مختلف موضوع

ڳالھيون ڪتابن سنديون

رئوف نظاماڻي جو ڪتاب ”ڳالھيون ڪتابن سنديون“، سنڌيءَ ۾ پنھنجي نوعيت جو منفرد ڪتاب آھي، جيڪو سندس مطالعي ھيٺ آيل ڪتابن تي تبصرن تي مشتمل آھي. ڪتاب ۾ ڪل 92 مضمون آھن، جن ۾ 80 کن ڪتابن تي تبصرا آھن. جن ليکڪن جي ڪتابن تي تبصرا ڪيا ويا آھن سي بہ ادب، صحافت ۽ سياست سميت مختلف ميدانن جا تمام وڏا نالا آھن. انھن ۾ جارج آرويل، آرٿر ڪوئسلر، سولزي نٽسن، ارونڌتي راءِ، نجيب محفوظ، طحهٰ حسين، ايلف شفق، ازبل آلندي، رابرٽ فسڪ، ايم ايڇ پنھور، محمد حنيف ۽ طاھر بن جلون شامل آھن. انھيءَ کانسواءِ ھن ڪتاب ۾ اردو ۽ سنڌيءَ جي ڪافي ڪتابن تي تبصرو آھي، جن جي ليکڪن ۾ نور ظھير، فھميدہ رياض، انتظار حسين، جميلہ ھاشمي، جمال نقوي، خالد طور، رسول بخش پليجي، شاھ محمد پيرزادي، انور ابڙي، چندر ڪيسواڻي، رسول ميمڻ، قاسم ميرجت، شبير شر ۽ منور سراج سوڌو ٻيا ليکڪ شامل آھن.

Title Cover of book ڳالھيون ڪتابن سنديون

ايران جا مذهب ۽ انهن جا اثر

ان ڳالھه جي باوجود ته زرتشت جي مذهب کي مڃيندڙ ڀارت، پاڪستان، ايران ۽ دنيا جي ٻين ملڪن ۾ ڪي ٿورا ئي وڃي رهيا آهن پر ان جو اثر دنيا جي بين ملڪن جي ماڻهن جي مذهبن ۽ ثقافت تي تمام گھڻو رهيو آهي. ليکڪ پال ڪريواڪزيڪ پنهنجي ڪتابIn Search of Zarathustra ۾ تفصيلي طور ان مذهب جي مختلف پاسن جو جائزو ورتو آهي.
زرتشت جو واسطو مذهبي پروهتن جي گھراڻي سان هو. سندس ڄم جو هنڌ بلخ ٻڌايو وڃي ٿو. سندس ڄم جي تاريخ متعلق ڪا پڪ ناهي پر اهو چيو وڃي ٿو ته ممڪن آهي ته هو 1200 قبل از مسيح ۾ پيدا ٿيو هجي جيڪو حضرت موسا جي دور جي ويجھو آهي يا اهو به ممڪن آهي ته اهو سن 1700 قبل از مسيح هجي جيڪو حضرت ابراهيم جي دور جي ويجھو آهي. ليکڪ جو خيال آهي ته سندس تعلق آريائن سان آهي جن مان هڪ حصو هندوستان واري پاسي هليو ويو جڏهين ته ٻيو حصو ايران ۾ رهجي ويو. ان ڪري نه رڳو سنڌو جي ڪناري لکيل ويدن جي ٻولي سنسڪرت ۽ زرتشت جي اوستا ۾ ڪافي مماثلت آهي پر ڪي خيال ته بلڪل ساڳيا آهن.
زرتشت کان اڳ سندس ملڪ جا ماڻهو گھڻن ديوي ديوتائن کي مڃيندا هئا. زرتشت اهو خيال پيش ڪيو ته خدا رڳو هڪ آهي جنهن جي اختيار ۾ هر شي آهي ۽ ان کي هن اهورا مزدا جو نالو ڏنو جڏهين ته بدي جي قوت کي هن پهرين ڪوڙ ڪوٺيو ۽ پوء ان کي اهرمن جو نالو ڏنو. سندس چوڻ هو ته انهن ٻنهي قوتن جي وچ ۾ لاڳيتي ڇڪتاڻ ۽ جنگ جاري رهي ٿي ۽ ماڻهو کي بدي خلاف ويڙه ۾ چڱا ئي جو پاسو وٺڻ گھرجي.
