پهاڙي وهڪرن ۽ دريائي پاڻيءَ جو ميلاپ منڇر کي ڪهڙو روپ ڏيندو….عزيز رانجهاڻي
ڄامشورو، دادو، قمبر شهدادڪوٽ ۽ لاڙڪاڻي ضلعن ۾ واقع کيرٿر جابلو سلسلي جي هنج ۾ 1932ع ۾ انگريزن پاران بئراجن جي تعمير کان پوءِ سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي زرعي زمينن کي ۽ آبپاشي نظام کي بي قابو ۽ ڇڙواڳ جابلو نئن، جنهن ۾ اهم نئن گاج آهي، کان بچائڻ لاءِ منڇر کان شهدادڪوٽ تائين ايف پي بند (بچاءُ بند) جي تعمير ڪئي وئي، جنهن بعد منڇر ڍنڍ کان وٺي شهدادڪوٽ تائين کيرٿر جابلو سلسلي ۽ ايف پي بند جي وچ ۾ آيل ڀوري مٽيءَ واري ديس کي ڪاڇو سڏيو ويو، نه ته ان ايف پي بند اچڻ کان اڳ ڪاڇي جون حدون ان کان اڳتي وسيع ۽ ويڪريون هيون. سچ پچ ڪاڇي جي باراني زمين تي رهندڙ 3 لک کان وڌيڪ ابادي به صدين کان برسات جي رحم ۽ ڪرم تي هوندي آهي، جيڪڏهن سوڪهڙو ٿيندو آهي ته بدترين ڏڪار ڏسندا آهن ۽ ڪاڇو ڇڏي پڪي تي اچي پکڙا اڏين ٿا. جيڪڏهن جابلو نيون وهي اچن ته اچڻ وڃڻ کان لاچار ٿي ويندا آهن، پر ايترو آهي ته جڏهن ٻوڏ ۽ نئن جو پاڻي لهي ويندو آهي ته پوءِ ڪاڇي ۾ گل و گلزاري ٿي ويندي آهي، سندن چهرن ۽ چپن تي جيڪا مرڪ ۽ خوشي هوندي آهي،، يا سندن هلڻ جو اندازو هوندو آهي، سو ڪو شاعر ئي بيان ڪري سگهي ٿو، سنڌ ۾ تازين برساتن ۾ کيرٿر جابلو سلسلي ۾ برساتون پوڻ جي نتيجي ۾ نئين گاج سميت ڪاڇي کي سيراب ڪندڙ ۽ منڇر کي ڀرندڙ ٻيون نيون، جن ۾ نئينگ، نئين انگئي، نئن ڪڪڙاني، نئين نلي، نئن سول، نئن تقي ۽ ٻيون نيون وهي اتر ڪاڇي جي ڀوري مٽي جي اُڃ اجهائڻ کان پوءِ هڪ مهينو گذرڻ باوجود منڇر ۾ ايئن داخل ٿي رهيون آهن. جيئن سنڌو درياهه سمنڊ سان ميلاپ لاءِ سنڌ جي حدن ۾ تڪڙي وک يا ڊوڙ ڀريندو وڃي رهيو هجي.
نئن گاج ۽ کيرٿر جي ڪجهه ٻين نين جو پاڻي ۽ بلوچستان جي حدن مان ايندڙ پاڻي ته ڪن مهينن تائين منڇر ۾ ڇوڙ ٿيندو رهندو آهي، جيتوڻيڪ کيرٿر ۽ ڪاڇي ۾ برساتن جي هن تازي لهر سبب ڪو وڏي پيماني تي جاني نقصان نه ٿيو آهي، جيئن 1995ع ۾ اوچتو نئين گاج جي تيز وهڪري سبب فقط ڪاڇي جي ميدانن ۾ موجود ڪي 200 کان وڌيڪ ماڻهو لڙهي ويا هئا ۽ هزارن جي تعداد ۾ چوپايو مال لڙهي ويو هيو، 300 کان وڌيڪ ڳوٺ ڪي مهينن تائين پاڻيءَ جي گهيري ۾ هيا ۽ گجندڙ نئين گاج پنهنجو رخ مٽائي 1932ع ۾ کان پهرئين واري گس تي وهي ايف پي بند ۽ مين نارا ويلي ڊرين (الهندي ناري) جابند ٽوڙي دادو شهر کان ڪي 15 ڪلوميٽر اتر طرف کان وهي وڃي سنڌو درياهه ۾ ڇوڙ ڪيو هيو، اهڙي تباهيءَ ۽ ٻوڏ سبب ڪاڇي ۾ چار لک ايڪڙن تي بيٺل فصل ته تباهه ٿيا هئا، پر هڪ لک کان وڌيڪ انساني آبادي رات پيٽ ۾ پنهنجي جان بچائڻ لاءِ مال متاع ڇڏي ايف پي بند، ايم اين وي ڊرين جي ٻنهي ڪنارن وارن بندن ۽ منڇر ڪنيڪٽو بند تي کليل آسمان هيٺ بي يارو مددگار ويهي رهيا. هنن تازين برساتن سبب ڪاڇي ۾ اهڙي صورتحال ته نه ٿي. پر پوءِ به منڇر ڍنڍ کان وٺي فريد آباد ويجهو حمل ڍنڍ تائين نئين گاج ۽ ٻين جابلو نين جي پاڻيءَ جوهيءَ کان واهي پانڌي، ڊرگهه بالا، حاجي خان، علي مراد شاهاڻي، ڇني، ٽندو رحيم خان ۽ ٻين سوين ڳوٺن کي ملائيندڙ روڊ رستن کي تباهه ڪري ڇڏيو ۽ ايف پي بند کان ڇنيءَ تائين اچ وڃ ٻيڙين رستي ٿئي پئي.
تازي صورتحال ائين آهي ته منڇر ڍنڍ جي سطح جيڪا نئين جي پاڻيءَ سبب تيزيءَ سان وڌي آهي ۽ هاڻي سنڌو ۾ سپر فلڊ سبب ڍنڍ مان پاڻي درياهه ۾ نيڪال ڪرڻ ته ممڪن نه رهيو، پر الٽو سنڌوءَ جو پاڻي سيوهڻ شهر ويجهو منڇر ۽ سنڌوءَ کي ملائيندڙ قديم وهڪرن اڙل ۽ دانستر ذريعي منڇر ۾ تيزي سان داخل ٿي ان جي سطح وڌائي رهيو آهي ۽ اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن ٻيهر کيرٿر ۽ ڪاڇي ۾ ڪو وڏو وسڪارو ٿيو ته پوءِ جيڪا صورتحال جنم وٺندي، سا 1995ع واري صورتحال کان مختلف نه هوندي، هينئر به منڇر کان وٺي ڇني شهر ۽ ان کان به اڳتي اتر اولهه طرف ڪاڇي جي ڪيترن ئي ڳوٺن تائين منڇر جا مهاڻا ٻيڙيون ڪاهي ماڻهن جي اچ وڃ کي جاري رکيو ويٺا آهن. هينئر به پورو ڪاڇو خوف ۾ آهي ته جيڪڏهن ٻيهر برساتون ٿيون ۽ نيون وهي آيون ته پوءِ منڇر جي پاڻيءَ جي سطح بلند ٿيڻ سبب اهو پاڻي هڪ وڏي المئي کي جنم ڏيندو.