سنڌ جا عامل
شايد هڪ ڊگھي عرصي تائين مسلمان حڪمرانن ۽ مسلم گھڻائي واري آبادي سان رهڻ ڪري سنڌي هندن ۾ هندوستان جي ٻين علائقن جيان ذات پات جو هڪ سخت نظام نه هو. عامل ۽ ڀائي بند جي تفريق به پيشن جي بنياد تي هئي، جيڪا شروع ۾ ايتري سخت نه هئي ۽ انگريزن جي سنڌ ۾ اچڻ کانپو۽ ان کي باقاعدي خانن ۾ ورهايو ويو هو. جيتوڻيڪ عامل ان تي سختي سان عمل ڪندا هئا ۽ وڏي جاچ کانپو۽ ئي ڪنهن کي پنهنجي حلقي ۾ شامل ڪندا هئا. ايستائين ته نائون مل جي خاندان کي به انهن اهو چئي ڌڪاري ڇڏيو ته توهانجو پسمنظر عاملن جو ناهي، جنهن تي ڪاوڙجي انهن چيو ته ٺيڪ آهي، پو۽ اسان پاڻ کي سيٺ سڏرائينداسين. پر ڏٺو وڃي ته اها ڪا اهڙي ليڪ نه هئي جيڪا اڻ مٽ هجي. گھڻن عاملن پنهنجي تعليم سان گڏ واپار ۾ به پنهنجو پاڻ کي مڃرايو، جڏهين ته ڀائي بند ۽ سيٺ واپار سان تعليم ۾ به اڳتي هوندا هئا. مثال طور بمبئي يونيورسٽي مان پهرئين سنڌي گريجويٽ جو واسطو سيٺ نائون مل جي خاندان سان هو. ساڳي ريت عاملن جي حوالي سان جيڪا تحقيق ٿي آهي ان ۾ اها ڳالھه پڻ سامهون آئي آهي ته هڪ ئي ذات سان واسطو رکندڙ ماڻهن ۾ ساڳي وقت عامل به آهن ته ڀائي بند به.
عامل جيئن ته گھڻو ڪري ميرن جي دربار ۽ انگريزن جي حڪومتي مشنيري جو حصو رهيا آهن، ان ڪري انهن، انهن جا طريقا ۽ ٻولي اختيار ڪئي آهي. ميرن جي دور ۾ جيئن ته سرڪاري ٻولي فارسي هئي، ان ڪري انهن فارسي کي ئي پنهنجي لکڻ پڙهڻ جي ٻولي ڪيو ۽ سنڌي رڳو ڳالھہائڻ جي حد تائين هئي. انگريز جڏهين سنڌ ۾ آيا ته کين شروع ۾ سرڪاري ڪمن ڪارين جي سلسلي ۾ ڏکيائي پيش آئي. ڇاڪاڻ ته جيڪي عامل ساڻن شامل ٿيا، انهن کي رڳو فارسي لکڻ پڙهڻ آئي ٿي ۽ سنڌي کان اهي اڻ ڄاڻ هئا. اها ساڳي صورتحال اڳتي هلي انگريزي جي سلسلي ۾ ٿي. ان سلسلي ۾ رچرڊ برٽن لکي ٿو ته اسان جي لکپڙه ڪندڙ جي مادري ٻولي سنڌي آهي پر هو ڪڏهين به ان ۾ موجود مواد تي توجھ نه ٿو ڏئي، ان ڪري سوائي ڳالھه ٻولھه جي، هو ان سڀ کان اڻ ڄاڻ آهي. ساڳي ريت لڏي ويندڙ ماڻهن ۾ ڪي ٿورا ئي اهڙا عامل هئا، جن کي پنهنجي مادري ٻولي نه اچڻ جو افسوس هجي.