جيئن هر پيغمبر ۽ مصلح سان ٿيندو رهيو آهي ائين زرتشت سان به ٿيو ته پهرين ته ان ڳالھه تي سندس نندا ڪئي ويئي ته هي اسانجي خدائن کي گھٽ وڌ ٿو ڳالھائي ۽ ٻيو ته ڀلا ملڪ ۾ ايترن معتبر ۽ عالم فاضل ماڻهن جي هوندي نيٺ هن کي ڇو چونڊيو ويو آهي. ان ڪري هو پاڻ خدا سان هي شڪايت ڪري ٿو ته سندس ڪير به ڳالھہ نه ٿو ٻڌي، نه عام ماڻهو ٿا ٻڌن ۽ نه ئي امير ۽ بادشاه ٿو ٻڌي. هو ان سڄي صورتحال جي ڪري لڏي ٻئي ملڪ هليو ويو جتي بادشاه سندس ڳالھہ ٻڌي ٿو ۽ ان کي مڃي ٿو. هو اتي ڊگھو عرصو رهيو، ٽي شاديون ڪيائين ۽ اٽڪل ستتهر سالن جي عمر ۾ سندس مذهبي مخالفن کيس قتل ڪري ڇڏيو. کانئس پوء گھڻين پراڻين ديوي ديوتائن کي وري ان نئين مذهب جو حصو بڻايو ويو جن کي زرتشت ٻاهر ڪڍي ڦٽو ڪيو هو.
زرتشت کان اڳ يهودين ۽ ٻين مذهبن وٽ نيڪي ۽ بدي لاء هڪ ئي خدا جو تصور هو. سندس فلسفي جي خاص ڳالھہ جيڪا ان کي اڳ وارن مذهبن کان مختلف ڪري ٿي اها آهي ته هن نيڪي ۽ بدي لاء ڌار ڌار خدائن جو تصور ڏنو. ساڳي وقت هن موت کانپوء زندگي، جنت، دوزخ ۽ ملائڪن جو تصور ڏنو جيڪي ڳالھيون اڳوڻن مذهبن ۾ نه هيون. يهودين جي يروشلم ڇڏڻ ۽ بابل ۾ اچڻ کان اڳ وارين ڪتابن ۾ به اهي ڳالھيون نه هيون جيئن اڳ حضرت دائود جي ڪنهن ڪوتاهي جي حوالي سان ان کي بجائي شيطان جي گمراه ڪرڻ جي يهودين جي خدا يهوا جي کاتي ۾ وڌو ويو هو. بابل ۾ جيڪا بائبل لکي ويئي ان ۾ اهي ڳالھيون شامل ڪيون ويون هيون. ليکڪ جو خيال آهي ته ان وقت يهودين جا ڪي طئي ٿيل مذهبي اصول ۽ طور طريقا نه هئا ۽ مختلف گروه ۽ فرقا پنهنجي پنهنجي ليکي مختلف ڳالھہين جي وضاحت ڪندا هئا. ان ڪري انهن ڳالھين متعلق مختلف گروهن ۽ فرقن ۾ اختلاف هئا پر اهو گروه نيٺ حاوي ٿي ويو جنهن انهن ڳالھين کي صحيح سمجھيو ٿي. ان کان پوءِ عيسائين انهن ڳالھين کي گھڻي رد و ڪد ۽ مبهم انداز ۾ پنهنجي مذهب ۾ آندو جڏهين ته اسلام ۽ مسلمانن نهايت واضح انداز ۾ انهن ڳالھين کي پنهنجو ڪيو.
