سنڌ کي ٻوڙيندڙ “ڌنڌوڙين” کان حساب ڪير وٺندو؟…امداد علي سومرو
هيءَ سلسلو ڪو مهينن جو نه، سالن جو آهي، سنڌ جي ضمير زنگيل آبپاشي ڪامورا شاهي اهڙو حشر ڪيو آهي. جيڪو ڏسي ڪنن کي هٿ لائڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي. ويهه پنجويهه سال اڳ جيڪڏهن شاخن، واهن ۽ برانچن جي ڪنارن تي وڃبو هو ته اهي ٽالهين، ٻٻرن، نمن، سرينهن جي وڻن سان سٿيون پيون هونديون هيون، پر هاڻي ڪنهن ميهار کي انهن شاخن ڪناري ڪجهه گهڙيون ساهه پٽڻ لاءِ وڻ جي ٿڌي ڇانءِ به نٿي نصيب ٿئي. اهو حشر ظاهر آهي ته انهن آبپاشي ڪامورن ڪيو، وڻ ته مٽي جي بندن لاءِ سريي جهڙو ڪم ڪندا آهن، وڻن جون پاڙون بندن کي انٽيڪٽ رکنديون آهن ۽ جڏهن وڻ ئي نه هوندا ته بند ڪيئن ٻڌل رهندا ۽ ڪيئن مضبوط رهندا. آبپاشي جي مجموعي نظام تي ڳالهائبو ته ڳالهه ڊگهي ٿي ويندي. ان ڪري اهو معاملو ٻئي ڪنهن ڀيري هن وقت مسئلو آهي، ٻوڏ جي صورتحال جو.
سنڌو درياهه مجموعي طور تي تبت ۽ لداخ کان جيڪي تباهه ڪاريون شروع ڪيون. اهي پنهنجي آخري مرحلي ۾ آهن ۽ درياهه جو خطرناڪ وهڪرو هاڻي ڪوٽڙي بئراج وٽان لنگهي سمنڊ ڏانهن پنهنجو سفر شروع ڪري چڪو آهي. الله لاڙ کي تباهڪارين کان محفوظ رکي، ڇاڪاڻ ته لاڙ سنڌ جو اهو علائقو آهي، جيڪو گذريل ڪيترن ئي سالن کان آفتن جو شڪار ٿيندو پيو اچي. ڪڏهن لاڙ کي ايل بي او ڊي ٻوڙي ڇڏيو ته ڪڏهن وري سائيڪلون سانورن لاڙين کي تباهه ڪري انهن جا اجها اڏائي ڇڏيا. لاڙ واسي اڳ ئي آبپاشي ۽ واپڊا جي ماهرن جي مهارتن جو شڪار ٿيندا رهيا آهن ۽ هاڻي وري اهو خطرو هو ته ڪٿي انهن جا لوڙها هڪ دفعو وري نه لڙهي وڃن. ۽ ٿيو به ائين ئي . هن وقت ٺٽي ۾ جيڪو ڪجهه ٿيو آهي. ان تباهيءَ کان هرڪو واقف آهي.
