مهاڳ
1960ع واري ڏهاڪي ۾ هندستان جي ڪجهه شاعرن آمريڪي ادب تي نظر وجھندي آمريڪا جي ڪجهه شاعرن جي اٽوٽ شاعري پڙهندي انهن اَڪويتا جي نالي سان آنند کيماڻي تنقيد جي شروعات ڪئي.
۽ 60 واري ڏهاڪي ۾ هندستان جي مختلف ٻولين مليالم، گجراتي، مرهٽي ۽ اتي جي سنڌي شاعرن نثري نظم جي فڪر کي نئين انداز سان اڳيان آڻيندي نئين ڪويتا جي نالي سان مهيش نينواڻي، هري ڪانت ۽ آنند کيماڻي سنڌيءَ ۾ لکڻ جي شروعات ڪئي. ان کان پوءِ هِتي سنڌ ۾ ان ساڳئي ئي اسلوب ۽ فڪر ۾ لکيو ويو، پر انهن شاعرن انهن نثري نظمن کي نئين ڪويتا نه سڏيو، ان جو ڪارڻ ڇا به ٿي سگھي ٿو.
جڏهن ته ڪويتا جي معنيٰ ئي آهي شاعري. ان دور ۾ اردو وارن به ان طرح جو ڪم ڪيو، پر انهن مستقل مزاجي نه رکي ۽ نئين ڪويتا کي ڇڏي ڏنو. ۽ نثري نظم تي قائم رهيا.
وقت ۽ فاصلن کان گھڻو اڳتي هن ڌرتيءَ جي ڇاتيءَ تي جيڪا قديم ڪويتا ملي ٿي ان کي ويد سڏيو وڃي ٿو.
انهن ويدن ۾ مهان ڪتاب رگ ويد آهي ۽ رگ ويد ۾ سنڌوءَ جي ڪناري سان آباد ماڻهن جي مذهبي شاعري سان گڏ سماج جي داخلي احساسن جي ڳالهه به ملي ٿي.
ويدن جي زماني کان گھڻو بعد هڪ هند جو شاعر ملي ٿو. “امارو” جنهن جي ڄمڻ يا مرڻ جي ڪا تاريخي گواهي نه ٿي ملي، پر ان جي نظمن مان سندس حياتي ۽ ڪويتا جي فڪري پيشڪش ٻڌائي ٿي ته هي شاعري (ڪويتا) آهي.
ويدن جي زماني جي قدامت ۽ ان جي عزت ۽ احترام جي خبر موهن جي دڙي ۽ هڙاپا جي کوٽائيءَ کان پوءِ ئي ملي ٿي.
سنڌ جي نظماڻي تاريخ ۾ سڀ اهي صنفون آهن، جيڪي پابند آهن، غير موزون ڪا به شاعراڻي صنف نه ٿي ملي. توڙي جو ويد به پابند ڪويتائون آهن. اُنهن کي جڏهن ترجمي جي صورت ۾ آندو ويو ته پوءِ ئي نثري نظم جي شڪل اختيار ڪئي آهي.
اهو طئي آهي ته نئين ڪويتا نثري نظم آهي، پر انهن جي فڪري پيشڪش ۾ انساني جذبن جي اظهار واري جرئت لساني حوالي سان ترش، تيز ۽ صنعتي معاملن ۾ گھڻي قدر تمثيلي ۽ تشبيهاتي آهي.
انساني معاشري ۾ ٻار جي ڄمڻ جو واقعو ڪو نئون نه آهي، پر جيڪا عورت پهريون ٻار ڄڻي ٿي، ان جي لاءِ اهو عمل بلڪل نئون آهي ۽ ان سور جي ڪيفيت به نئين آهي. ان ٻار جو ماءُ جي پيٽ کان ٻاهر واري دنيا ۾ اچڻ به نئون آهي.
اهڙي طرح ڪويتا به هر دور ۾ نئين هجي ٿي، پر خطي جي حوالي سان اُن ۾ منظوميت يا نثر جو امتزاج هجي، پر ڪويتا ته نئين آهي.
گويد مان ڪويتا جو مثال ڏيئي ان کان پوءِ امارو جي هڪ ڪويتا ڏيندس.
” جلا دي اي اگني!
قريب ترين دشمون ڪو، جلادي دور ڪي بد خواهيون ڪو،
ان ديکهون ڪو جَلا دي.
تيري هر دم نئي
ان ٿڪ شعلي ڦسلتي هِي جائين
جو تيري لئي جان مارتي هين
انهين انڌها زور دي
انهين خوش بخشي دي
اور خوشحالي
اي اگني!
*
رگويد مان چونڊ.
باهه کي ڪوي چوي ٿو:
ساڙي ڇڏ
سڀ ڪجهه
اکيون بند ڪري وڏي طاقت سان زور ڏيئي
انهن کي ساڙي ڇڏ
ان ۾ هنن جي خوشحالي آهي.
*
ڇا ان دور جي هيءَ ڪويتا پراڻي نه هئي، پر هڪ نئين نڪور ڪويتا هئي. جنهن آگ لڳائي ڇڏي ۽ رگويد کي انهن فڪري زاوين جي ڪري هن وقت به پڙهيو وڃي ٿو.
سنڌوءَ جا ڪنارا
آهن جل ڌارا.
انهن جي ڇاتيءَ تي
تهذيبن جا منارا.