جيتوڻيڪ زرتشت مذهب جو ڪتاب اوستا ۽ سندن گوٿڪ آهن جن جو اهي پنهنجي عبادت دوران ورد ڪندا رهندا آهن پر اهم ڳالھ اها آهي ته زرتشت جي تعليم جو گھڻو حصو محفوظ نه رهي سگھيو آهي. ان جو اهم ڪارڻ اهو آهي ته ان وقت جي ايرانين وٽ لکت کي چڱو نه سمجھيو ويندو هو. ان وقت سڄي وچ اوڀر جي عام ٻولي ارامڪ هوندي هئي ۽ بادشاه جي دربار ۾ فارسي سان گڏ هڪ ارامڪ ڄاڻندڙ به هوندو هو جيڪو سڄي ڪاروائي کي لکندو ۽ ريڪارڊ ڪندو ويندو هو. اهو ساساني بادشاه اردشير جي دور ۾ ٿيو جڏهين هن پنهنجي سلطنت جي پرڳڻن جي گورنرن کي اهو حڪم ڏنو ته اهي اوستا جون ٻه ڪاپيون رکن ۽ ساڳي وقت پنهنجي دربار جي مذهبي عالم تانسر کي چيو ته هو مختلف علائقن مان زرتشت جي تعليمات کي گڏ ڪرڻ جو ڪم ڪري.
ان سلسلي ۾ زرتشت عالمن جو هڪ خيال اهو به آهي ته سڪندراعظم جي ايران تي ڪيل حملي ۾ ڦرمار ۽ باهين ڏيڻ جي واقعن ۾ اهو ريڪارڊ تباه ٿي ويو هو. ايران جي اها روايت هوندي هئي ته نوروز جي موقعي تي سلطنت جي هر حصي مان گورنر ۽ امير بادشاه کي عزت ڏيڻ ۽ پنهنجي تابعداري ڏيکارڻ لاء خاص تحفا آڻيندا هئا. سڪندر کي اها توقع هئي ته هاڻي اها ساڳي حيثيت کيس ڏني ويندي ۽ کيس ايران جو بادشاه مڃيو ويندو پر سندس اها توقع پوري نه ٿي سگھي ۽ ڪاوڙ ۾ هن پنهنجي فوج کي محلن ۽ شهرن کي باهيون ڏيڻ، ڦرمار ڪرڻ ۽ ايراني عورتن جي عزتن سان کيڏڻ جي کلي ڇوٽ ڏيئي ڇڏي. ايرانين جو چوڻ آهي ته اهو سڀڪجھ ڪرڻ جي باوجود ايران ۾ سڪندر جو نالو نشان باقي نه رهيو جڏهين ته ايران ۽ ايراني ماڻهو اڄ به ساڳي ريت باقي آهن.
سائرس لاء اهو چيو وڃي ٿو ته هو زرتشت جو پوئلڳ نه هو. ساڳي ريت جيڪو نوروز جو ڏڻ ملهايو وڃِي ٿو اها زرتشت جي روايت ناهي پر سائرس اها بابل فتح ڪرڻ وقت اتان کڻي آيو هو. اتان جا شهري مردوڪ ديوي جو ساليانو ڏڻ ملهائيندا هئا جنهن ۾ هو اتان جي بادشاه جي اڳواڻي ۾ ديوي کي مندر مان ڪڍي شهر ۾ گھمائيندا هئا ۽ خوشيون ملهائيندا هئا. سائرس جي بابل کي فتح ڪرڻ جو هڪ ڪارڻ انهن اهو ٻڌايو ته ان سال بادشاه شهر ۾ نه هو ۽ شهري اهو ڏڻ نه ملهائي سگھيا هئا جنهن جي ڪري ديوي ناراض ٿي ويئي هئي ۽ کين سائرس هٿان شڪست جو منهن ڏسڻو پيو هو. جڏهين ته دارا لاء چيو وڃي ٿو ته هو زرتشت مذهب تي سختي سان عمل ڪندو هو ۽ سندس دور ۾ ان کي ڄڻ هڪ سرڪاري مذهب جي حيثيت حاصل هئي.