ڪجهه ڏينهن کان منڇر ۽ حمل ڍنڍ جو چرچو ٿي رهيو آهي. منڇر ۽ حمل سنڌو درياهه جي ساڄي ڪنڌي تي ٻه وڏا قدرتي ڊئم آهن. جن مان منڇر کي ته آر بي او ڊي ذريعي تباهه ڪيو ويو، جنهن جو ذڪر اڳ به گهڻو ٿي چڪو آهي پر منڇر ۽ حمل ڍنڍن مان ٻوڏ جي ڏينهن ۾ پاڻي نيڪال ڪرڻ جو سرشتو ڇو موجوده جديد دور ۾ اختيار نه ڪيو ويو، منهنجو سوال اهو آهي ته جيڪي ڪامورا سنڌ جي غريب ماڻهن جي ڪروڙين رپيا پگهارن جي مد ۾ ۽ اربين رپيا آبپاشي نظام جي نالي ۾ کائي هڙپ ڪري رهيا آهن، انهن کي ڇو نه گهر موڪلي ڇڏجي؟ منڇر ۽ حمل ۾ ڪو پهريون ڀيرو اهڙي خطرناڪ صورتحال پيدا ناهي ٿي، ماضي ۾ انهن ٻنهي ڍنڍن جي سطح ريڊ زون کان ٿيندي رهي آهي. پر ٻوڏ ٽري وڃڻ بعد آبپاشي کاتي پئسا هڙپ ڪري ونڊي ورهائي کائڻ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه ڪيو ۽ مستقبل ۾ اهڙي صورتحال کان بچڻ لاءِ ڪي به اپاءَ نه ورتا. گهڻو پري نٿا وڃون. آگسٽ جو ئي مهينو 2007ع جو سال هو، جڏهن منڇر ۽ حمل جي اها ساڳي صورتحال ٿي هئي. حمل پنهنجي آخري حد ڪراس ڪري پاڻي جيو هڪ وڏو ريلو ماڏي ۽ فريد آباد وٽان ڪاڇي ۾ ڇنڊڻ شروع ڪيو ۽ پاڻي آهستي آهستي ڪاڇي جا پٽ ٻوڙي منڇر ۾ وڃي پهتو ته منڇر ٽٽڻ جو خطرو پيدا ٿي ويو. ان وقت به ايم اين وي يعني آر بي او ڊي ون يا ڇنڊڻ ۾ حمل جو پاڻي ڇڏيو ويو. جنهن سان ڇنڊڻ کي کنڊ لڳڻ سبب لاڙڪاڻي ۽ دادو ضلعن جا ڪيترائي علائقا پاڻي ۾ ٻڏي ويا. وڏي ٻوڏ ٽري وئي پاڻي آهستي آهستي سنڌو درياهه ۾ لهي ويو، پر ڇنڊڻ جون ڪڙون جتان ٽٽيون انهن کي ٻڌو ئي نه ويو. واپڊا وارا چپ ڪري گهرن ۾ وڃي سمهي رهيا. جوهي لڳ ڳوٺ ڪمال خان کان وٺي منڇر جي زيرو پوائنٽ تائين ڇنڊڻ کي اولهندي ڪڙئي باقي نه هئي. جنهن ڪري ڇنڊڻ اتي لکين ايڪڙن تي ٻڌل علائقا ٻوڙي ڇڏيا، پر ٻيهر ڪنهن به وڃي اها ڪڙ ٻڏڻ جي ڪوشش نه ڪئي. جيڪا اڄ به جيئن جو تيئن پئي آهي. ڇنڊڻ جو پاڻي منڇر بدران سنڌو درياهه ۾ ڇوڙ ڪرڻ لاءِ ڀان سيد آباد شهر جي مٿان عبدالله شاهه جي دور ۾ انڊس لنڪ نالي نئون ڊرين نالو کوٽيو ويو، اڳتي هلي ان کي آر بي او ڊي (ٽو) جو حصو بنائڻ سبب ڪرم پور تائين کوٽي ان جو ڪم بند ڪيو ويو ۽ سنڌو جي پيٽ مان موتمار آر بي او ڊي ٽو جي کوٽائي شروع ڪئي وئي جنهن سنڌ ۾ آيل تباهي ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. منڇر 2007ع ۾ ٽٽندي ٽٽندي بچي هئي. ان بعد ته انهن کي ڪو هوش اچڻ گهرجي ها ته گهٽ ۾ گهٽ ٻوڏ جي مند ۾ منڇر جو پاڻي سنڌو ۾ ڇوڙ ڪرڻ يا گهٽ ۾ گهٽ ڇنڊڻ کي منڇر