*
ڪٿي ايئن ڇو محسوس ٿئي ته آئون خود نئين ڪويتا لکڻ ڏانهن وڃي رهيو آهيان.
ويدن جي زماني کان پوءِ هڪ ڪوي (شاعر) امارو آيو جنهن هندستان ۾ اُٿل آڻي ڇڏي ۽ پنهنجي دور کي ڪروڙين نيون ڪويتائون ڏنيون.
انهن مان هڪ نئين ڪويتا اوهان پيارن جي لاءِ حاضر آهي.
ڪويتا ــ امارو
اي دريا مين نين تجهي منبع پر بهي ديکها هي،
ايڪ بچا ڀي تجهي ڦلانگ سڪتا هي،
ڦولون ڪي ٽهني سي ڀي تيرا راستا بدلا جا سڪتا هي
ليڪن اب تو ايڪ ڦيلا هوئا طوفان هي
اور اڇي سي اڇي ڪشتي ڪو ڀهنور مين گھير سڪتا هي
افسوس، ديامستي، ديامستي ڪي محبت!؟
*
سموري شاعريءَ کي ڪويتا ئي چئبو آهي. جيئن درياءُ پنهنجي وَهَ مٽائيندو آهي، اهڙي طرح پنهنجي دور جا شاعر ۽ نقاد ڪو صنفي ۽ فڪري تعين ڪندا آهن. اهي علمي زاوين کي اڳيان رکي تخليق جي اظهار واري انداز جا ڪي قائدا ۽ اصول مقرر ڪندا آهن جن جي بنياد تي ادب جي زمين مڪمل ٿيندي آهي.
ادب ۾ روشن خيالي جو تصور ايترو پراڻو ناهي، پر پنجين صديءَ ۾ يوناني سلطنت جو زوال آيو، ان کان پوءِ روشن خيالي جو تصور تيزيءَ سان اُڀرڻ لڳو.
ادب سماج جو عڪاس هجي ٿو، سماجي لقاءَ ۽ ليکڪ جي ذاتي زندگيءَ کان وٺي ادبي، سماجي ۽ سياسي زندگيءَ جا سمورا عڪس نه به هجن، پر ليکڪ پنهنجي سماج جي فرسوده روايتن کي مشاهدي ۽ فن جي ذريعي تبديل ڪرڻ جي ممڪن ڪوشش ڪندو آهي.
ادب ۾ فڪري لاڙا ، ادب جي واڌ جو سبب ٿيندا آهن، ادب ۾ رومانوي دور گھڻي وقت کان هلندو اچي ٿو، جيڪو هاڻ تائين به هلي ٿو. هي اهو فڪر آهي جنهن جي ڇانوَ ۾ تمام گھڻو لکيو وڃي ٿو.
سنڌي ٻوليءَ ۾ نثري نظم تي نالو مهان ڪوي شيخ اياز رکيو آهي. ۽ پوءِ اردوءَ وارن به دل سان هن نظم کي نثري نظم طور قبول ڪيو آهي.
نثري نظم هيئيت جي حوالي سان مختلف ٿين ٿا. خيال جي انداز، ٻوليءَ جي سڀاءَ، انساني نيچر، ترنم ۽ حساسيت اهو ٻڌائي ٿي ته شاعريءَ جي فن جي آزادگيءَ جو مزو هن صنف کي حاصل آهي.
سٽاءَ جي اعتبار کان نثري نظم هڪ مصرع کان وٺي وڌيڪ به هجي ٿو. ۽ آزاد نظم جي سٽاءَ ۾ به لکيو ويندو آهي. ۽ لکي به سگھجي ٿو.
آزاد نظم مڪمل وزن ۾ هوندو آهي، پر لکت جي انداز ۾ نثري نظم، آزاد نظم جيئن سٽاءَ ۾ لکيو ويو آهي، ان ۾ ڪو به هرج ناهي.
نثري نظم فرانس جي سرزمين جي صنف آهي. جنهن جو موجد بودليئر آهي. ڪجهه نقادن جي راءِ آهي ته برتراند (BERTRAND) آهي. انگريزي ادب ۾ ٻيا به شاعر آهن جن سٺو لکيو آهي. آسڪر وائليڊ، رامبو آرٿر، ازراپائونڊ، والٽ وٽمن، ڪارل شيپيرو، مدارمي، لوتريا مون. جارج اسٽيفن، رلڪي، اليٽ، لافوررگ، اليگزينڊر پُشڪن، رابندرناٿ ٽئگور.
سنڌ ۾ خاص طرح مهان ڪوي شيخ اياز نثري نظم جا ججھا ڪتاب ڏنا آهن. منظوم شاعري، جنهن ۾ مقفا ۽ مردف شاعري مسلسل رياضت گھرندي آهي، ان جي ڀيٽ ۾ نثري نظم ۾ ايتري فني گھرجن جي ضرورت نه پوندي آهي، صرف هن ۾ اها خوبي آهي ته هڪ سٽ يا ان کان وڌيڪ سِٽن ۾ خيال جي ڀرپوريت ڏيڻ جنهن ۾ ماڻهوءَ کي لڇاءُ وڌيڪ محسوس ٿيندو هجي.
منهنجي خيال ۾ ته منظوم شاعريءَ جي ڪتابن کي ترجمي ڪرڻ کان پوءِ نثري نظم جي ايجاد ٿيو آهي.