عامل رڳو شهرن ۽ سرڪاري نوڪرين تائين محدود نه هئا. انهن جون سنڌ جي مختلف علائقن ۾ وڏيون زمينداريون هيون. ڪنهن وٽ ڏه هزار ايڪڙ هئا ته ڪنهن وٽ بدين پاسي ٻه سو ڳوٺ هئا. شهرن ۾ انهن جيتوڻيڪ مختلف فلاحي ۽ تعليمي ادارا وغيره قائم ڪيا هئا، پر اهي پنهنجي هڪ انفرادي الڳ ٿلڳ زندگي گذاريندا هئا. ڪراچي جي عامل ڪالوني ۾ ٻئي ڪنهن غير ماڻهو ۽ خاص طور ڪنهن مسلمان کي گھر وٺڻ جي اجازت نه هئي. ساڳي ريت اهي پاڻ ۾ به گھڻو ميل جول نه رکندا هئا. هڪٻئي جي ٻارن کي هڪ ٻن نسلن کانپو۽ پنهنجن ويجھن مائٽن جي به خبر نه هوندي هئي. جيتوڻيڪ لڏي وڃڻ کانپو۽ اهي هڪ جاء تي نه رهيا ۽ ٽڙ وکڙ ٿي ويا، پر پنهنجي ذات جي معاملي ۾ نهايت سخت رهيا. عامل پنچائت پوري جاچ جوچ ۽ ستن پيڙهين تائين ڪنهن جي تحقيق ڪرڻ کانپو۽ ان کي پنهنجي تنظيم ۾ شامل ڪري ٿي يا ان کي کتو جواب ڏنو وڃي ٿو.
سنڌ مان ورهاڱي وقت جيڪا لڏپلاڻ ٿي، اها پنجاب جي ڀيٽ ۾ مختلف هئي. هتي ورهاڱي کان اڳ يا پو۽ ان نموني جا منظم فساد نه ٿيا هئا، جنهن ۾ ماڻهن کي سڀڪجھ ڇڏي ڀڄڻو پئي. ڪجھ ماڻهن جن ورهاڱي کان اڳ لڏڻ جو ارادو ڪيو هو، انهن پنهنجن ٻارن ٻچن کي اڳ ئي ڀارت جي مختلف شهرن ۾ پنهنجن مٽن مائٽن وٽ موڪلي ڇڏيو هو، يا اتي پنهنجا گھر وٺي ڇڏيا هئا ۽ پو۽ پنهنجيون ملڪيتون وغيره وڪڻي پاڻ به لڏي ويا. ڪجھ اهڙا ماڻهو هئا جن ڀارت مان پاڪستان لڏي ايندڙ مسلمانن سان پنهنجي ملڪيت جي ڏي وٺ ڪئي. خاص طور ڪراچي ۽ حيدرآباد مان گھڻن کي ڀارت مان آيل پناهگيرن جي فسادن جي ڪري پنهنجا گھر ڇڏي وڃڻو پيو يا انهن جي گھرن ۽ ملڪيتن تي زوري قبضو ڪيو ويو. ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ شروع ۾ اچ وڃ تي گھڻيون پابنديون نه هيون، ان ڪري سرحد پار ڪرڻ ۾ ڪا گھڻي ڏکيائي نه هئي. 1965 ۽ پوء 1971 جي جنگين جي ڪري ٻنهي ملڪن جا ناتا خراب ٿي ويا ۽ سرحدن تي سختيون وڌي ويون. ان صورتحال جي ڪري گھڻا اهڙا جن پاڪستان ۾ رهڻ جو فيصلو ڪيو هو، هتان مستقل طور لڏي ويا. اهو لڏپلاڻ جو سلسلو اڃا به جاري آهي ۽ گھڻا خاندان مختلف بهانن سان سرحد پار وڃن ٿا ۽ پو۽ اتي ئي رهجي وڃن ٿا.
