جو نالو آهي جيڪا حڪمران حصي ۾ لازمي طور هجڻ گهرجي ته ”ڪيئن“ ۽ ”ڪهڙي طريقي“ سان عوام جي خدمت ڪجي ته جيئن جمهوري نظام ۾ ماڻهن جو ويساهه پختو ٿئي. اهڙي بيچيني پيدا ٿيڻ ۽ پوءِ عملي طور نظر اچڻ جمهوري سرڪار جي فرضن ۾ شامل هجي ٿو. هن سانحي ۾ لکين انسان متاثر ٿيا آهن، انهن سمورن انسانن جي باري ۾ اسان سمورن کي پنهنجو پنهنجو رول يا ڪردار ادا ڪرڻو پوندو. اڳتي قدم ڪهڙو هجڻ گهرجي؟ ۽ ڪٿان کان شروع ڪجي؟ جا ٻه سوال هن ٻوڏ سانحي سان لاڳو ڪري ان تي بحث ڪري سنڌ ۽ سنڌين جي مدد ڪرڻ گهرجي. اچو ته ان باري ۾ خيالن کي پيش ڪري سنڌ جي باري ۾ يا کڻي ايئن چئجي ته ”نئين سنڌ“ جي اڏاوت ۽ انهن جي ”ٿي سگهڻ“ جهڙين عملي شڪلين تي غور ڪريون.
سنڌ جي معيشت:
معيشت جا بنياد ڪارخانا، بئنڪ، زراعت ۽ انهن سان واڳيل پرڏيهي مٽا سٽا جا واپار هجن ٿا. عوام جي هڪ وڏي انگ پاران پرڏيهي ملڪن ۾ روزگار وسيلي ناڻو موڪلڻ پڻ وڏو وسيلو هجي ٿو. ذڪر ڪيل انهن سمورن اسمن مان اسان جي حصي ۾ رڳو زراعت آهي. اسان جي واپار ۽ پرڏيهي روانگي ۽ آمدني واپار جي صورتحال ذڪر ڪرڻ جهڙي به ناهي. ان ڪري جيڪي به ”سنڌ، سنڌ“ ڪن ٿا، تن کي سنڌ جي اصل بنياد يعني معاشي سرگرمين ۽ معيشت“ جي باري ۾ سنجيدگيءَ جو مظاهرو ڪرڻو پوندو. اسان وٽ نه ڀارتي امباني جهڙا قومي سرمائيدار آهن، نه مستقل مزاج مڊل ڪلاس آهي، نه ڪي وڏا واپاري سيڙپڪار آهن. ”سنڌ بئنڪ“ ٺاهڻ جو اعلان خواب مثل آهي. ”مهراڻ بئنڪ“ سياسي لالچن ۾ تباهه ٿي چڪي آهي. ”سنڌ زميندار بئنڪ“ ۽ ”سنڌ ڪوآپريٽو بئنڪون“ ڪتابن جي آخري باب ۾ ياد طور لکيل آهن. ٿورڙي سنجيدگيءَ جو مظاهرو ڪجي ها ته به الاهي ڪم ٿي وڃن ها. اوهان کي ياد هوندو ته ”سنڌ بئنڪ“ ٺاهڻ جو ٻن سالن کان اعلان ڪيو ويو هو، ان جي ” فزيبلٽي رپورٽ“ ڪجهه خير خواهه بئنڪن مفت ۾ ٺاهي ڏيڻ جي ڳالهه ڪئي. سنڌ جي ناڻي واري کاتي اها رپورٽ ٺاهڻ لاءِ اڍائي ڪروڙن ۾ ٺيڪو ڏنو، نه نه رپورٽ ٺهي، نه بئنڪ، رڳو ان ڪمپني کي ائڊوانس جا پئسا ملي ويا. باقي پئسا رپورٽ پوري ٿيڻ کان پوءِ سرڪار ادا ڪندي سنڌ زرعي پيشي سان لاڳاپيل صوبو آهي. ٻوڏ جي ڪري اها زرعي معيشت نه رڳو لڙهي وئي آهي پر ان سانحي معاسي طور غربت جي ليڪي کان هيٺ رهندڙ لکين ماڻهن جي سڄي زندگيءَ جو هساب ڊانواڊول ڪري ڇڏيو آهي. سنڌ جي شهر ڪراچي مان جيڪا به پيداوار ٿئي ٿي. اها گڻو ڪري ”گڏيل وفاقي گودڙي“ ۾ وڃي اتان ذرو ذرو ٿي سنڌ کي ملي ٿي. جنهن ڪري ترقيءَ جو سڄو حساب ڪتاب هيٺ مٿي ٿيندو رهي ٿو سو، سنڌ ايندڙ ورهين ۾ ڇا هوندي. ان باري ۾ ڪنهن وڏي الفا بيٽا جي گهرج ناهي. پر ان سڄي تباهي جي باوجود ڪي اهڙا ڪم ٿي سگهن ٿا. جيڪي ڪري سگهڻ جهڙا آهن. جيڪي ٿي سگهن ٿا ۽ جيڪي ڪرڻ ۾ ڪا به هٻڪ نه هجڻ گهرجي . اهو سمجهڻ گهرجي ته هي سانحو ڪا ”رت جي ڪئنسر“ ناهي. جنهن ۾ سنڌ کي اوس مرڻو ئي آهي. هي هڪڙي ٽئين درجي جي ٽي بي ضرور آهي. جنهن جو لاڳيتو ۽ مناسب علاج ٿيڻ لاءِ رٿابندي جا ڪي ضروري ۽ معياري پاسا طئي ڪري ڇڏجن. جيڪا رٿابندي ٿئي. ان ۾ ڊگهي مدي واريون پاليسيون به جڙڻ گهرجن ته ننڍي مدي واريون پاليسيون به ٺهن.
