عورت، ليکڪا ۽ ماءُ
ترڪي جي نامياري ناول نگار ايلف شفق پنهنجي ڪتاب Black Milk- on Mother hood and Writing ۾ انهن سوال جو دنيا جي گھڻين ليکڪائن جي زندگي جي حوالي سان جائزو ورتو آهي. اصل ۾ کيس ان سلسلي ۾ پنهنجي لاء جواب گھربل هو ته هو هڪ ليکڪا جي حيثيت ۾ پنهنجي زندگي لاء ڪهڙو فيصلو ڪري. اهو سوال سندس لاء انڪري به ڏکيو ۽ اهم هو ته کيس اڪيلي ماء، جنهن کي سندس مڙس جواني ۾ ئي ڇڏي هليو ويو هو، پالي نپائي وڏو ڪيو هو. منجھس مڙدن لاء ڪا نفرت نه هئي پر ساڳي وقت سندس اندر هڪ اڻ تڻ هئي ۽ هو ڪنهن هڪ فيصلي تي بيهي نه پئي سگھي. شروع ۾ هو اهو فيصلو ڪري ٿي ته جيئن ته هڪ ليکڪ جي حيثيت ۾ هو گھڻو وقت مختلف ملڪن جي سفر ۽ لکپڙه جي ڪمن ۾ مصروف رهي ٿي ان ڪري پنهنجي گھر، مڙس ۽ ٻار جي ذميوارين کي چڱي ريت نڀائي نه سگھندي ان ڪري کيس شادي جي جنجھٽ ۾ پوڻ نه گھرجي. هو ان ڳالھہ کي مڃي ٿي ته ليکڪ هڪ غير سماجي شخص هونڌو آهي جيڪو ماڻهن کان ڌار پنهنجي ئي خيالن ۾ رهندو آهي ۽ ان کي ئي دنيا جو مرڪز ۽ پاڻ کي ان جو خدا خيال ڪندو آهي. هو مختلف موقعن تي ان ڳالھہ جو اظهار ڪندي رهندي هئي ۽ ساڳي وقت پنهنجي ماء کي به اها ڳالھہ چوندي رهندي هئي. ان ڪري جڏهين هن شادي ڪئي ته اها سندس ماء سميت سندس گھڻن پڙهندڙن جي توقع جي خلاف بلڪه گھڻن لاء صدمي مثل هئي ۽ گھڻن ماڻهن کانئس وضاحت گھرڻ شروع ڪئي ته هاڻي ايلف شفق ليکڪ، جنهن چيو ٿي ته اها شادي نه ڪندي، جو ڇا ٿيندو.
هو ان دوران جنهن تجربي مان گذري ٿي ان جي اپٽار ڪندي ٻڌائي ٿي ته ترڪي جي هڪ ٻي عورت ليکڪا عدالت اگاگو، جيڪا پاڻ اڪيلي رهندي هئي، کيس هڪ ڏينهن چانه جي دعوت تي گھرايو. ساڻس ملاقات کيس اڃا ان سلسلي ۾ وڌيڪ سنجيدگي سان سوچڻ تي مجبور ڪيو. ان سلسلي ۾ سندس ذهن ۾ پهرين ليو ٽالسٽائي جي زال صوفيا اندروينا برس جو خيال اچي ٿو جيڪا ٽالسٽائي کان سورنهن سال ننڍي هئي. شروع جي سالن ۾ منجھن گھڻو پيار هو ۽ کين تيرنهن جڏهين ته ڪن جي چوڻ موجب اوڻويه ٻار ٿيا جن مان پنج گذاري ويا. صوفيا ڄڻ پنهنجي پوري زندگي پنهنجي مڙس لاء وقف ڪري ڇڏي هئي. هڪ پاسي هو ٻارن جو خيال ڪندي هئي ته جيئن اهي پنهنجي پي جي لکپڙه جي ڪم ۾ رخنو نه وجھن ته ٻئي پاسي هو ان لاء هڪ سيڪريٽري جو ڪم به ڪندي هئي. هن نه رڳو ناول وار اينڊ پيس جا نوٽس ورتا پر ان کي ست ڀيرا Rewrite ڪيو. بيماري دوران کيس اهو اونو هونڌو هو ته سندس لکڻ جي ڪم جو ڇا ٿيندو. اڳتي هلي ٽالسٽائي مٿس شڪ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ سندن ناتا خراب ٿيڻ شروع ٿيا. گھڻن نقادن جو چوڻ آهي ته ناول اينا ڪرينا ٽالسٽائي جي ان ذاتي زندگي جو عڪس پيش ڪري ٿو جنهن ۾ هڪ جوان زال کي پنهنجي مڙس سان بيوفائي ڪندي ڏيکاريو ويو آهي. صوفيا کي ايستائين رڳو ٽالسٽائي جي نظر سان ئي ڏٺو ويو آهي جڏهين ته رڳو تازو ئي سندس هڪ ڊائري لکندڙ، دانشور ۽ واپاري عورت وارو ڪردار پڻ سامهون آيو آهي.