سنڌ مان لڏي ويندڙ گھڻن ماڻهن کي ڀارت جي مختلف شهرن جي مهاجر ڪئمپن ۾ رهايو ويو هو. هڪ مثبت ڳالھه اها هئي ته انهن ماڻهن ڪنهن جي آڏو هٿ ٽنگڻ بجائي پنهنجي تعليم، محنت ۽ تجربي جي بنياد تي پنهنجن پيرن تي بيهڻ جي ڪوشش ڪئي. ساڳي وقت انهن کي ڪميونٽي ۽ سرندي وارن ماڻهن جي سهائتا حاصل هئي. ان سان گڏوگڏ انهن تعليم تي خاص توجھ ڏنو. اهڙا اٽڪل پنج هزار شاگرد هئا، جيڪي سنڌ ۾ پنهنجي تعليم اڌوري ڇڏي ڀارت لڏي ويا هئا. انهن جي ۽ ٻين گھڻن جي تعليم جو بندوبست ڪرڻو هو. ان مقصد لاء ايستائين ته حيدرآباد جي هڪ ڪاليج جو هڪ پروفيسرڪاليج جي ليبارٽري مان ضروري ساز و سامان کڻي ويو هو ته جيئن نئين ملڪ ۾ لڏي ويندڙ شاگردن جي ڪم اچي سگھي. ان سلسلي ۾ خاص طور هوتچند آڏواڻي جون ڪوششون ذڪر جوڳيون آهن، جنهن پرنسپل ڪي ايم ڪندناني، جنهن سنڌ جي پروفيسرن جي هڪ ٽيم کي گڏ ڪيوهو، سان گڏجي ڪيترا ئي تعليمي ادارا قائم ڪيا. هوتچند آڏواڻي ان مقصد لاء پنهنجن ڀائي بند مؤڪلن، جيڪي آسودا هئا ۽ جن جو ڪاروبار چڱو هلي رهيو هو، کان فنڊ به ورتا. اهي ماڻهو مٿس ايترو اعتبار ڪندا هئا جو کيس بلينڪ چيڪ ڏيئي ڇڏيندا هئا. جيستائين هوتچند حيات هو سندس اصرار هوندو هو ته ڪاليجن ۾ سنڌي جو شعبو هئڻ گھرجي پو۽ ڀلي رڳو ٻه شاگرد ئي ڇو نه سنڌي پڙهڻ چاهيندا هجن. پر اڳتي هلي جڏهين گھڻن مائٽن کي سنڌي جو عملي زندگي ۾ ڪو ڪارج نظر نه ٿي آيو ته انهن پنهنجن ٻارن کي سنڌي پڙهائڻ ڇڏي ڏني ۽ اهڙي ريت انهن ادارن مان سنڌي ختم ٿي ويئي. الهاس نگر ۽ ٻين مهاجر ڪئمپن ۾ قائم ڪيل تعليمي ادارن ۾ سنڌي جي پڙهائي گھڻي عرصي تائين هلندي رهي. هوتچند جي هڪ ٻي خاصيت اها هئي ته 1950 جي ڏهاڪي ۾ جڏهين ڪي سي ڪاليج قائم ٿيو ته ويجھڙائي جي ڀينڊي بازار جا مسلم خاندان به پنهنجين ڇوڪرين کي اتي جي محفوظ ماحول جي ڪري پڙهڻ موڪليندا هئا. ڪاليج جي بورڊ هوتچند آڏواڻي کان پڇيو ته هو ان ڪميونٽي جي ٻارن کي ڇو داخلا ٿو ڏئي جن جي ڪري کين سنڌ ڇڏڻي پيئي، پر هو پنهنجي موقف تي مضبوطي سان قائم رهيو ته جيڪڏهين انهن ڇوڪرين کي داخلا نه ڏني ويئي ته اهي پنهنجي تعليم حاصل ڪرڻ جو موقعو وڃائي ڇڏينديون.
سنڌ ۾ جيڪي عامل ۽ ٻيا سرڪاري نوڪرين ۾ هئا انهن کي ڀارت ۾ به مناسب جا۽ ڏني ويئي. گھڻا وڏن ۽ اهم عهدن تي فائز ٿيا. سنڌ جو آئي سي ايس آفيسر حشمت رائي چيناني، بمبئي هائي ڪورٽ جو مستقل چيف جسٽس مقرر ٿيو. اهو پهريون آئي سي ايس افسر هو، جيڪو پنهنجي قانوني مهارت جي ڪري هائي ڪورٽ جو مستقل چيف جسٽس مقرر ٿيو هو. مشهور نانا وتي ڪيس ۾ ڀارت جي بچاءَ جي وزير ڪرشنا مينن جي دٻاء ۽ جيوري جي سفارش جي باوجود هن پنهنجي مرضي جو فيصلو ڏنو. بدقسمتي سان ميرين ڊرائيو ۾ پنهنجي گھر جي آڏو واڪ ڪندي هڪ ڪار جي ٽڪر ۾ سندس انتقال ٿي ويو. گھڻا عامل انگريزن جي فوج ۾ به هئا، جن ٻي مهاڀاري جنگ ۾ حصو ورتو هو. ڀارت جي بري، بحري ۽ هوائي فوج ۾ انهن مان گھڻا اهم عهدن تي هئا ۽ اڃا به آهن. اهڙي ئي هوائي فوج جي هڪ پائلٽ جو ذڪر ڪندي ليکڪا ٻڌائي ٿي ته پاڪ ڀارت جنگ ۾ کيس ڪراچي تي حملن جو ڪم ڏنو ويو هو. هڪ حملي کان واپسي تي سندس جهاز سان حادثو ٿيو ۽ هو ان ۾ مري ويو.