فيصلو ۽ ايڪشن ڪرڻ جو توازن:
اوهان کي ٽي وي ڏسندي يا اخبار پڙهندي ڇا اها ڳالهه شدت سان محسوس نه ٿي ته جيڪڏهن فيصلو ڪرڻ ۽ ايڪشن ڪرڻ ۾ مناسبت ۽ توازن هجي ها ته ڇا سنڌ ۾ ايڏي تباهي اچي ها؟ جيڪڏهن هر تعلقي ۾ فيصلي ڪرڻ ۽ نه ڪرڻ ۾ توازن هجي ها ته سنڌ جا ڪيئي شهر بچي وڃڄن ها. سڀ کان اڳ اڳونو ”ڪمشنري نظام“ بحال ڪري سنڌ ۾ هڪ ڪرو سسٽم پيدا ڪيو وڃي. ان سسٽم وسيلي ڪيئي ڳالهيون از خود حل ٿي وينديون. هڪڙو اهڙو سسٽم پيدا ٿي پوندو. جنهن ۾ ”فيصلو“ ۽ ”ايڪشن“ جهڙا مونجهاري جو شڪار ٻه مرحلا بنا دير حل ٿي ويندا. اها ڳالهه هيئن سمجهي سگهجي ٿي ته ”مشرف سسٽم“ ۾ پوليس کي لٺ يا گولي رکڻ ۽ هلائڻ جو اختيار مليل آهي. جنهن ڪري سول انتظاميه ڪنهن به موقعي يا واقعي تي هٿ ڇنڊي بيهي رهي ٿي پر اڳوڻي ڪمشنري نظام ۾ پوليس وٽ برابر هٿيار ته هجي ٿو پر ان جي هلائڻ جو اختيار يا ايڪشن کڻڻ جو حڪم سول انتظاميه ڏئي ٿي. محترمه جي قتل جي ڳالهه هجي يا سيالڪوٽ جا واقعا، اوهان کي سول انتظاميه نه رڳو بيخبر نظر ايندي پر اها رڳو پوليس تي ئي ڀاڙيندي نظر ايندي. ريلوي سسٽم کي ڏسو. ڊرائيور يل جي انجڻ تي ويٺل ته آهي پر اهو گارڊ جي جهنڊيءَ جو محتاج آهي. ان ڪري جيڪڏهن ”اجازت ۽ ايڪشن“ جو توازن ٺيڪ نه ڪيو ويو ته به مسئلا صحيح نموني حل نه ٿيندا.