هو پنهنجي ڪتاب ۾ تفصيل سان اهو جائزو وٺي ٿي ته دنيا جي مختلف حصن ۾ عورت ليکڪائن کي ڪهڙن مسئلن سان منهن ڏيڻو پيو آهي. ورجينا وولف جو اهو سوال ته ڇا جيڪڏهين شيڪسپيئر جي ڀيڻ هجي ها ته اها اهي سڀ ناٽڪ لکي سگھي ها. سندس جواب ان ڪري نه ۾ ناهي ته منجھس اهڙي قابليت ۽ صلاحيت نه هجي ها پر ان ڪري ته هڪ عورت هئڻ جي حيثيت ۾ سندس واٽ ۾ اهي رنڊڪون هجن ها جيڪي شيڪسپيئر جي واٽ ۾ نه هيون. ساڳي ريت هو عرب، ايران ۽ ترڪي جي مشهور شاعر فاضلي جي باصلاحيت ڀيڻ فيروزه جو ذڪر ڪري ٿي جنهن جي لاء چيو وڃي ٿو ته اها پنهنجي شاعري کي لوڪ آڏو پڌرو نه ڪندي هئي ۽ فاضلي جي گھڻي شاعري دراصل فيروزه جي ئي آهي. ساڳي ريت اوڻهويهين صدي جي آخر جي ترڪ ناول نگار فاطما عاليا لڪل طور پنهنجا ناول لکندي هئي ته جيئن سندس مڙس ۽ خاندان کي ڪنهن شرمندگي کي منهن ڏيڻونه پئي. پر هڪ ڏينهن هن پنهنجو نالو استعمال ڪرڻ ڇڏي ڏنو ۽ هڪ عورت جي نالي سان پنهنجين تخليقن کي شائع ڪرايائين. 1950 جي ڏهاڪي جي هڪ ترڪ نوجوان ليکڪا يورپي نالي سان پنهنجا ناول شائع ڪرايا. کانئس جڏهين ان جو ڪارڻ پڇيو ويو ته سندس ڇوڻ هو ته ناول ۾ جيئن ته جنس متعلق گھڻو مواد هو ان ڪري هو ان کي پنهنجي نالي سان شائع ڪرڻ نه پئي چاهي. ان سلسلي ۾ وڪٽورين دور جي انگريز ناول نگار ميري اين ايونس هڪ ذڪر جوڳو نالو آهي جنهن جڳ مشهور ناول نگار جارج ايليٽ جي نالي سان شهرت ماڻي. سندس چوڻ هو ته کيس عورتن جي پيار، محبت وغيره جي موضوعن کان نفرت آهي ۽ اها ائين لکڻ ڇاهي ٿي جيئن مڙد لکن ٿا.
