يا ته مفاهمت رهي سگهندي يا وري ڪراچيءَ ۾ ٻوڏِ متاثر!.....نواز ڪنڀر
اسان اهو وساري ٿا ويهون ته ان وقت جي آيلن ۽ هاڻوڪن آيلن ۾ بنيادي فرق ڪهڙو آهي؟ ان وقت آيلن جي گهڻائي انهن علائقن ۾ آندي وئي هئي. جيڪي علائقا non agreed هئا. يعني اهي علائقا جن مان لڏپلاڻ ٿي ئي ڪونه هئي، لڏپلاڻ رڳو بنگال ۽ پنجاب مان ٿي هئي.
ڪراچي جي ڪمشنر هاشم رضا، پنهنجي ڳوٺائين لاءِ لياقت علي خان سان گڏجي ڇا ڇا نه ڪيو! نون آباد ٿيندڙن کي نه صرف ڪوڙن سچن ڪليمن ذريعي نوازيو ويو، بلڪه انهن کي هتي پلاٽن ۽ گهرن لاءِ قرض به ڏنا ويا. جيڪي پوءِ معاف ڪيا ويا. سڄي سرڪاري مشينري کي انتهائي منظم نموني، نون آيلن جي شانائتي آڌر ڀاءُ لاءِ مختلف ڊيوٽيون لڳائي مقرر ڪيو ويو. انهن جي هر طرح سان نه صرف مالڪي ڪئي وئي. بلڪه ان ئي وقت تعصب جو بنياد وڌو ويو . ان وقت هڪ ته ڪراچي جي ايتري آبادي نه هئي. روزگار جا موقعا وڌيڪ هئا ۽ آيل ماڻهو به زندگي جي مختلف ميدانن مان آيل هئا. مٿان حڪوت جو هٿ، هندن جون ڇڏيل جائيدادون ۽ ملڪيتون. رهجي ويل مقامي ماڻهو سست، سو آيلن کي آباد ٿيڻ ۾ نه ته ڪا گهڻي تڪليف ٿي ۽ نه ئي ڪو مقابلو هو. مٿان حڪومت جو هٿ! سو ڪم سولي کان سولو ٿيندو ويو. اهو جيڪو آزادي لاءِ قربانين جو ذڪر ڪيو ٿو وڃي. ان جا پيرا کڻجن ته اهي قربانيون. آزادي کان وڌيڪ آباد ٿيڻ لاءِ سفري ۽ لڏ پلاڻ جون صعوبتون هيون، جڏهن ته هاڻ ڪراچي ايندڙن لاءِ نه ته ڪليمن ۾ جائيدادون ملڻ جو آسرو آهي، نه ئي ڪو مٿي تي حڪومت جو هٿ، سرپرستي، نه ئي انهن کي ڪراچي ۾ آباد ٿيڻ ۽ ڪرڻ لاءِ حڪومت وٽ ايترا وسيلا آهن. انهن کي ته اهي به وساري ويٺا آهن. جن جا هي ووٽر آهن. رڳو گهڙي گهڙي اهي بيان ڏين ٿا ته، ڪراچي ڌرتي ڌڻين جي آهي. ڪير به انهن کي ڪراچيءَ مان ڪڍي نٿو سگهي... پر عملي طور تي انهن کي ڪراچي ۾ مستقل طور تي آباد ڪرڻ لاءِ اڃا تائين ته ڪا پلاننگ نظر نٿي اچي. تبديليون خواهشن سان ته ڪو نه ايندويون آهن! رڳو عيد تي پنج کان ويهه هزار ڏيڻ سان ڪجهه ڪو نه ٿيندو.
ورهاڱي وقت ڪراچي آيلن ۽ موجوده ٻوڏ سبب آيلن ۾ ڪيترن ئي حوالن سان وڏو فرق آهي. ٻوڏ متاثر گهڻي ڀاڱي هاري ۽ مالوند ماڻهو آهن. ٿورا گهڻا ڪاروباري يا محنت مزودري جي ٻين شعبن سان وابستا ضرور آهن پر انهن جو تعداد گهٽ آهي. ڪاروڪاري، خوني تڪرارن جي وچ ۾ پروان چڙهيلن وٽ اهي مهارتون. اهو ذهن ڪيتري قدر آهي. جنهن جي آڌار اهي ڪراچي ۾ مستقل طور تي آباد ٿي سگهن؟ (انهن جو اهو رويو امداد ورهائڻ وقت ڏسي سگهجي ٿو) ان تي سوچڻ جي ضرورت آهي. هتي هڪ اها ڳالهه به ذهن ۾ رکڻ لازمي آهي ته سنڌي ماڻهو بنيادي طور Home sickness واري نفسيات رکندڙ آهن. انهيءَ نفسيات سبب ئي انگريزين سنڌين لاءِ ”ڪاري پاڻيءَ“ جي سزا تجويز ڪئي هئي. سو هوم سڪنيس رکندڙ ماڻهن کان پنهنجا اباڻا ڪک وسارڻ لاءِ کين ڪراچي ۾ انهن ڪکن کان وڌيڪ سهولتون ملڻ گهربيون هيون. پوءِ ئي شايد اهو اجتماعي طور تي ڳوٺ ۽ گهر وساري، ڪراچي ۾ مستقبل طور آباد ٿيڻ جو سوچين ها پر هنن حالتن ۾ سهولتون ته اسان جي خواهش ته ٿي سگهي ٿي پر عملي طور ائين ٿيڻ ۾ شايد ڏکيائيون گهڻيون آهن. هي 1947ع ناهي. 2010ع آهي. دنيا گهڻي بدلجي چڪي آهي. انهن بدلين حالتن ۾ متاثرن جي آبادڪاري لاءِ جديد ذهن به کپن ته ذريعا به جيڪي هن مفاهمت واري دور ۾ مشڪل ڪم آهي. جنهن جو آسرو ڪرڻ ٻبرن مان ٻير گهرڻ برابر آهي. يا ته مفاهمت رهي سگهندي يا متاثر ڪراچي ۾؟