ٻوڏ ستايل ماڻهن جي بحالي جي پاليسي:
سنڌ سرڪار نعري بازي ڪرڻ ۽ جذباتي ٿيڻ بدران جيڪي به عملي ڳالهيون ڪري سگهي. سي ضرور ڪرڻ گهرجن. اها ڳالهه طئي ڪرڻ گهرجي ته انساني روئي هيٺ لکين ماڻهن جون زندگيون بدلائڻ چاهيون ٿا. اهي لکين ماڻهو ڪنهن به معنيٰ ۾ ڪچي جي علائقن ۾ نه موڪلن گهرجن. جيڪي اڄ ڪئمپن ۾ آهن. انهن جي باري ۾ ماڊرن سوچ جي گهرج آهي. ان باري ۾ هيٺ پڙهندا ان جي عورتن کي ووڪيشنل يا هنري سکيا جي ادارن ۾ موڪليو وڃي. ملڪ اندر موجود اين جي اوز ۽ سهائتا ڪندڙ ادارن سان لهه وچڙ ۾ اچي سندن خدمتون وٺي. انهن سمورين عورتن کي سماجي طور سکيو ڪرڻ لاءِ سندن زندگي بدلائڻ جون ڪوششون ڪرڻ گهرجن. مختلف ضلعن ۾ مختلف اين جي اوز ڪم ڪن. ٻارن کي اسڪولن ۾ موڪلڻ لاءِ جامع رٿابندي ٺاهي وڃي. مردن کي شهرن اندر ٿيندڙ هنر سيکاري انهن جي ”ڳوٺاڻي سوچ“ کي هنر ۽ اهليت سان ”شهري سوچ“ ۾ بدلائڻ گهرجي. اهڙا هنر مزدوري، ڊکاڻڪي، لوهارڪي، ڊرائيواري، سيڪيورٽي گارڊ درزي، بورچي، بيراگيري ۽ ٻيا ٿي سگهن ٿا. روزگار جي باري ۾ جامع پاليسي هن نموني سوچي سگهجي ٿي (1) جوان ۽ باهمت مردن کي فوج ۾ هنگامي طور داخل ڪرائڻ لاءِ فوج سان ڳالهائڻ (2) سنڌ پوليس ۾ سمورن ضلعن جون ڪوٽائون انهن 15 ضلعن جي عوام لاءِ مخصوص ڪرڻ (3) بينظير ڀٽو يوٿ ڊولپمينٽ هيٺ نوجوانن کي هنري سکيا ڏيڻ (4) ڪراچي سميت سنڌ جي مختلف شهرن ۾ ملٽي نيشنل ڪارپوريشنس، نجي ادارن، تيل ڪمپنين ۾ ٻوڏ ستايلن جا ماڻهو اوليت جي بنياد تي کڻڻ.
ٻوڏ هيٺ آيل پڪن علائقن جي تعمير ۽ مرمت جي رٿابندي
جيڪي شهر نوان ٿي سگهن ٿا، اتي جي عوام سان گڏجي ماڊرن شهر ٺاهڻ ۽ شهرن جي اندر واپاري ۽ رهائشي ماسٽر پلاننگ سڌي، سهڻي ۽ عالمي پيماني جي هجڻ گهرجي. انهن شهرن جي اڏاوت جو خاڪو تيار ڪري اتي هڪ رفتار سان ڪم ڪري سگهجي ٿو.
هن سڄي سانحي کان پوءِ سڀ کان ڏکيو ۽ سڀ کان وڏو ڪم آهي سنڌو درياءَ کي بچائڻ ۽ ان مان لاڀ حاصل ڪرڻ، ان ۾ وري سڀ کان ڏکيو ڪم آهي ڪچو خالي ڪرائڻ جڏهن قانون هوندو آهي ته اهو ڪمپيوٽر جي سافٽ ويئر وانگر پنهنجون حدون ٺاهي ڇڏيندو آهي. ان ڪري ان قانون ۾ ڪچي تي قبضي ڪرڻ جي ڪا به اجازت هجڻ ئي نه گهرجي. اجازت نه هوندي ته ڪو به آفيسر ان باري ۾ قانون جي سهاري هيٺ جواب ڏيڻ جي پوزيشن ۾ هوندو. سنڌ م ڌاڙيلن جي هجڻ جي آڙ ۾ 20 لک ايڪڙن تي بيٺل ٻيلن ۾ موجود ڪروڙين وڻن کي گذريل ڏينهن ورهين ۾ ڪاٽيو، ڪپيو ۽ وڪرو ڪيو ويو آهي.
ڪيوبا، ڀارتي بنگال، لبنان وغيره ۾ موجود سسٽم جي سکيا حاصل ڪري ڪنهن به آفت سان منهن ڏيڻ لاءِ قومي بنيادن تي ٽريننگ شروع ڪرائي وڃي. جيئن ڀٽي صاحب جي دور ۾ ”قومي رضاڪار“ واسطي اسڪائوٽ ٽريننگ لازمي هئي. چون ٿا ته بنگال جي ڪميونسٽ سٽم ۾ شهر ڪلڪتي ۽ ٻين ۾ جهڙ مٿان بيٺو يا طوفان منهن ڪڍيو ته اتان جا رضاڪار ڪنهن ميونسپل جو آرڊر نه وٺندا. اهي خودڪار طريقي سان ڪم شروع ڪري ڇڏيندا. کين ڪهڙي آفت سان ڪيئن مهن ڏجي. اهو هنر اچي ٿو ان ڪري سنڌ کي ”گدڙ جي شڪار لاءِ تياري شينهن جي ڪرڻ“ گهرجي جيئن هي ٻوڏ سمورن ماهرن جي نظر ۾ هڪ گدڙ مثل هئي. پر اوچتو شينهن اچي ويو سڀ اتي جو اتي ويهجي ويا.