بدران سنڌو ۾ اڇلائڻ جو ڪو بندوبست ته ڪيو وڃي ها، ٻيو ته ٺهيو انڊس لنڪ نالي تي جيڪو ڪم ٿيو پئي. حڪومتن کي ابتا سبتا مشورا ڏئي اهو به روڪرايو ويو. اها حقيقت آهي ته عام ڏينهن ۾ ڇنڊن جو پاڻي سنڌو ۾ ڇوڙ ڪرڻ جو مطلب سنڌو کي گدلو ڪرڻ آهي. پر معاملو عام ڏينهن جو ناهي. سوال آبڪلاڻي جي مند جو آهي، جڏهن سنڌو به ڪنارن کان ٻاهر اچي ويندو آهي ۽ منڇر به ڪني تار ٿي ويندي آهي اهڙي مند ۾ جڏهن حمل به ايم اين وي کي ان جي ڊيزائين ڪيل گنجائش کان وڌيڪ ڀري ڇڏيندي آهي ۽ نئن گاج، نئن نلي، نئن سوري سميت نه ڄاڻ ڪيتريون جابلو نديون جبلن تي پوندڙ مينهن جي پاڻي جو هڪ هڪ ڦڙو کڻي اچي منڇر ۾ ڇنڊينديون آهن ۽ منڇر ان ڪيفيت ۾ اچي ويندي آهي ، جنهن ۾ هن وقت آهي اهڙن ڏينهن ۾ ته منڇر جو پاڻي سنڌو ۾ ڇوڙ ڪرڻ لاءِ ڪو ڪئنال هجڻ گهرجي ها. ڇاڪاڻ ته جڏهن سنڌو ۾ چاڙهه ايندو آهي ته منڇر جا ٻئي ڪئنال اڙل ۽ دانستر ابتا وهڻ شروع ڪندا آهن. سو 2007ع ۾ جڏههن اهڙي صورتحال پيد اٿي ته اهڙا ڪئنال ڇو نه کوٽيا ويا. جيڪي منڇر جو پاڻي کڻي وڃي سنڌو ۾ ڇوڙ ڪن؟ هڪ نه ڪيترائي ڪئنال کوٽي سگهجن ٿا. پر ڇا ڪاڻ ته اهڙا ڪئنال ٻوڏ ٽاري ڇڏين ها ۽ آبپاشي جي ڪامورن جا پيٽ خالي رهجي وڃن ها. ان ڪري انهن اهڙي ڪا صلاح سامهون ئي نه آندي ۽ حڪومتن کي آر بي او ڊي (ٽو) جهڙي موتمار منصوبي ۾ الجهائي ڇڏيو. جنهن جي آڙ ۾ آهي هر سال اربين رپين جا فنڊ کائي سگهن. سو منڇر جو ڪو نه ڪو آئوٽ ليٽ ڪڍڻو پوندو ۽ حڪومت به هن ٻوڏ کي منهن ڏئي اهڙا ٻه چار منصوبا شروع ڪري جن ذريعي حمل ۽ منڇر کي خطرناڪ حد تائين پهچڻ کان اڳ خالي ڪري سگهجي.
هاڻي ڪجهه ٻوڏ تي ٿيندڙ سياست جو ذڪر، جنهن ذريعي متاثرن جي واهر ڪرڻ بدران ملڪ جا چوٽي جا سياستدان پنهنجو پنهنجو حصو وصول ڪرڻ جي چڪر ۾ پئجي ويا آهن. 14 هين آگسٽ تي مسلم ليگ نون جي قائد نواز شريف وزيراعظم سان ٻوڏ جي صورتحال جي حوالي سان ملاقات ڪئي. ان ملاقات بعد وزير اعظم ۽ نواز شريف اهو اعلان ڪيو ته هڪ آزاد، خودمختار ڪميشن قائم ڪئي ويندي ۽ سمورا صوبا پنهنجي پنهنجي سالياني ترقياتي بجيٽ مان 30 سيڪڙو ڪڍي ان فنڊ ۾ جمع ڪرائيندا. وفاق به ان ۾ حصو وجهندو ۽ مجموعي طور مقامي سطح تي 350 ارب رپين جو هڪ فنڊ قائم ڪيو ويندو. پرڏيهه مان ايندڙ فنڊ به ان ۾ شامل ڪيا ويندا ۽ ان بعد اهي فنڊ صوبن ۾ ورهايا ويندا. يعني اين ايف سي جي موجوده ايوارڊ کان اڳ واري ناڻي ورڇ جي شڪل ٻيهر بحال ڪرائڻ جي هڪ ڪوشش هئي. جيڪا ٻين صوبن جي وڏن وزيرن وزيراعظم سان ٿيل ملاقات ۾ رد ڪري ڇڏي. اصل ۾ ان تجويز جو ڪارڻ اهو هو ته پنجاب شهباز شريف حڪومت جي ناقص مالي پاليسين سبب ڪنگال ٿي چڪو آهي. صوبو اوور ڊرافٽ تي هلي رهيو آهي ۽ ٻوڏ جي آفت کي منهن ڏيڻ لاءِ صوبائي حڪومت وٽ اضافي پئسو ناهي، جيڪو خرچ ڪري سگهجي. نواز شريف اصل ۾ ڀاءُ جي قيادت ۾ ڪنگال ٿيل پنجاب جي معيشت کي ٻوڏ جي هن صورتحال جو فائدو وٺي ڪجهه پيرن تي بيهاري سگهي. ٻيو نه ته گهٽ ۾ گهٽ ٻوڏ متاثرن جي واهر نه ٿي سگهڻ جي صورت ۾ پنجاب حڪومت سڄي جو سڄو ملبو پيپلزپارٽي جي وفاقي حڪومت مٿان وجهي سگهي ها. ڇاڪاڻ ته منهنجي اطلاعن مطابق پنجاب حڪومت جو خزانو خالي ٿي ويو آهي. جنهن ڪري شهباز شريف پنهنجو پسنديده ”سستي روٽي“ منصوبو ختم ڪري ڪجهه ارب رپيا ٻوڏ متاثرن جي امداد لاءِ رکيا آهن. ٻيو اهو ته پنجاب ۾ ست ضلعا ٻڏا آهن ۽ سنڌ جيتري نه سهي. پر وڏي تباهي ٿي آهي. پر شهباز شريف کانسواءِ صوبائي ڪابينا جو ڪو وزير ۽ نواز شريف کانسواءِ مسلم ليگ نون جو ڪو اڳواڻ ميدان تي نظر ئي نٿو اچي. باوجود اردو ميڊيا جي حمايت جي پنجاب ۾ ڪٿي به امدادي ڪم اهڙو ناهي. جنهن تي متاثر ٿورا به مطمئن هجن. ان جو هڪ ڪارڻ پنجاب جو ڪنگال هجڻ آهي. جنهن سبب صوبي جا چونڊيل نمائندا انهن تڪن ۾ هٿين خالي وڃڻ جي صورت ۾ عوام جي رد عمل جو شڪار ٿيڻ کان ڊڄي رهيا آهن ۽ جيڪا رقم آهي. اها شهباذ شريف پنهنجي هٿن سان خرچ ڪرڻ چاهي ٿو. ان جو پنهنجي ڪنهن وزير تي اعتبار ناهي. ان ڪري هو پاڻ اڪيلو ڦرندو پيو وتي.
ٻئي پاسي سياست آهي، جيڪا ٻوڏ تي به ڪئي پئي وڃي. مارشل لا لڳائڻ جا مطالبا به ٿي رهيا آهن. شايد اهڙين ڌرين کي ڪراچي ۾ سنڌين جي آبادڪاري جو جيڪو خوف ورائي ويو آهي. ان جو ٽوڙ ڪڍڻ لاءِ بهرحال اهي ڌريون هٿ پير ته هڻندا. پر سنڌ حڪومت ۽ سنڌ جي عوام کي عرض آهي ته اهڙين چالبازين جو شڪار ٿيڻ بدران اهي پنهنجي شهر ڪراچي وڃي آباد ٿيڻ کان نه ڪيٻائن. عوام ڪراچي وڃي ۽ حڪومت انهن جي واهر ڪري، انهن جي آبادڪاري جو بندوبست ڪري، شهر ۾ لکين ايڪڙ زمين غيرآباد پئي آهي. اتي ٻوڏ متاثرن لاءِ پڪيون ڪالونيون ٺاهيون وڃن. سنڌ جي تباهه ٿيل هڪ ڪروڙ مان جيڪڏهن 20 لک ماڻهن کي به ڪراچي ۾ اهڙي نموني آباد ڪيو ويو ته ڪراچي جي مالڪي واپس ورائڻ سولي ٿي پوندي. ڊڄڻ بدران مضبوط حڪمت عملي ذريعي ماڻهن کي ڪراچي ۾ آباد ڪرڻ جا منصوبا جلد کان جلد شروع ڪري ۽ جن ماهرن ۽ ڪامورن جي ڪري ٻوڏ جون تباهڪاريون وڌيون آهن. انهن خلاف به ڪا ڪميشن قائم ڪري انهن کي سزائون ڏنيون وڃن.