سپر فلڊ ۽ حيدرآباد شهر جي سلامتي…محمد ادريس راجپوت
مستقبل جي اڳڪٿي 2 جوڙ 2 برابر 4 واري ڳالهه ناهي. انهيءَ ۾ ڪيترا Variable اچي وڃن ٿا. جن جي ڪري اڳڪٿي 100 سيڪڙو صحيح نٿي ٿي سگهي. مثلن وچ ۾ نين جو پاڻي اچڻ، درياهه ۾ ڪي رنڊڪون اچڻ جيئن پل، ڪچا بند وغيره، مان ان اڳڪٿي لاءِ گذريل سپر فلڊن جو تجزيو ڪندس ۽ انهيءَ جي بنياد تي مٿين ٽن سوالن جا جواب ڏيڻ جي ڪوش سڪندس.
ڪوٽڙي بيراج تي گهڻو پاڻي پهچڻ جي اميد آهي؟
ٻوڏ وارا سال جن م تمام گهڻو پاڻي آيو آهي. 1955-1956-1958-1973-1975-1978-1986-1988-1992- ۽ 1995ع سالن دوران سکر کان هيٺ گهڻو پاڻي هليو، ڪوٽڙي تي گهڻو پهتو ۽ پهتل پاڻي جو سيڪڙو ڇا رهيو، جا تفصيل هن ريت آهن. سال 1955ع ۾ سکر کان هليو 7.65 لک ڪيوسڪ، ڪوٽري تي پهتو 8.04 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي جو سيڪڙو ٿيو 105 ڪيوسڪ معنيٰ وچ ۾ برساتن سبب نين جو پاڻي به مليو هو، سال 1956ع ۾ سکر کان هليو 9.79 لک ڪيوسڪ، ڪوٽري پهتو 9.81 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي ٿيو 100 سيڪڙو، معنيٰ ان سال به رستي ۾ نين جو پاڻي مليو، سال 1958ع ۾ سکر کان هليو 10.5 لک ڪيوسڪ، ڪوٽڙي تي پهتو 7.64 ۽ پهتل پاڻي 73 سيڪڙو ٿيو. سال 19732ع ۾ سکر کان هليو 10.76لک ڪيوسڪ ، ڪوٽڙي کي پهتو 8.11 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي ٿيو 75 سيڪڙو سال 1975ع ۾ سکر کان هليو 10.24 لک ڪيوسڪ، ڪوٽري تي پهتو 4.90 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل سيڪڙو ٿيو .48 سال 1976ع ۾ سکر کان هليو 11.61لک ڪيوسڪ، ڪوٽڙي تي پهتو 7.65 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي هيو 68 سيڪڙو ، ياد رهي ته سکر بيراج تي 1976ع ۾ وڌ ۾ وڌ چوٽيءَ وارو وهڪرو رڪارڊ ٿيو هو، سال 1978ع ۾ سکر بيراج تان هليو 10.92 لک ڪيوسڪ، ڪوٽري بيراج تي پهتو 7.22 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي ٿيو 66 سيڪڙو، سال 1986ع ۾ سکر بيراج کان هليو 11.66 لک ڪيوسڪ، ڪوٽري بيراج تي پهتو 6.02 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي جو سيڪڙو ٿيو .45 سال 1988ع ۾ سکر بيراج کان هليو 10.69 لک ڪيوسڪ، ڪوٽڙي بيراج تي پهتو 6.60 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي هو 62 سيڪڙو ياد رهي ته انهيءَ سال 17 آگسٽ تي ساڳي ڏينهن سرجاني بند کي کنڊ لڳو هو، جنهن ڏينهن ضياءُ الحق جو جهاز ملتان کان اڏڻ تي ڦاٽي پيو هو. سال 1992ع ۾ سکر بيراج کان هليو 10.22 لک ڪيوسڪ، ڪوٽري بيراج تي پهتو 6.89 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي ٿيو 67 سيڪڙو، سال 1995ع ۾ سکر بيراج کان هليو 9.39 لک ڪيوسڪ، ڪوٽڙي بيراج تي پهتو 7.89 لک ڪيوسڪ ۽ پهتل پاڻي جو سيڪڙو ٿيو .85.
مٿين تجزئي مان خبر پئي ته مٿين وڏي ٻوڏ وارن سالن ۾ سکر بيراج کان هليل پاڻي ڪوٽري بيراج تي 45 کان 105 سيڪڙو پهتو، جيڪڏهن سراسري ٿا ڪڍون ته ٿئي ٿو 72 سيڪڙو، جيڪڏهن کيرٿر جبلن ۾ مينهن پون ٿا ته نين جو پاڻي اچڻ ڪري ڪوٽڙي تي ذري گهٽ سئو سيڪڙو پاڻي پهچي ٿو اتي هڻبو ڌڪو مان سمجهان ٿو ته جبلن تي مينهن نه پوندا ۽ نين جو پاڻي نه ايندو ۽ سکر جو هليل پاڻي 60 کان 70 سيڪرو پهچندو سکر مان وڏو وهڪرو هليو هو 11.24 لک ڪيوسڪ انهيءَ حساب سان ڪوٽڙي تي پهچندو 6.74لک ڪيوسڪ يا 7.86 لک ڪيوسڪ معنيٰ ته ڪوٽري بيراج تي 8 لک کان مٿي پاڻي نه پهچندو.