منظوم شاعريءَ کي منظوم ترجمو ڪرڻ تمام اوکو ڪم آهي ان ڪري منظوم ڪتابن کي اڪثر نثري نظم جي هيئيت ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي.
عربي ادب ۾ نثري نظم جو هڪ وڏو نالو حضرت علي آهي ۽ هڪ ٻيو به مفڪر آهي جنهن کان اڪثر شاعر متاثر آهن اهو آهي نٽشي.
فني اسلوب ۾ نثري نظم جي هيئيت فڪر جي بنياد تي تبديل ٿيندي رهي آهي.
• تجريدي نظم
• نئين ڪويتا
• شاعراڻو نثر
• نثراڻو نظم
• نظماڻو نثر
• مسجا نظم
• لطيف پاره
• نئين ڪويتا
• نثري نظم
ادب جي دنيا ۾ نثري نظم جا ڪيترائي نيم موجود آهن، پر نظرياتي طرح طبقن کي مُڏو رکڻ جي لاءِ سرمائيدار ۽ جاگيردار فڪر جي سياسي ماڻهن ادب ۾ اهڙن لاڙن کي آندو.
نثري نظم جي سياسي ۽ سماجي پسمنظر جي تاريخ ۾ ڪٿي ڪٿي ايئن به ڏٺو ويو آهي ته ترقي پسند سوچ، جمهوريت ۽ سوشل ازم جي پرچار کي روڪڻ لاءِ ادب کي استعمال ڪيو ويو.
ڪجهه وقت جي لاءِ دنيا جي ٻين نظرين کي پاسي تي رکي سوچجي ٿو ۽ پنج هزار سال پراڻي تهذيب جو تمدني ۽ لساني جائزو وٺجي ٿو ته سنڌ جي اندر پيدا ٿيندڙ مذهبي ۽ سماجي نظرين جي شروعات هتان جي ملي ٿي، جنهن ۾ تصوف، روحانيت، وجوديت، ويدانيت ۽ وحدت الوجود به سنڌ مان ڦُٽي نڪتا آهن.
سماج جي داخلي ڪيفيت کي صاف انداز سان پيش ڪرڻ کي پاڪيزه نه ٿو سمجھيو وڃي، ان ڪري داخلي ڪيفيت کي شاعراڻي صنعتن جو سهارو وٺڻ کان پوءِ نثري نظم کي مٿاهون ڪري پيش ڪرڻ جي مڪمل ڪوشش ورتي وئي.
جنهن شخص جو سنڌ سان ازلي عشق آهي، هو عاشقِ سنڌ آهي. هن جي جسم ۾ ڌڙڪندڙ دل جي هر ڌڙڪ ۾ پيار ۽ پاٻوهه آهي. پيار هن جي سُڃاڻپ آهي ۽ هن جي سنجيدگي پيار ئي آهي.
جنهن سان پريت جا ڪيئي پيچ آهن. ادب سان، علم سان هن جو لڳاءُ تمام گهرو آهي. گفتگو هن جي مدلل ۽ روح جي تارن کي ڇُهندڙ آهي. اُن پياري شاعر کي مشتاق ڦل چوندا آهن.
مان گھٽ پڙهيل هان، هن جي شاعريءَ تي ڇا ڳالهائي سگھندس. پر هن جو حڪم اکين تي رکندي، آئون هن جي شاعراڻي ڪتاب جي مهاڳ ۾ پنهنجي وس آهر هن جي تخليقن تي راءِ ضرور ڏيڻ چاهيندس.
سنڌي ادب ۾ مڪمل تحريڪون ته نه رهيون آهن، پر ادبي لهر هلندي رهي آهي، جيڪي ادبي تحريڪن لاءِ ماحول جوڙينديون رهيون آهن. پر مڪمل طرح ڪا به تحريڪ نه رهي آهي. سنڌ ۾ شاعريءَ جا دور رهيا آهن، جن ۾ شاعريءَ جو عوامي دور، ڪلاسيڪل دور ۽ جديد دور سنڌ ۾ رهيا آهن. انهن ٽنهي دورن ۾ شاعريءَ جا ٻه اهم لاڙا رهيا آهن. هڪ آهي پاپولر شاعري، ٻيو آهي معياري شاعري.
ڊاڪٽر مشتاق ڦل معياري شاعريءَ جو شاعر آهي، جنهن وٽ فن سان گڏ فڪر به ملي ٿو. فني حوالي سان هن وٽ غزل، گيت، وائي ۽ نظم سميت اڪثر پابند صنفون آهن ۽ فڪري حوالي سان هن جي شاعريءَ ۾ قديم ۽ جديد شاعريءَ جي موضوعن سميت مظلوم طبقي سان پيار جو اظهار ملي ٿو.
قيدياڻيءَ جو خط
منهنجي ڇاتي ۽ اکين کي
غور سان ڏسندڙ ڇوڪرا
مون توکي سونهن پَسڻ،
گُل سنگهڻ، خوشبو هڻڻ
۽ مُرڪي ملڻ کان ڪڏهن به ناهي روڪيو!
تون رات جي پوئينءَ پهر ۾
جيل جي ڊگهي ديوار ٽپي
هڪڙو ڀيرو ئي صحيح پر
منهنجي بيرڪ ۾ ضرور اچجان !