ايريگيشن جي ناقص پاليسي ۽ سزائن جي مقري لاءِ جاچ ڪميشن
پاڪستان ۽ صوبائي ليول تي ايريگيشن کاتي جي غفلتن، ڪرپشن، لاپرواهين جي باري ۾ اڀياس ڪرڻ گهرجي. ان کاتي ۾ جيڪي فنڊ مشينري وٺن ۽ بندن جي مرمت ۽ سنڀال لاءِ بجيٽ ڪيا ويا، جيترا کاتي کي مليا. جيترا کاٽي استعمال ڪيا انهن جو حساب قوم کي ٻڌايو وڃي. جيڪڏهن ان مد ۾ ڪا به رقم ئي نه رکي وئي آهي. پوءِ ته کاتي تي ڪنهن به ڏوهه جي گنجائش ئي نٿي بچي. پر جيڪڏهن پيسا به مليا ڪم به نه ٿيو ته ويهن سالن جو حساب سمورن آفيسرن ۽ وزيرن کان ورتو وڃي. ٽوڙي بند کان ويندي سمورن بندن بابت جتي به ٽيڪنيڪي فيصلن بدران ”پاڻ بچائڻ“ وارا فيصلا ڪيا ويا آهن. تن جي باري ۾ بنا دير عدالتي ڪميشن ويهاري انهن سمورن بااثر ماڻهن، سياسي ۽ غير سياسي ڌرين جي باري ۾ عوام کي ڄاڻ ڏني وڃي. عوام کي اڻڄاڻ رکڻ رڳو ڏوهه ئي ناهي. پر مونجهارا وڌائڻ جو اوزار پڻ آهي. جيڪي به ڌريون، ماڻهو، سياسي ۽ غير سياسي بااثر ملوث هجن. تن کي عدالت وسيلي ويهن ورهين لاءِ سياست، ملازمت ۽ سماجي حيثيت کان آجو ڪجي. اهو ڏوهه ”ون يونٽ جي غداري جهڙو ۽ ماڊرن دور ۾ ان کان وڏو ڏوهه آهي ان ڪري سرڪار پنهنجا ۽ تاريخ جا پاند آجا ڪرڻ لاءِ اهو فيصلو هاڻي ئي ڪرائي ڇڏي. جن آفيسر غفلتون ڪيون آهن اهڙن آفيسرن جي لسٽ ٺاهي انهن کي سزا طور اول هڪ عهدو پوئتي ڪيو وڃي. جيڪڏهن ڏوهه وڏو هجي ته انهن کي سخت ترين سزائون ڏنيون وڃن.
انهن سمورن مردن، عورتن ٻارن ۽ ٻڍن جا نالا سنڌ جي تاريخ ۾ ياد رکي وڃن جن جي محنت ۽ قرباني سان سنڌ تمام وڏين تباهين کان وري به بچي سگهي. ڪيئي علاائقا موت کان بچي ويا. اهڙن ماڻهن جي باري ۾ بنا دير هڪ سبق سنڌ جي سمورن درجن ۽ سمورين ٻولين ۾ تيا رڪري شامل ڪيو وڃي. سبقن کان ٻاهر اهي ادارا ۽ اين جي اوز به ياد رکيا وڃن. جن جي ڪري ٻوڏ سٽيلن جي سهائتا جا نوان مثال قائم ٿيا. شاهه لطيف سکن کي ڏکن کان جدا نه ٿو ڪري. بلڪه اهڙا سک ڏکن مٿان گهوري ڇڏي ٿو، سمورا صاف سٿرا گل ۽ وڏا ماڻهو ڪي صاف سٿرن ماحولن ۾ پيدا نه ٿيندا آهن. آمريڪا هجي يا آفريقا، لئٽن آمريڪا جا ملڪ هجن يا جاپان، چين هجي يا روس، ويٽنام هجي يا ڪيوبا، ايران هجي يا ترڪي انهن سمورن ملڪن ۽ انهن جي قومن جيڪي تڪليفن مان پار پوڻ جا مثال قائم ڪيا آهن. تن مٿان سڄي دنيا ۾ هزارين ڪتاب لکيل ۽ سوين فلمن ٺهيل آهن. سوا ارب انسانن جي ٻوڏ جو قافلو پالڻ ۽ دنيا جو معاشي ليڊر ٿيڻ رڳو چين جي نصيب ۾ اچي سگهيو آهي. اڄ آمريڪا به ان چين جو قرضي آهي. ائٽم بمن ۾ ڀسم ٿيڻ کان پوءِ خاڪ مٿان نئون جهان ٺاهڻ جو معجزو جپان جنهن نموني ڪري ڏيکاريو آهي. جو اڃا تائين دنيا جي انسانن جون آڱريون انهن ڏندن مان نڪرڻ لاءِ تيار ڪونهن.