سرسوتي: هڪ ڏند ڪٿا ۽ حقيقت
انگريزن هندوستان جي ماڻهن سان گھڻا ظلم ڪيا پر ساڳي وقت انهن کي سندن ڪيل ڪجھ چڱن ڪمن جو ڪريڊٽ پڻ ڏيڻ گھرجي. انهن ڪمن مان هڪ اهم ڪم اهو هو ته انهن ملڪ جي مختلف علائقن جي جاگرافي، اتان جي قدرتي وسيلن، جھنگلن ۽ دريائن وغيره جي سروي جو ڪم پڻ ڪيو. ليکڪ مائيڪل ڊينينو پنهنجي ڪتاب The lost River: On the Trail of Sarasvati ۾ ان بظاهر ڏندڪٿائي دريا جي حقيقت کي ڄاڻڻ لاء انفرادي ۽ سرڪاري طور جيڪي ڪوششون ڪيون ويون انهن جو جائزو ورتو آهي. ليکڪ 1956 ۾ فرانس ۾ پيدا ٿيو. ايڪويه سالن جي عمر ۾ هو هندوستان آيو ۽ هاڻي اتي ئي رهيل آهي. آرڪيالوجي سميت مختلف موضوعن تي تحقيق سان گڏوگڏ هن 2010 ۾ هي مٿي ذڪر ڪيل ڪتاب لکيو.
اوڻويهين صدي ۾ سرسوتي جي پندرنهن سو ميل ڊگھي پيٽ کي دريافت ڪيو ويو.هن ڪتاب ۾ سرسوتي متعلق تاريخي ۽ موجوده تحقيق جا حوالا ڏنا ويا آهن ۽ مختلف نڪته نظر پيش ڪيا ويا آهن. رگ ويد موجب هماليه جي شولڪ مان شروع ٿيندڙ هي دريا اوله ڏانهن سفر ڪندي هريانا ۽ اڇڙي ٿروغيره مان ٿي ڪڇ ۾ سمنڊ تائين وڃي ٿو جڏهين ته رگ ويد کان پوء لکيل مهاڀارت موجب اهو ريگستان ۾ ئي ختم ٿي وڃي ٿو. ڪارڻ اهو آهي ته ممڪن آهي ته رگ ويد ۽ مهاڀارت جي لکڻ جي وچ واري عرصي ۾ دريا جي وهڪري ۽ پاڻي جي مقدار ۾ ڪي تبديليون آيون هجن.
رگ ويد ۾ پنجاب جي پنج دريائن، سنڌو ۽ سرسوتي کي ستن ڀينرن سان تشبيه ڏني ويئي آهي. اهي دريا ڏهن کان ٻارنهن هزار سال اڳ هماليه جي گليشيئرن جي پگھرڻ جي ڪري وجود ۾ آيا هئا. انهن سڀني ۾ سرسوتي جي حيثيت مقدم هئي. هي دريا اوڀر کان اوله ڏانهن وهندو هو ۽ ان جي هڪ پاسي ستلج ۽ ٻئي پاسي جمنا هوندا هئا. جمنا جو وهڪرو ڄڻ ته پنجاب ۽ گنگا وچ ۾ سرحد هوندي هئي. هڪ لحاظ کان ان کي سنڌو ۽ گنگا تهذيبن جي وچ هڪ پل جو نالو به ڏنو وڃي ٿو. انهن ٻنهي جو پاڻي سرسوتي کي ملندو هو. ستلج ته اڪثر پنهنجن وهڪرن بدلائڻ لاء ڄاتو وڃي ٿو. ليکڪ جو چوڻ آهي ته ممڪن آهي ته زلزلن ۽ ٻين قدرتي تبديلين جي ڪري زمين جي سطح مٿي ٿي هجي ۽ اهڙي ريت دريائن جي وهڪرن ۾ تبديلي آئي هجي. ستلج اوله ڏانهن پنهنجو وهڪرو بدلائي بجائي سرسوتي کي پاڻي ڏيڻ جي وڃي بياس سان مليو جيڪو اڳتي هلي سنڌو جو حصو ٿي بڻيو. اهڙي ريت جمنا پنهنجو وهڪرو اوڀر ڏانهن بدلائي گنگا جو حصو ٿي