مان توکي سنهڙي چولي اندر روئندڙ
زخمي دل کولي ڏيکارڻ ٿي چاهيان !
جيل ۾ هوا جي داخلا
۽ بادلن جي وسڻ تي
ڪيڏي نه ڊگهي پابندي لڳائي وئي آهي!
هِتي گلن کي پاڻي ڏيڻ بدران
درد جو ٻج، اوجاڳن جا وڻ ۽ خوف جو فصل
پوکيو ويندو آهي!
قيدين جي سمورن خوابن کي رات جو لُڻي
صبح جو بنان ڪفن جي دفنايو ويندو آهي!
منهنجو مُڙس، منهنجو پُٽ،
مان ۽ منهنجو پيءُ
جدا جدا ڪمرن ۾ واڙيل آهيون!
مونسان پيار ڪندڙ ڇوڪرا
هوا ملئي ته کيس چئجان
مونکي تنهنجي ڏاڍي سڪ لڳي آ
رات جيل جي سلاخن پويان
ڊگهين ديوارن کان
تازي هوا، بادل ۽ بارش بابت پُڇيم ئي مس ته
ديوارن روئڻ شروع ڪري ڏنو
هڪ پراڻي سزايافته قيدياڻيءَ منهنجي ڀرسان آئي
۽ چوڻ لڳي چري ڇوڪري
ايئرپورٽ تان آن ايئر ٿيل
تنهنجي پهرين ۽ آخري مُسڪراهٽ،
هوا ۾ اُڏامندڙ هٿ لڪيرون ۽ هوائي اڏي کان ٻاهر
بي قابو عاشق ڇوڪرن جي رقص کي
تنهنجي حوصلي ۽ جرئت جي سخت ضرورت آ!
مون قيدياڻيء کان اڌارو قلم وٺي
دل جي ڊائريءَ ۾
جيل جي پهرين رات جي خوف
۽ وسوسي کي
نئين رومانس ۽ شاعريءَ جو رنگين ويس ويڙهي،
خوف کي ختم ڪندي
پيار ۽ ڀروسي جو گيت لکڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي !
*
پيار ۽ جنگ انسان جي فطرت ۾ سمايل آهن، جنگ انسانن جي نفسيات کان وٺي انفرادي نفسيات تائين ڪشمش جو وڏو جهان آهي. قوم لاءِ جنگ وڙهندڙ ڇوڪري پنهنجي محبوب سان ملڻ ٿي گھري، جنهن سان ملڻ جو انوکو انداز آهي. جيل جي اذيت ۾ رهندي، تون مون سان ملڻ اچين ته هوند آئون تون کي پيار جو پيامبر سمجھندس.
جيل اندر رهندڙ شخص جي نفيساتي ڪيفيت ۾ ڊڄ هوندو آهي، پر هيءَ ڇوڪري پنهنجي قوم جو اهو ڪردار آهي، جنهن وٽ جيل ڪا معنيٰ نه ٿو رکي ۽ جدوجهد ۾ پنهنجي محبوب کي پاڻ سان گڏ کڻي هلڻ جي سگھه رکڻ ۽ ان کي آزمائش ۾ نه رکڻ ، قلم جي ساک بحال رکڻ جهڙي جرئت قائم رکڻ آهي.
نثري نظم جي تاريخ ايتري پراڻي ناهي، مون کي خوشي ٿي رهي آهي ته اسان جا شاعر هن صنف ۾ پاڻ موکي به رهيا آهن، جيڪا ڳالهه ساراهڻ جهڙي آهي.
سڀني علمن جي ماءُ واري حيثيت ادب کي آهي. ادب جي ذريعي ئي انسان کي مڪمل طرح پيش ڪري سگھجي ٿو ، پر سائنسي سبجيڪٽن ۾ ته صرف فارمولا آهن ۽ انهن کي زندگي سان سلهاڙي کڻي سگھجي ٿو ، پر مڪمل سماج جي عڪاسي ادب ۾ ئي ڪري سگھجي ٿي.
فني طرح نثري نظم جي هيئيت منهنجي ناقص علم مطابق هيئن آهي.
• عنوان جو هجڻ.
• فڪر جي مڪمل پيشڪش ڪرڻ.
• پيغام جو هُجڻ.
• فني پيشڪش ۾ پابند نظم کان معرا هئڻ.
• ٻولياتي پيشڪش ۾ نثراڻو هئڻ وغيره
فني معاملن ۾ نثري نظم ٻن جزن تي اُڻيل آهي.
ــ ليکي اسلوب نثراڻو هجي.
ــ خيال جي پيشڪش (نظماڻي) نفاست واري هجي.
جيئن خيال جي گھرائي پڙهندڙ کي ٻوڙي به ۽ تاري به.
برِصغير ۾ ادب جي وڏي نقاد ۽ شاعريءَ سميت مختلف ٻين شعبن تي غور سان لکندڙ ۽ جديديت جي قائل ’گوپي چند نارنگ‘ نثري نظم تي راءِ ڏيندي چيو آهي“ ڪنهن به نثر پاري کي (خليل جبران جي نثر پاري سميت) نثري نظم قرار نه ٿو ڏئي سگھجي. نثري نظم هڪ تخليقي شاعراڻي صنف آهي. جنهن جي شروعات کان وٺي آخر تائين اندروني آهنگ هوندو آهي.“
درد يونيورسل هوندو آهي.