چوٽيءَ وارو وهڪرو ڪوٽري بيراج تي ڪڏهن پهچندو؟
انهيءَ تجزئي ۾ به مٿيان ٻوڏ وارا سال وٺي اهو ڏسبو ته سکر بيراج کان هليل وهڪرو ڪڏهن ڪوٽري بيراج تي پهتو هو؟ سال 1955ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو سکر کان 30 آگسٽ تي هليو ۽ ڪوٽڙي تي 6 سيپٽمبر تي پهتو، يعني 7 ڏينهن ۾ سال 1976ع م چوٽي وارو وهڪرو 10 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 14 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو، معنيٰ چئن ڏينهن ۾ سال 1958ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 18 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 24 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو، معنيٰ ڇهن ڏينهن ۾ سال 1973ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 22 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 30 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو، معنيٰ 8 ڏينهن ۾ سال 1975ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 2 سيپٽمبر تي سکر کان هليو ۽ 9 سيپٽمبر تي ڪوٽري پهتو. يعني 7 ڏينهن م سال 1976ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 17 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 24 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو. يعني 8 ڏينهن ۾ سال 1978ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 20 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 27 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو، يعني 7 ڏينهن کان پوءِ سال 1986ع م چوٽيءَ وارو وهڪرو 15 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 25 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو، يعني 10 ڏينهن کان پهتو، سال 1988ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 31 جولاءِ تي سکر کان هليو ۽ 18 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو، يعني 18 ڏينهن کان پوءِ سال 1992ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 20 سيپٽمبر تي سکر کان هليو ۽ 30 سيپٽمبر تي ڪوٽري پهتو. يعني 10 ڏڌينهن کان پوءِ سال 1995ع ۾ چوٽيءَ وارو وهڪرو 7 آگسٽ تي سکر کان هليو ۽ 19 آگسٽ تي ڪوٽري پهتو. يعني 12 ڏينهن کان پوءِ پهتو. سکر کان ڪوٽري چوٽي واري وهڪري جي پهچڻ جو وقت 4 کان 22 ڏينهن آهي. تازن سالن ۾ اهو ٽائيم انهيءَ ڪري وڏڌي ويو آهي جو رستي تي دادو- مورو پل ٺهي وئي آهي ۽ ڪيترا زمينداري بند ٺهي ويا آهن. جيڪي پاڻي جي وهڪري کي روڪين ٿا. وري تازو لاڙڪاڻو- خيرپور پل ٺهي وئي آهي. جنهن ڪري اهو ٽائيم اڃا وڌندو هن سال چوٽيءَ وارو وهڪرو سکر کان 11 آگسٽ تي هليو آهي. اڃان اهو دادو- مورو پل تي نه پهتو آهي. جنهن کي 4 ڏينهن گذري ويا آهن. منهنجي حساب ۾ اهو ذهن ڏينهن ۾ سکر کان ڪوٽري پهچندو، يعني 21 آگسٽ تي.
چوٽيءَ وارو وهڪرو ڪوٽري بيراج تي گهڻا ڏينهن هلندو؟ انهيءَ جي پوري ڊيٽا نه ملي سگهي آهي. پر جڏهن گڊو تي چوٽي وارو وهڪرو هڪ ڏينهن. سکر تي ٻه ڏينهن هليو آهي ته هتي اهو ٻن ڏينهن کان وڌيڪ هلندو. منهنجي خيال ۾ اهو هتي چئن کان پنج ڏينهن هلندو.
ڪوٽري بيراج تي چوٽيءَ وارو وهڪري جو اثر:
ڪوٽري بيراج جي پاڻي ڪڍڻ جي گنجائش پوڻا نوَ لک ڪيوسڪ آهي. جڏهن ته 1956ع ۾ اتان 9.81 لک ڪيوسڪ پاڻي پاس ٿي چڪو آهي. تنهن ڪري اتان 8 لک ڪيوسڪ پاڻي پاس ڪرڻ ۾ خاص تڪليف نه ٿيندي. هن سال آيل ٻوڏ ڪري بيراجن جي مارجينل بندن کي کنڊ لڳا آهن. پهرين پنجاب جي تونسا بيراج جو ليفٽ مارجينل بند 52 فٽ ويڪر ۾ ويهجي ويو. جنهن ڪري اتي کنڊ لڳو، جنهن ڪري ڪوٽ ادو، مظفر ڳڙهه واريون ايراضيون ٻڏي ويون، ڪوٽ ادو شهر ٻڏي ويو ۽ مظفر ڳڙهه جي چوڌاري پاڻي ڀرجي ويو. تنهن کان پوءِ گڊو بيراج جي ليفٽ مارجينل بند کي 13 هين ميل تي کنڊ لڳو. جنهن ڪري ڀنگ جي مشهور مسجد سوڌو ڪيترا ڳوٺ ٻڏي ويا. چون ٿا ته پاڻي قومي شاهراهه ڪراس ڪري ويو آهي، جنهن ڪري پنجاب ۽ سنڌ ۾ٽريفڪ بند ٿي وئي آهي. ان ڪري ڪوٽري بيراج جي مارجينل بندن جي زبردست سار سنڀال جي ضرورت آهي ۽ ان سان آفيسرن جي رات جي وقت نظرداري سپر ويزن کپي.