ٿيو. اهو چئي سگھجي ٿو ته سرسوتي کي ملندڙ پاڻي ٻن وڏن دريائن سنڌو ۽ گنگا پاڻ ۾ ورهائي کنيو. اهو سڄو معاملو فوري طور نه ٿيو هو پر اهو اٽڪل 2600 قبل مسيح کان شروع ٿي 1900 قبل مسيح ۾ پنهنجي انتها تي پهتو. هن وقت گھگھر ۽ هاڪڙي جي وهڪري کي سرسوتي جو وهڪرو ڄاڻايو وڃي ٿو جڏهين ته هماليه مان ساڳئي شولڪ جي جاء تان هڪ ننڍو چشمو نڪري ٿو جنهن کي به سرسوتي چيو وڃي ٿو پر ان ڳالھہ تي محقق متفق ناهن ته سرسوتي جنهن جو ايڏو گھڻو ذڪر ۽ ايڏي تاريخي حيثيت آهي اهو ان ننڍي چشمي جي صورت ۾ ٿي سگھي ٿو. مذهبي لحاظ کان ڏسجي ته مهاڀارت ۾ چيو ويو آهي ته سرسوتي جي رت هاڻو پاڻي سمنڊ ڏانهن کڻي وڃڻ جي ڪري وشوامترا ان کي پاراتو ڏنو هو جنهن جي ڪري ِ ان جو پاڻي گھٽجي ويو هو ۽ اهو سڪي ويو هو. ان مان اهو نتيجو به ڪڍي سگھجي ٿو ته دريا جي ڪناري ڪي جنگون ٿيون هونديون جن ۾ رتوڇاڻ جي ڪري دريا جو پاڻي رت هاڻو ٿي پيو هو.
ساڳي وقت ليکڪ ان جي مخالف نڪته نظر کي پڻ پيش ڪيو آهي جنهن جو چوڻ آهي ته ان دريا جي ڪا حقيقت ناهي پر اها رڳوهڪ ڏند ڪٿا آهي. گھڻن جو خيال آهي ته اهڙو ڪو دريا هندوستان ۾ نه هو. اهو ممڪن آهي ته اهو افغانستان وغيره ۾ هجي ۽ آريا جڏهين هندوستان ڏانهن آيا هئا ته انهن اتي ٺڪاڻو ڪيو هجي. هتي اچڻ کانپوء انهن ان دريا جي ياد ۾ اهي سڀ داستان ٺاهيا ۽ جيڪو سرسوتي جي نالي سان چشمو آهي ان کي اهو نالو ڏنو . پر هڪ ننڍي چشمي لاء اها ڳالھہ گھڻن کي آئڙي نه ٿي. ان حوالي سان خاص طور ڀارت جي نامياري تاريخدان عرفان حبيب جو حوالو ڏنو وڃي ٿو جنهن جو چوڻ آهي ته اهو هڪ دريا ناهي پر ٽن چئن دريائن کي گڏي اهو نالو ڏنو ويو آهي. سندس چوڻ آهي ته ان کي هڪ ريگستان جو دريا چئي سگھجي ٿو جيڪو ريگستان ۾ ئي ختم ٿي وڃي ٿو. پر ليکڪ ان ڳالھہ کي صحيح نه ٿو سمجھي. ان ڳالھہ جي ثبوت طور هو ٻڌائي ٿو ته چولستان ۾ سرسوتي جي پيٽ ۾ هن وقت به مٺو پاڻي ملي ٿو جڏهين ته جيسلمير ۾ دريا جي پيٽ ۾ ڏه لک ٽيوب ويل اٽڪل چاليه سالن تائين هلي سگھن ٿا. هو مختلف تحقيقن ۽ تاريخي حوالن سان ان ڳالھہ کي ثابت ڪري ٿو ته سرسوتي حقيقت رهيو آهي ۽ ان جي ڪنارن تي ائين مختلف تهذيبن جنم ورتو آهي جيئن سنڌو ۽ ٻين مختلف دريائن جي ڪنارن تي شهر آباد ٿيا ۽ تهذيبن جو جنم ٿيو. ايندڙ مضمون ۾ ان ڳالھه جو جائزو ورتو ويندو.