مون رات وري پرڏيهي سنگتياڻيءَ کي
چيٽ باڪس ۾
ڊگهوميسيج ڪندي لکيو آهي ته
درد يونيورسل هوندو آهي
درد جو نه ڪو مذهب نه ديس ،
نه ئي ڪا سرحد هوندي آ
درد جي ڪا زبان به ناهي هوندي
درد محسوس ڪجي ته
اهو به خود نئون درد ٿي اُڀرندو آهي
مان مڃان ٿو
تنهنجي ماءُ
توکي کير پيارڻ بجاءِ
’بواءِ فرينڊ‘ کي وقت ڏيندي
توکي سنڀال گهر ۾ رکي وئي هوندي!
تنهنجي دوست جي شڪايت کي
سندس ماءُ ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري
پنهنجي بواءِ فرينڊ سان
سمنڊ ڪناري ڊگهي واڪ تي
نڪري وئي هوندي!
تنهنجي ٻي دوست جي ماءُ
ڪلب ۾
وسڪي پيئڻ ۽ ڊانس ڪرڻ وئي هوندي
۽سندس روئڻ کي محسوس
نه به ڪيو هوندو!
بيشڪ تون ۽ تنهنجون سنگتياڻيون
ان تي ڏکويل هوندئوَ!
پر هتي به ته
پنجن پنجن ٻارن جون مائرون
ڪڏهن ڪارو پٿر پي
خودڪشي ڪري ٿيون ڇڏين!
ته ڪڏهن
ٿڃ پياڪ ٻار کي
بستري تي اڪيلو اُڇلي
رات جي پاڇي ۾
اڻ ڄاتل فون ڪال تي
رت جي رشتن کي سالن جا زخم ڏئي
ايئن اُڏريو وڃن
ڄڻ ڪارڙو تتر پڃري مان اڏري وڃي!
مون گند جي ڍير تان
ڪيترن ئي ٻارن جي نازڪ جسم تي
ڪُتن جون ڏاٺون ڏٺيون هونديون!
مون کير ڍڪ جي تلاش ۾
اڻڀن وارن ۽نٻل جسامت وارا
مراسمڪ ۽ اگهاڙا ٻار
ڏٺا هوندا!
هڪڙن گهرن ۾ سڪل کير۽ منرل واٽرجا دٻا
مدي خارج ٿيندي ڏٺا هوندم!
ته ٻين گهرن ۾
بکايل ٻارن کي روئندي
۽ پيءُ کي جوئا جي اڏي تي
جوان ڌيءُ کي هارائيندي ڏٺو هوندم!
پر تون چوين ٿي ته
منهنجن نظمن ۾
تنهنجا ارمان شامل ناهن!
هُن جواب ۾ لکيو آهي ته
تنهنجي هن نظماڻي ميسيج ته
اڄ روئاڙي وڌو آهي!
هُن لکيو آهي ته
مون شيڪسپيئر کان شيلي
۽ پُشڪن کان پئبلو نرودا تائين
ڪيترن ئي زبانن جي شاعرن کي پڙهيو آهي
پر تو مونکي پنهنجي انداز ۽ ٻوليءَ ۾
درد جي ڪٿا بيان ڪندي
محسوس ڪرايو آهي ته
درد رڳو
يورپ جي اُداس گهٽين جو مسافر ناهي
درد ته سنڌ جي ڳلين جو روڳ به آهي ته
منهنجي پاڙيسرڻ ۽ ڪلاس فيلو
جي گهر جو چيڙاڪ ڀاتي به آهي!
هُن لکيو آ ته
رات دير تائين پنهنجن ساهيڙن سان گڏ
ٽائيم اسڪائر جي ڏاڪڻين تي
بيئر پيئندي پيئندي
تنهنجو هي نظم
اسان جي اکين مان ڳڙندڙ
ڳوڙهن سان گڏ سڏڪندو ۽ ٽمندو رهيو!
ڇو ته تنهنجن نظمن ۾
هتان جي گهر ۽ گهٽين جي پيڙا به آهي ته
سرحد پار جي ڀوڳنائن جو
روح کي روڙيندڙ سڏ به آهي!
*
هي نثري نظم پنهنجي انداز جو شاعراڻو معجزو آهي، اهڙي طرح هن جي نظمن جو گھاڙيٽو جدا جدا هوندي به ، هن جو شاعراڻو اسلوب ڪٿي به ٽٽندي نظر نه ٿو اچي.
نثري نظم جي هڪ وڏي خوبي اها به آهي ته پيشڪش ۾ موضوع سان جڙت اهڙي هجي جو نثري نظم پڙهندڙ کي نه رڳو متاثر ڪري پر لکڻ لاءِ به آماده ڪري.
اهڙا نظم شيخ اياز وٽ تمام گھڻا ملن ٿا. جن کي پڙهڻ کان پوءِ قاري لکڻ جي شروعات ڪري ٿو، اهڙو ئي خوبصورت انداز ڊاڪٽر مشتاق ڦل وٽ به پَسجي ٿو.
هڪ ٻيو حسين نظم اوهان لاءِ.
باک ڦٽيءَ تائين مان تنهنجي ڀاڪر ۾
تڙپندي رهندي هيس.