ٻوڏ جو حيدرآباد شهر تي اثر
حيدرآباد شهر سنڌو درياهه جي هٽ تي آهي. جنهنجي بچاءَءُ لاءِ ڳهليان بند، ڄامشورو فرنٽ بند، گدو مل (لطيف آباد) بند ۽ ڪوٽري بند ٺهيل آهن جيڪڏهن هن ٻوڏ ۾ انهن بندن کي ڪجهه ٿيو ته حيدرآباد شهر ٻڏي سگهي ٿو، بند جو بچاءُ آهي ڏينهن رات پهرو ۽ مناسب بندوبست مان انهيءَ جي اهميت ٻڌائڻ لاءِ سنڌ جي بندن جي بائيبل جنهن کي ”بند مينوئل“ چئجي ٿو، هيٺيون پيراگراف نقل ڪندس:
“The First line of defence when the river is in floods, requires crose and constant patrol and unremitting supervision, both by day and night, by adequate trained staff, A stitch in time saves nine, timely warning and timel action, which efficient undermitting patrolling alone can provide, will save a dangerious situation while complacency born of a false sence of security following a series of low rivers, may lead to sisaster” (Para 105, Page 117 “Bound Manual”_1954)
ترجمو: ٻوڏ جي وقت م پهرين بچاءَ واري لائن جي تجربيڪار ۽ ڪافي تعداد ۾ رکيل ماڻهن جي مدد سان مستقل گشت ۽ نه گهٽجندڙ جانچ کپي، جو چوندا آهن ته هڪ وقتائتو ٽاڪو پوءِ وارن نون ٽاڪن کان بچائي ٿو، وقتائتو چتاءُ ۽ وقتائتو عمل جيڪو مستقل ۽ نه گهٽجندڙ گشت پهري سان حاصل ٿي سگهي ٿو، سو ڪنهن به خطرناڪ صورتحال کان بچائي سگهي ٿو، جڏهن ته اهو اطمينان ته ” سڀ خير آهي، جو ڪيترا سال ٻوڏ نه آئي آهي“ بربادي آڻي سگهي ٿو.
ڪيترا سال ٻوڏ نه اچڻ ڪري بندن جي حالت خراب آهي، پراڻو اسٽاف جيڪو بندن جو ڪم ڄاڻندو هو، رٽائر ٿي چڪو آهي، نئين اسٽاف کي بندن جي ڄاڻ ڪونهي ۽ هنن جو حال به پورو سارو آهي. وري ڦليلي ڊويزن جيڪا انهن بندن جي انچارج آهي، سا سيڊا جي ماتحت ته آهي، جتي آبپاشي وارن ماڻهن کان علاوه ٻيا به ماڻهو آهن، جن کي بندن جي ڄاڻ ڪونهي ۽ انهيءَ صورت ۾ پهري ۽ بندوبستن وارو ڪم صحيح ٿيندي نٿو ڏسان انهيءَ لاءِ مان حيدرآباد، قاسم آباد جي قومپرستن ۽ لطيف آباد جي ايم ڪيو ايم وارن جو ڌيان ڇڪائڻ ضورري سمجهان ٿو ته هو رات جو ٻي بجي کان پنجين بجي تائين مٿين بندن تي هلن ۽ ڏسن ته ڇا ماڻهو بندن تي گشت ڪن ٿا ۽ بندوبست صحيح ٿيل آهن يا نه؟ جيڪڏهن هو انهن م ڪجهه گهٽتائي ڏسن ٿا ته پنهنجا ماڻهو ڏين، جيڪي رات جو سيڊا وارن سان گڏجي گشت ڪن، بندن ۾ پيل کنڊن جي رڪارڊ مان خبر پئي ٿي ته کنڊ گهڻو ڪري رات جي پوين پهر ۾ پيا آهن، جو انهيءَ وقت گشت ڪندڙ عملو سست پئجي وڃي ٿو ۽ رات جو روشنيءَ جو انتظام به صحيح نٿو رهي.
جيڪڏهن سڀني انهيءَ ڪم ۾ حصو ورتو ته انشاءَ الله حيدرآباد شهر بچي ويندو. نه ته ڪا به اوچتي صورتحال خرابي پيدا ڪري سگهي ٿي.