ساڳي وقت ليکڪا انهن عورت ليکڪائن جي زندگي جو پڻ جائزو ورتو آهي جن کي پنهنجي شادي شده زندگي ۾ مختلف تجربن ۽ مسئلن مان گذرڻو پيو آهي. سائمن دي بوئير ۽ سارتري جو معاملو ته هڪ آدرشي معاملو هو پر ساڳي وقت سلويا پلاٿ ءَ ٽيڊ هيوز، جيڪي ٻيئي ڄاتل سڃاتل ليکڪ، هڪ ٻئي کي سمجھندڙ ۽ هڪ ئي انداز ۾ سوچيندڙ ۽ لکندڙ هئا، جو معاملو هڪ ٽريجڊي تي ختم ٿئي ٿو. سلويا پلاٿ جيڪا سمجھي ٿي ته ٻار جي پيدائش سندس زندگي ۽ لکڻين ۾ وڏي تبديلي آڻيندي گھڻي عرصي تائين گھر ۾ اڪيلي رهڻ ۽ ادبي ماحول کان ڌار هئڻ کي سهي نه ٿي سگهي. پنهنجي مڙس کان ڌار ٿيڻ ۽ پوء آپگھات ڏانهن وڃڻ سندس مقدر بڻجي ٿو. ساڳي صورتحال زيلدا فٽرزگلد جي باري ۾ به نظر اچي ٿي جيڪا پنهنجي ليکڪ مڙس سان انتهائي خوش گذاريندي ڪجھ معاملن تي اختلافن جو شڪار ٿي وڃي ٿي. ٿلهي ليکي ائين چئي سگھجي ٿو ته مڙد ليکڪن جي ڀيٽ ۾ عورت ليکڪائن جي زندگي مختلف ۽ ڏکي رهي آهي.
ليکڪا پنهنجي متعلق هڪ نهايت دلچسپ مشاهدو ڏنو آهي. جڏهين هڪ ڀيرو هو اهو فيصلو ڪري ٿي ته کيس هاڻي اڪيلو ئي رهڻو آهي ۽ شادي ناهي ڪرڻي ۽ پنهنجو سڄو وقت لکڻ پڙهڻ ۽ لائبريري وغيره ۾ صرف ڪري ٿي ته سندس جسم ۾ عجيب تبديليون رونما ٿين ٿيون. پنهنجي ماهواري ۾ بيقاعدگي ۽ چمڙي وغيره جي خشڪ ٿيڻ جي ڪري هو پنهنجي عورت هئڻ وارين خاصيتن کي وڃائڻ لڳي ٿي. هو پنهنجي ڊاڪٽر سان صلاح ڪري ٿي جيڪو مختلف ٽيسٽن کانپوء کيس ٻڌائي ٿو ته کيس ڪاٻه بيماري ناهي بس سندس دماغ جي جسم تي حاوي ٿيڻ ۽ جسم جو خيال نه ڪرڻ جي ڪري اهي تبديليون ٿيون آهن. پنهنجي زندگي گذارڻ جي انداز کي بدلائڻ سان هو ان ڪيفيت مان نڪري سگھي ٿي. پوء ڊاڪٽر جي ان صلاح تي عمل ڪرڻ سان هو واقعي ان ڪيفيت مان نڪري هڪ معمول جي زندگي ڏانهن اچي وڃي ٿي.
سندس ايوب سان ملاقات استنبول ۾ دوستن جي هڪ گڏجاڻي ۾ ٿي ۽ پوء سندن ملاقاتن جو سلسلو جاري رهيو جيڪو نيٺ سندن شادي تي ختم ٿيو. پهرئين ٻار جي ڄمڻ تي، جڏهين سندس مڙس لازمي فوجي ڊيوٽي تي ويل هو، هو شديد ڊيپريشن جو شڪار ٿي وڃي ٿي جنهن سان لکڻ پڙهڻ سميت سندس زندگي جون سڀ سرگرميون متاثر ٿين ٿيون. هو گھڻو وقت تڪليف ۾ گذاريندي نيٺ پنهنجي همت سان ان مرحلي مان نڪري ٿي ۽ ٻئي ٻار ٿيڻ وقت کيس اهڙي ڪنهن ڪيفيت مان گذرڻو نه ٿو پئي. ان کان پوء هن پنهنجو لکڻ جو ڪم جاري رکيو ۽ ايندڙ سال ناول Forty Rules of Love مڪمل ڪيو. سندس چوڻ آهي ته ماء ٿيڻ جو تجربو هر ليکڪا لاء مختلف آهي ۽ ڪو هڪ فارمولو سڀني تي لاڳو نه ٿو ڪري سگھجي. ساڳي ريت ماء ٿيڻ جي پيچيدگين کي پڻ سمجھڻ جي ضرورت آهي ۽ رڳو اهو چوڻ ڪافي ناهي ته ماء ٿيڻ هڪ پوتر ڪم آهي ۽ رڳو ان تي ئي ڌيان ڏيڻ گھرجي يا اهو ته هڪ اهڙي عورت هجي جيڪا ماء ٿيڻ کانسواء دنيا جا سڀ ڪم ڪري ۽ انهن تي ئي سندس ڌيان هجي.