اها ڳالھه ته پنهنجي جاء تي طئي آهي ته شروع ۾ سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ سنڌيت سان لڏي ويندڙن جو جيڪو لڳاءُ هو اهو هاڻي نه هئڻ جي برابر وڃي رهيو آهي. جيئن ليکڪا ريٽا شاهاڻي جو چوڻ آهي ته اسان وت اهو ثقافتي ماحول ئي ناهي، جنهن ۾ سنڌي ٻولي ترقي ڪري سگھي. ساڳي ريت مائٽن پاران پنهنجن ٻارن کي سنڌي هئڻ جو احساس ئي نه ٿو ڏياريو وڃي ۽ نه ئي انهن سان اهي سنڌي ۾ ڳالھہائين ٿا. ليکڪا جو چوڻ آهي ته آمريڪا جي مندرن ۾ جتي ڀارت جي مختلف علائقن جا ماڻهو اچن ٿا اتي اهي پاڻ ۾ ۽ پنهنجن ٻارن سان پنهنجيون ٻوليون ڳالھائين ٿا. جيڪڏهين ڪنهن کي اوهان انگريزي ۾ ڳالھائيندو ٻڌو ته پڪ سمجھو ته اهي زال مڙس يا ته ٻن مختلف ٻولين سان واسطو رکن ٿا ۽ يا وري اهي سنڌي آهن، جن کي پنهنجي ٻولي نه ٿي اچي يا اهي اها پاڻ ۾ ۽ پنهنجن ٻارن سان اها ڳالھائڻ نه ٿا چاهين.
نوي جي ڏهاڪي ۾ پاڪ ڀارت ناتن ۾ ڪجھ بهتري اچڻ جي ڪري ڀارت جي هڪ وڏي ٽور آپريٽر رنجيت ملڪاڻي کي ڪراچي ۽ حيدرآباد گھمڻ جي دعوت ڏني ويئي. جڏهين هن حيدرآباد ۾ آڏواڻي گھٽي، ملڪاڻي گھٽي ۽ سنڌي عامل پنچائت جو بورڊ ڏٺو ته سندس اکين ۾ ڳوڙها تري آيا. جڏهين هو موٽي آيو ته هن ڀارت جي سنڌين کي سنڌ گھمائڻ جو منصوبو ٺاهيو، جيڪي سندس خيال ۾ ان لا۽ سندس ٿورائتا ٿيندا. ان مقصد لا۽ هن پي آئي اي ۾ ٽيويھه هزار چار سو نشستون بڪ ڪرايون ۽ هلو ته هلون جي نعري سان وڏي پئماني تي مارڪيٽنگ جي مهم شروع ڪئي. ان سڄي مهم جي نتيجي ۾ کيس رڳو اهڙا چوڏنهن ماڻهو ملي سگھيا جن کي سنڌ ڏسڻ جو شوق هو. اهڙي ريت رڳو ڪجھ ئي اهڙا ماڻهو آهن جيڪي واقعي سنڌ جي محبت ۾ ۽ پنهنجن وڏن جي وطن کي ڏسڻ لاء سنڌ اچڻ چاهين ٿا جڏهين ته گھڻائي کي ان سان ڪا دلچسپي ناهي.
ان سلسلي ۾ گھڻو ڪم ٿي رهيو آهي ۽ وقت سان گڏوگڏ ٻيا گھڻا پاسا پڻ سامهون ايندا.