ساڳي ريت ايران سان واسطو رکندڙ ماني، جنهن کي روشني جو پيغمبر پڻ چيو وڃي ٿو، 216 عيسوي ۾ پيدا ٿيو ۽ 274 عيسوي ۾ وفات ڪيائين بلڪ کيس ماريو ويو. زرتشت نيڪي ۽ بدي جي ڳالھہ ڪندو هو جڏهين ته ماني روح ۽ مادي ۽ روشني ۽ اونداهي وچ ۾ ويڙه جي ڳالھہ ڪندو هو. سندس چوڻ هو ته کيس روشني نظر ايندي هئي. ٻارنهن ۽ چوويه سالن جي عمر۾ کيس روحاني تجربا ٿيا جن ۾ سندس چوڻ هو ته کيس چيو ويو ته پنهنجي پي، جيڪو هڪ مذهبي عالم هو، جي مذهب کي ترڪ ڪري ماڻهن تائين يسوع جي صحيح تعليم کي پهچائي. ان حوالي سان هن هندوستان ۽ خاص طور سنڌ ۽ توران جو سفر ڪيو. سندس تبليغ جو هڪ خاص طريقو هوندو هو. هو بجائي عام ماڻهو ڏانهن وڃڻ جي اميرن ۽ بادشاهن کي پنهنجي پاسي آڻڻ جي ڪوشش ڪندو هو. هن ڇھه ڪتاب شامي ٻولي ۾ لکيا جڏهين ته ستون بادشاه لاء وچولي دور جي فارسي ۾ لکيو. شاه پور پهرئين جي دور ۾ هن سندس ڪجھ گورنرن وغيره کي پنهنجي پاسي آڻڻ کانپوء بادشاه تائين رسائي حاصل ڪئي هئي. بادشاه جو چوڻ هو ته هن پهرين ته کيس مارائڻ لاء سوچيو هو پوء روشني جو معجزو ڏسي هن اهو ارادو بدلائي ڇڏيو. هن ماني کي اها اجازت ڏني ته هو سندس سلطنت ۾ گھمي ڦري پنهنجي تبليغ جو ڪم ڪري سگھي ٿو. شاهپور کان پوء سندس وڏو پٽ حڪمران ٿيو ۽ هن به ماني کي اهي ساڳيون سهولتون ڏنيون جيڪي سندس پي ڏنيون هيون پر کانئس پوء سندس ننڍو ڀاء بهرام حڪمران ٿيو. ان وقت دربار جي زرتشت عالم ڪارتر کي ماني جي دربار ۽ سلطنت ۾ اثر رسوخ وڌڻ جي صورت ۾ پنهنجي لاء خطرو محسوس ٿيو. هن بادشاه کي ان ڳالھہ تي قائل ڪيو ته ماني کان زرتشت مذهب کي خطرو آهي ان ڪري نه رڳو اهو ته کيس ڪي سهولتون نه ڏنيون وڃن پر مٿس پابنديون لڳايون وڃن. ان وقت کان ئي اها ڳالھہ واضح هئي ته جڏهين ڪنهن به مذهب کي سرڪاري حيثيت ۽ سرپرستي حاصل ٿيندي آهي ته ٻئي ڪنهن به مختلف نڪته نظر جي ماڻهو لاء زندگي ڏکي ٿي پوندي آهي. ماني بهرام جي دربار ۾ وڃي ٿو ۽ کيس ياد ڏياري ٿو ته سندس پي ۽ ڀاء ساڻس ڪهڙو نه بهتر ورتاء ڪيو هو ۽ سهولتون ڏنيون هيون پر بهرام سندس ڪابه ڳالھہ نه ٿو ٻڌي. هو کيس زنجيرن ۾ جڪڙڻ جو حڪم ڏئي ٿو ۽ جيسين سندس تن ۾ ساه رهي ٿو هو ائين جڪڙيل رهي ٿو. بهرحال ماني جي گذاري وڃڻ سان سندس خيال ۽ مذهب ختم نه ٿيو ۽ گھڻا ماڻهو سندس پوئلڳ رهيا.