مون سوچيو پئي رات نه ٿئي ها ته
نه مان تنهنجون اکيون ايترو
ويجهڙائيءَ کان ڏسي سگهان ها
نه ئي شاعر جاڳي
انتظار ۽ وڇوڙي جا گيت لکي سگهن ها،
تون موڪل تي ايندو آهين ته
موڪل جلدي ڇو گذري ويندي آ؟
توکي وري الائي ڪڏهن موڪل ملندي؟
چون ٿا ته بارڊر تي ڇتي ويڙھ هلي پئي
۽ تنهنجي ڊيوٽي
سرحد ڀرسان گليشئر تي لڳي آهي،
اها به سُڌ پئي آ ته
تنهنجا ڪيترا ئي ساٿي برف جي ڪئنن سان
ڊگهي ننڊ سمهي پيا آهن!
مونکي خبر آ
توکي شام جو پهر تمام گهڻو وڻندوآ
پر مونکي،مونکي وري
رات جي خاموشي،چنڊ جون چلولايون،
ستارن جي جهرمر
۽ تنهنجو گڏ هجڻ وڻندو آهي!
اهو ته تون به ڄاڻين ٿو ته
جدائيءَ جي وهاڻي تي سمهڻ
مون لاءِ هاڻي ممڪن ئي ناهي!
خبر ٿئي
تون ته ڊيوٽي تي هليو وئين
پر هاڻي هر رات
وڏيري جو پُٽ منهنجن پيرن ۾
زنجير ٻڌي منهنجون اکيون
ٻوٽرائڻ چاهي ٿو!
هو چاهي ٿو ته مان تو لاءِ
پنهجي دل جا ۽ گهر جا
سڀ دروازا بند ڪري
هن جي ٻانهن هيٺان
پنهنجا وار وڇائي ڇڏيان!
هن کي ڇا سڄي ڳوٺ کي خبر ناهي ته
منهنجي اکين جي، وارن جي
ڳٽن جي، ماڻن جي
۽ انگل آرن جي وارثي
تنهنجي پهرئينءَ ڀاڪر سان ئي
سلهاڙيل آهي!
فون هئنگ ٿي ويو آهي
گهڻئي ايلاز ڪيامانءِ ته
ٻه اکر پڙهي وٺان پر تو پڙهڻ ڏنو ڪونه!
هاڻي ته خط به ڪانه ٿي لکي سگهانءِ!
بس تون هاڻي جلدي موٽي اچ
توکي
منهنجا ڀِڳل ۽ آلا وار وڻندا آهن نه!
مان روز وار آلا ڪري
آئيني جي سامهون بيهي
پاڻ کي ڏسي ڏسي ٿڪجي پئي آهيان
اُن آسري تي ته
تون اجهو ٿو واپس اچين،
پر رات کان پاڙي جي زائفن جا
لٿل منهن
۽ ڳوٺ واري گڏيل اوطاق تي غير رواجي
اڃ وڃ ڏسي
منهنجي دل گهٻرائي رهي آهي !
ڪٿي تو رُسڻ جو ته ناهي سوچيو!
هن ڀيري
تنهنجي اچڻ جي انتظار جا ڪڪر
منهنجي اکين سان گڏ
وسڻ جا ويس پيا ڪن!
تون جلدي موٽي آ
منهنجي مَن جا وارث
مان هاڻي
توکانسواءِ اُداس ٿيندي ٿي وڃان!
*
هن نظم ۾ رڳو هڪ لفظ اڻ وڻندڙ آهي ايئنءَ سمجھو ته واڌو آهي، ابلاغ آهي. جيڪو نه هجڻ گھرجي. ويڙھ، جنگ لفظ پنهنجي ساختيات ۾ تمام ڀاري هجي ٿو. ان جي باوجود به هن مصرع ۾ “چون ٿا ته بارڊر تي ڇتي ويڙه هلي پئي.” هي لفظ نه هجڻ گھرجي ها.
هن نظم ۾ ايتري اڇوتائپ آهي جو دل جي پاتال تائين لهي وڃي ٿو. موضوع کي هڪ اسٽروڪ ۾ هي طويل نظم لکڻ جو هنر ڊاڪٽر مشتاق وٽ آهي.
ملڪ جي بارڊر تي جنگ هجي، پيار جي سرحد تي هلندڙ جنگ هجي يا زمين جي دنگ تي هلندڙ جنگ هجي، انهن جنگين ۾ ماڻهو پنهنجي جان جي پرواھ به نه ڪندو آهي.
ڊاڪٽر مشتاق ڦل نثري نظم جو وڏو شاعر آهي، آءٌ هن جي نثري نظم تي چند ڳالهيون ڪرڻ ضروري گھران ٿو.
1. هن وٽ يونيڪ موضوع آهن.
2. انهن موضوعن کي پنهنجي ٻوليءَ ۾ اُڻڻ جو فطري عمل نمايان آهي.
3. نثري نظم کي پنهنجي شعور تي حاوي نه ٿو رکي.
4. نظم ۾ اُڌارا ورتل لفظ هن وٽ نه آهن.
5. انساني فطرت جيئن هن جي نظم جي اڻت آهي.
6. نثري نظم جي گھاڙيٽن جي ويرائٽي رکندڙ شاعر آهي.
7. هن جو نثري نظم فن سان ٽمٽار آهي.
ڊاڪٽر مشتاق ڦل جا ڪيترائي نظم آهن جن کي مڪمل طرح هن مضمون ۾ شامل ڪرڻ ضروري ٿو سمجھان، پر سارو ڪتاب دل کي لڇائي تڙپائي وجھندو آهي. هي اهڙو ئي يونيورسل موضوع وارو نظم آهي.
عورت جي ڀوڳنا!
سُئيءَ ۾ ڌاڳو وجهندي
هوءَ لڙڪ لاڙي ويٺي
رليءَ جي رنگن جهڙي دل
پراون هٿن ۾ ڏئي
اڃا ڪيترا ڏينهن
مُڃ ڪُٽينديس،واڻ وٽينديس
مال به چارينديس
۽ رليون به سُبنديس!
پنهنجي مُنهن ڳالهائيندي
هوءَ پنهجي حال تي
روئندي وري چوڻ لڳي
برف وانگر ڳري
حياتيءَ جا باقي ڏينهن
اڪيلائي ۾ گذارڻ
ڪيترا نه ڏکيا آهن،
ڪجهه ڏينهن اڳ
ملڪ کان ٻاهر وڃڻ ٿيو
’مونٽبلينڪ‘ پَهاڙ ڀرسان
برفاني جبلن جي
چوٽين کي هيليڪاپٽر ذريعي
دوربينيءَ سان ڏسندي
برف جي سيني تي
هڪ پکيءَ کي ڦٿڪندي ڏٺم،
مونکي عورت جي
احساسن ۽ ُان پکيءَ جي
ڦٿڪڻ ۾
فرق صرف اهو لڳو ته
هوءَ رلي سبندي روئي رهي هئي،
۽ هي وري
ولر کان وڇوڙي جو درد ڀوڳي
شايد پهاڙ ۾ پناھ لاءِ پهتو هوندو
پر
پهاڙ جو ٿڌو ڀاڪر سندس
رت ڄمائي کيس
اُن عورت وانگر ماري رهيو آهي
جيڪا
رليون سَبندي به
گرم ڀاڪر لاءِ سڪندي رهي ٿي!
مون ڪالهه گهر ۾ رکيل
پراڻي صندوق کولي ته
اُن ۾ ٻه رليون پيون هيون
هڪ ۾
امان جي هٿن جي خوشبو
۽ ٻيءَ ۾ منهنجي زال جي
آڱرين جو حُسن پويل هو.
مونکي محسوس ٿيو
رليءَ جي هر ٽُڪ ۾
حيات جا سوين رنگ ،
عورت جي ڀوڳنا
۽ مُحبت جا ڪيئي قصا
ڄڻ مونکي چئي رهيا هجن ته
عورت جي پيار،لڙڪ
۽ سڏڪي کي ڪڏهن به
بي معنيٰ نه سمجهجانءِ!
*
پيار جي اُڻاٺ، درد جي هلندڙ بارش يا اڪيلائپ يونيورسل موضوع آهن، جن سان نباهه ڪرڻ ايترو سولو ڪم ناهي.
خيال جي پيشڪش ۾
• شاعر جي ٻولي
• ٻوليءَ تي دسترس سميت گرامر
• ابلاغ
• موضوع سان نباھ ڪرڻ
• ڪردار جي داخلي ڪيفيت جو هُجڻ
• شاعر جي علم بيان جي پيشڪش
• پنڪچوئيشن جو نظرداريءَ سان خيال رکڻ.
آءٌ ان معاملي ۾ پڙهڻ جو پنهنجو مجاز رکندو آهيان. آءٌ ته شاعر جي ذاتي زندگيءَ سميت، هن جي گھراڻي کي نظر ۾ ناهيان رکندو. مون وٽ شاعر جي تخليق جا علمي پاسا هجن ٿا. انهن تي ڳالهائيندو آهيان.
ڊاڪٽر مشتاق جهڙو طويل نظم لکڻ جو هنر رکي ٿو ۽ هن جي ڪنهن ٻئي سان ڀيٽ نه ٿي ڪري سگھجي، هو پاڻ ئي ڪمال جو شاعر آهي. هڪ ٻيو نظم:
اڪيلي اُداس ٿي ويندي آهيان!
آخري ميسيج ۾ هن لکيو آ
توکي ته خبر آهي نه
سردين ۾ مان
اڪيلي اُداس ٿي ويندي آهيان،
اڪيلي ڪمري ۾
لالٽين نما گلوب ٻري پيو،
جگجيت جو غزل ٻڌندي
تنهنجي تصوير ڀرسان رکي
ڪمبل ۾ پاڻ ويڙهي
توکي ڳوليان پئي،
پر تنهنجن ٻانهن جا
رنگ لڀن ئي نٿا!
وهاڻي ۾ منهن لڪايان ٿي
پر تنهنجي ويڪري ڇاتيءَ جا
سَڻڀا احساس
منهنجن ڳٽن کي ڇهن ئي نٿا!
مان هاڻي توکي
نه ميسيج ڪنديس نه ئي ڪال!
تون جلدي موٽي آ
مونکي پاڻ سان گڏ وٺي وڃ!
تون وٺڻ نٿو اچين ته
پنهنجي دل جي ڊيٽا مان
منهنجي پيار کي
ماکيءَ جي لار جيان
ڳاڙي ڇڏ!
مان پنهنجي بدن کي
باھ تي سيڪيندي سيڪيندي
ساڙي ٿي ڇڏيان!
مون ڪمبل منهن تان هٽائيندي
دريءَ ڏانهن ڏٺو
هوءَ ڪافيء جو مگ کنيون
مون ڏي پئي آئي!
رينڪ تي مگ رکي
چوڻ لڳي
سڪ ڇو لڳندي آهي؟
پيار ۾
ڀاڪر جي ڪيتري اهميت آهي؟
موسم ۽ دل جي ڪيفيت جو
پاڻ ۾ ڪهڙو تعلق آهي؟
مان جيستائين
کيس ڪا ورندي ڏيان
هن جُهڪي مونکي چمي ڏني!
مونکي محسوس ٿيو
ڄڻ ته
منهنجن چپن تي ڪو
ماکي اوتي رهيو هجي.
*
شاعري انساني سماج جي جمالياتي عنصر چئجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو، شاعري قوم جي ابتدائي ادبي فن جو نالو آهي. شاعري جدا رنگ ۽ ڍنگ رکي ٿي. عام ماڻهو هر دور جو شاعراڻو موضوع هجي ٿو ، پر اُن موضوع کي وسيع تناظر ۾ کڻي اچڻ وارو نثر نويس ۽ شاعر هجي ٿو.
جديد دؤر خيال جي پيشڪش ۾ انوکا رنگ ڀريا آهن جن کي جديد ادبي نظرين سميت تنقيدي آهنگ ۾ ڏٺو ويو آهي ۽ نثري نظم جديد صنفن جي اهم صنف آهي، جنهن ۾ شاعر خيال کي مڪمل پيش ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو آهي.
ڪجهه جديد دور جي اُڻت جا اهم نقطا هيٺ ڏيان ٿو.
• جديد معاشري جي اڏاوت ذهين ماڻهو ئي ڪري سگهي ٿو.
• شاعريءَ ۾ سائنسي اصطلاح ۽ سائنسي شعور جي اڻت ڪرڻ.
• زندگي جي اڻ وڻندڙ لمحن کي قلم ۾ بند ڪري اهميت جوڳو بڻائڻ.
• شاعريءَ کي تشريحن جهڙي دقيق مرحلي کان اڳتي وٺي اچڻ. جديد سائنسي ايجادن سان گڏو گڏ شاعريءَ ۾ نئين اڏوات ڪرڻ.
جديد دؤر جي شاعري جي اهم موضوعن سميت نظم ۾ اهم فڪري ۽ فني طور بالغ پيشڪش جا مکيا عنصر هي آهن.
• هڪ ئي وقت انساني سوچ ۽ انساني عمل سان شاعريءَ کي موضوعاتي طور مالا مال ڪرڻ.
• هڪ ئي وقت مسلسل خيال جي پيشڪش کان نظم کي گھڻ احساساتي عمل ۾ وٺي اچڻ.
• نثري نظم ۾ ڪردارن جي سُڃاڻپ يا تعارف جو محتاج نه رکڻ.
• نثري نظم ۾ خيال کي ڪومل لفظن جو ويس ڏيڻ.
• نثري نظم ۾ لساني آهنگ کي اهڃاڻ يا تشبيهه جو محتاج نه رکڻ.
ڊاڪٽر مشتاق ڦل هن صديءَ ۾ جديد نظم جو اهم شاعر آهي، جنهن جي نثري نظم جي فڪري پختگي سميت هن جي مشاهداتي انداز، خيال جي وسيع اڻت جي ڪري هن اهم شاعر طور جاءِ ٺاهي ورتي آهي.
هن ئي نظم جي هڪ مصرع جنهن ۾ خيال جي ڪُوملتا جو رنگ ۽ پيشڪش جي اَڇوتي هجڻ سان گڏ ، خيال کي انساني جذبن جي تاريخي سڃاڻپ بَخشرائڻ آهي.
پيار ۾
ڀاڪر جي ڪيتري اهميت آهي؟.
ڊاڪٽر مشتاق ڦل جديد نظم جو اهو البيلو شاعر آهي، جنهن وٽ ڏات چئوماسي جيئان لهي ٿي ۽ جنهن وٽ جديد نظم جي موضوعاتي ۽ صوتياتي پيشڪش پنهنجي آهي، نثري نظم ڪير به پڙهي يا ٻڌي ان کان پوءِ يقين سان قاري اهو بي ساخته چئي ڏي ٿو ته اهو نظم ڊاڪٽر مشتاق ڦل جو آهي.
نثري نظم شاعراڻي صنف ته آهي پر شاعراڻي نهج ۾ نثري نظم جي تاريخ اهميت جوڳي آهي. ڊاڪٽر مشتاق ڦل جي هن نثري نظم جي ڪتاب تي آءٌ پنهنجي مختصر ڳالهه هئي ڪندس ته :
• نثري نظم موسيقيت نه رکندو آهي پر پوءِ به لساني آهنگ ۾ موسيقيت هجي ٿي.
• جديد نظم مقفا ۽ مردف هجڻ کان معرا آهي.
• بندن کان به معرا آهي.
• علم عروض، ڇند وديا جي اصولن کان به معرا آهي.
• هن جو نثري نظم هن صديءَ جو اهم نظم آهي.
عزيز قاسماڻي
محبوب جو بنگلو، ميراڻي محلو
لاڙڪاڻو، سنڌ
15.11.2018