مختلف موضوع

ڳالھيون ڪتابن سنديون

رئوف نظاماڻي جو ڪتاب ”ڳالھيون ڪتابن سنديون“، سنڌيءَ ۾ پنھنجي نوعيت جو منفرد ڪتاب آھي، جيڪو سندس مطالعي ھيٺ آيل ڪتابن تي تبصرن تي مشتمل آھي. ڪتاب ۾ ڪل 92 مضمون آھن، جن ۾ 80 کن ڪتابن تي تبصرا آھن. جن ليکڪن جي ڪتابن تي تبصرا ڪيا ويا آھن سي بہ ادب، صحافت ۽ سياست سميت مختلف ميدانن جا تمام وڏا نالا آھن. انھن ۾ جارج آرويل، آرٿر ڪوئسلر، سولزي نٽسن، ارونڌتي راءِ، نجيب محفوظ، طحهٰ حسين، ايلف شفق، ازبل آلندي، رابرٽ فسڪ، ايم ايڇ پنھور، محمد حنيف ۽ طاھر بن جلون شامل آھن. انھيءَ کانسواءِ ھن ڪتاب ۾ اردو ۽ سنڌيءَ جي ڪافي ڪتابن تي تبصرو آھي، جن جي ليکڪن ۾ نور ظھير، فھميدہ رياض، انتظار حسين، جميلہ ھاشمي، جمال نقوي، خالد طور، رسول بخش پليجي، شاھ محمد پيرزادي، انور ابڙي، چندر ڪيسواڻي، رسول ميمڻ، قاسم ميرجت، شبير شر ۽ منور سراج سوڌو ٻيا ليکڪ شامل آھن.

Title Cover of book ڳالھيون ڪتابن سنديون

عربن جي سنڌ تي ڪاهه ۽ اڻويھه عورتون

رسول ميمڻ سنڌي فڪشن ۾ هڪ ڄاتل سڃاتل نالو آهي، هڪ ڊگھي عرصي کان لاڳيتو لکندڙ ليکڪ جيڪو پنهنجن موضوعن جي نواڻ سان پڙهندڙن کي حيرت ۾ وجھندو رهندو آهي. ڊڪشن ۽ اسٽائيل وغيره جي لحاظ کان سندس هر تخليق ٻي کان مختلف هوندي آهي ۽ ان متعلق اڳواٽ اندازو لڳائڻ ڏکيو هوندو آهي. اها ڳالھه سنڌي ليکڪن جي حوالي سان گھٽ ئي ڏسڻ ۾ آئي آهي. ان ڪري پنهنجي ڊڪشن ۽ اسٽائيل وغيره جي لحاظ کان کيس ڪنهن هڪ ڪيٽيگري ۾ نه ٿو وجھي سگھجي. بهرحال هڪ ڳالھہ جيڪا سندس لکڻين کي هڪٻئي سال ڳنڍي ٿي اها آهي سندس اندر ۾ لڪل درد جنهن کي هو پنهنجن ڪردارن ۾ منتقل ڪندورهي ٿو ۽ پڙهندڙن کي ان کي محسوس ڪرڻ تي مجبور ڪري ٿو. پر اهو درد ساڳي وقت هڪ حساس فنڪار جيان سندس اندر ۾ پڻ موجود رهي ٿو ۽ نئين تخليق جوڪارڻ بڻبو رهي ٿو.
رسول جنهن تيزي سان لکي ۽ ڇپجي رهيو آهي ان ۾ سندس ڪنهن لکڻي ۽ ڪتاب کي نئون چوڻ شايد مناسب نه ٿئي. هن وقت منهنجي مطالعي ۾ سندس ناول اڻويھه عورتون آهي. جيتوڻيڪ ناول جو پس منظر تاريخي آهي ۽ سنڌ تي عربن جي ڪاھه جي حوالي سان لکيل آهي پر جيئن ليکڪ پاڻ چئي ٿو ته ناول جو پس منظر تاريخ آهي پر پيش منظر خيالي آهي. ڇاڪاڻ ته اهو ڪو تاريخ جو بيان ناهي. اهو تاريخ ڏانهن ليکڪ جو هڪ احساساتي ردعمل آهي. پر ان سلسلي ۾ ناول شاعري ۽ ڪهاڻي کان ان لحاظ کان مختلف هوندو آهي ته اهڙي موضوع سان لاڳاپيل ناول رڳو هڪ احساس جو اظهار ناهي هوندو پر ان ۾ هڪ تحقيق جي پڻ ضرورت هوندي آهي ۽ پوري ماحول کي نظر ۾ رکڻو پوندو آهي. اها ڳالھه ليکڪ جي زير نظر رهي آهي ۽ هن ان ڳالھه جو اظهار به ڪيو آهي ته جيئن ته ان دور متعلق گھڻو تاريخي مواد دستياب ناهي ان ڪري کيس گھڻي ڀاڱي پنهنجي تصور تي ڀاڙڻو پيو آهي. ان ناول کي سنڌ جي تاريخ جي حوالي سان لکيل انهن ناولن جو تسلسل چئي سگھجي ٿو جيڪي ورهاڱي کان پوء قوم پرست تحريڪ جي زير اثر لکيا ويا جن تي تاريخ کان وڌيڪ ليکڪ جو احساس ۽ جذبو حاوي رهيو آهي.
عربن جي ڪاھه سنڌ جي تاريخ جو هڪ نهايت اهم واقعو آهي جنهن سنڌ جي تاريخ، آبادي جي بيهڪ ۽ مذهب وغيره کي ڄڻ ته هميشه لاء بنيادي لحاظ کان تبديل ڪري ڇڏيو. ان ڪاھه اڳتي هلي هڪ مذهبي ۽ تقدس جي شڪل اختيار ڪري ورتي. ان ڪري اهو موضوع نئين ملڪ،جنهن جو بنياد ئي مذهب تي هو ۽ جنهن ننڍي کنڊ ۾ پنهنجي تاريخ جي شروعات ئي سنڌ ۾ عربن جي اچڻ سان ڪئي ٿي، جي ٺهڻ کانپوء وڌيڪ حساس ٿي پيو. ان حوالي سان ان موضوع تي لکڻ تاريخ جي ٻين موضوعن تي لکڻ کان مختلف آهي. ساڳي وقت سنڌ ۾ جيڪا قومي تحريڪ اڀري ان کي پنهنجا متبادل گھربل هئا جيڪي رياست جي نظرئي ۽ پيش ڪيل تاريخ جي مقابلي ۾ پيش ڪري سگھجن. ڏاهرساڄي ڌر جي دانشورن لاء ڪافر ۽ ملعون هو، جيئن ليکڪ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو ان سلسلي ۾ حوالو ڏنو آهي، پر جي ايم سيد ان کي سنڌ جي سورمن ۾ شمار ڪري ٿو جنهن پنهنجي وطن جو بچاء ڪندي قرباني ڏني. رسول ميمڻ ناول جي شروعات ۾ ئي پنهنجي نڪته نظر کي واضح ڪري ڇڏيو آهي.ته ڏاهر سنڌ ملڪ جو اهو بادشاه هيو جنهن ڌارين سان جنگ جوٽي پوء اها جنگ سنڌي عوام لاء هئي يا پنهنجي شهنشاهيت کي تحفظ ڏيڻ لاء. هو چئي ٿو ته ليکڪ جي حيثيت ۾ مان ڌر ناهيان پرمنهنجو ملڪ سنڌ آهي، منهنجيون همدرديون سنڌ سان آهن نه ڪي راجائن ۽ سپه سالارن سان.
ناول جا ڪردار نه ته راجا ۽ سردار آهن ۽ نه ئي جرنيل جن کي دشمن خلاف غير معمولي بهادري جا ڪارناما ڪندي ڏيکاريو ويو هجي ۽ نه اهي اوڻويھه عورتون ڪي شهزاديون ۽ حڪمران خاندان سان واسطو رکندڙ آهن پر اهي سڀ عام ماڻهو ۽ مندر جون داسيون آهن جن کي برهمڻ آباد تي حملي وقت غلام بڻائي عراق(شام) جي حاڪم کي موڪلڻ لاء بحربانيا موڪليو ٿو وڃي. ناول جو هيرو ