علم ۽ جهل جو بيان
واصل عارف جيڪڏهن همه اوست ڳالهائيندو ته ان تي ڏوهه نه آهي ڇو ته هن ائين ڏٺو آهي جيئن چوي ٿو.
بيت
مرد واصل هر چه گويدا ودرست ناقص گر گويد بود گفتار است
واصل مرد جيڪا ڳالهه ڪندو ته اها صحيح آهي ناقص چوندو ته ان کي بيان چئبو.
زانکه ناقص بت گراست وبت پرست هست نادان کي ازوجود خودنه رست
ڇو ته ناقص بت ٺاهيندڙ ۽ بت پرست آهي. اهڙو نادان آهي جو پنهنجي وجود مان به نه نڪتو آهي.
مرد دانا کامل صاحب وصال آزدو عالم برکشيده پرو دبال
داناءَ مرد ڪامل ۽ وصال جو مالڪ آهي ڇو ته ٻنهي جهانن تان هٿ کينل اٿس
او سخن گوويد همچون جعفر . ناقص نارسته زين تن کافر
اهو جيڪا ڳالهه چوندو ته جعفر طيار وانگر چوندو ناقص جسم مان نڪتل ڪين آهي، انڪري ڪافر آهي.
عارف رسته قازو وجود خودبدر ناقص محبوس محکم جسم در.
عارف پنهنجي وجود کان ڇٽل ۽ ٻاهر آهي. ناقص وجود جو قيدي آهي.
عارف پرواز دارد لامکان ناقصان راسير آسمان
عارف لامکان جو پرواز ڪندو آهي. ناقص جو سير آسمان جي هيٺيان آهي.
عارف اندر گفتگو شد لاغرض. زان سبب توحيد او راشد فرض
عارف ڳالهائڻ لاءِ لاغرض هوندو آهي ان ڪري مٿس توحيد جي گفتار فرض آهي.
کاملان وعارفان هم شيراند ناقصان کل همچون موش
ناقصان ڪل ڪوئن وانگر آهن
شير غزان مي بر آرند جمله هوش
يعني گجندڙ شينهن سڀني جو هوش ختم ٿو ڪري.
موش دررتار کئي سوراخها. ميکنداڳ مکر ها وحيله ها.
ڪوئو اونداهن سوراخن ۾ رهندو آهي. اتي اٽڪلون ۽ حيلا بهانا پيو ڪندو آهي.
طالب لاءِ علم ضروري آهي جو فقيري ۾ مدد ڪندس. مگر گهڻو علم به نقصان آهي. جو وهمن ۽ خيالن ۾ غرق ڪندس سواءِ علم جي فقيري بيڪار آهي.
حديث: مَن تَزهَد بغير عِلمِ مَاتَ کافِرُ
يعني جنهن علم کانسواءِ زهد ڪيو ته ڪافر ٿي مرندو.
بيت
کس کو فقربي علم گير شود ديوانه يا کافر به ميرد
جيڪو علم کانسواءِ فقيري وٺندو ته يا چريو ٿي ويندو يا ڪافر ٿي مرندو.
علم ريءَ فقيري واريءَ منجهه پروڻ. هڪ اڳيئي پتري ويتر آيس ڌوڻ. لدني علم کانسواءِ جيڪو فڪيري ڪمائيندو ته ڪافر ٿي مرندو. مصرع في فقيري عل ٻاجهئون درد باشد لا دوا رسول الله ﷺ فرمايو آهي ته اُطلِب العِلمُ ولو کان بالسين عِلم جي ڳولا ڪريو توڙي چين وڃڻو پويو. اهو لدني علم لاءِ چيل آهي عارف علم لُدني جا استاد آهن. اهڙا استاد ڪروڙين مان ڪو هڪ ملندو. ڇو ته سالڪ جي منزل رسول الله واري آهي سالِڪ فقير تي ماڻهن جو ويساهه گهٽ ٿيندو. هو سمجهندا ته اسان وانگر کائي پيئي ٿو. ڪپڙا به پائي ٿو ٻار به ڄڻي ٿو. مستين تي گهڻو ويساهه هوندو آٿن مگرمست سالڪن وارو فائدو ۽ فيض نه ڏيندا جيڪڏهن ڪنهن تي راضي به ٿيا ته پاڻ جهڙو چريو ڌاتورو ڪري ڇڏيندس ڇاڪاڻ ته هو پاڻ ئي سالڪيءَ واري محمدي رستي سان هليل ڪين آهن. پوءِ ٻين کي اهو رستو ڪيئين ۽ ڪٿان ٻڌائيندا.
تلقيان ٻن قسمن جون آهن (1) تلقين ايزدي (2) تلقين محمدي جنهن کي ايزدي تليقين ٿيندي ته هڪ ٻن راتين ۾ ان جا ڪشف کُلي پوندا ۽ چريو ٿي ويندو. سالڪي نه رهندس محمدي تلقين مرشد کان ذڪر وٺي ڪمائڻ کي چئبو آهي ذڪر ڪمائڻ سان گهڻن سالن کانپوءِ حق کي پهچي معراج ڪندو ان کي سالڪ چئبو آهي. هن جو عقل سالم رهندو پوءِ ان کان جيڪو ان کان ذڪر پڇي ڪمائيندو ته اهو به اهڙو ئي سالڪ ٿي پوندو سالڪ عارف جون هي وصفون آهن ته ڪنهن کي به هٿ سان يا وات سان رنج نه ڪندو. نه ڪنهنجو مال کائيندو. هن جو ويٺي هنڌ روزگار پيو ايندو ۽ ساري عمر ۾ ڪنهنکي به سوال نه ڪندو توڙي بک تي ويٺو هجي. جهن شيءَ جي به ضرورت پوندس ته اها شيءِ پاڻيهئي اچي ملندس ڪنهن جي به جماڻي يا ختمه جي ماني نه کائيندو نه ڪنهنجي ڪاڻ ڪڍندو همهشه سُخن سِڌو ڳالهائيندو اٺئي پهر هن جي زبان مان توحيد جي گفتار پيئي نڪرندي عام ماڻهن جي گوڙ کان پيو ڪيٻائيندو عام خاص سان مٿاڇري دل سان ڳالهائيندو هن کي زماني جي ماڻهن جي اچڻ وڃڻ تان خار پيئي لڳندي پر جيڪڏهن وٽس فقير ۽ الله جا طالب ايندس ته خوش پيو ٿيندو انهن جي دل وجان سان خدمت پيو ڪندو ۽ انهن جي خدمت مان ٿڪبو ئي ڪونه
بيت
گرترا عشق است ازوي خواه نيز ، دست زين دامن م کن کوتا نيز
جيڪڏهن عشق اٿيئي ته اڃا به وڌيڪ گهر ان جي دامن مان هٿ نه ڪڍ
گربه شوق او دلت شد مبتلا مرگ برتو کئي بود هر هر گزروا
جيڪڏهن تنهنجي دل ان جي عشق ۾ متلا آهي ته پوءِ توتي ڪڏهن به مرش ورا ڪونهي
گوتو مردي طالبي وحق شناس بندگي کردن در آموز اياس
جيڪڏهن توحق شناس مرد طالب آهين ته اياز کان بندگي ڪرڻ سک
گرترا مشغول خلدو وحور کرد. تويقين دان آن زخويشت دور کرد
جيڪڏهن توکي بهشت ۽ حورن ۾ ريجهايائين ته پڪ سمجهه ته توکي پاڻ کان پري ڪيائين
هرکه درد عشق دارد سوزهم شب کجا يابدقرار وروزهم
جنهن کي عشق جو سوز ۽ درد هوندو ته ان کي رات ڏينهن بيقراري هوندي
تاکه نه گردي مرد صاحب درد تو در صف مردان نه باشي مردتو
جيستائين تون درد جوصاحب نه ٿيندين ته تيستائين مردن جي قطار ۾ نٿو بيهي سگهين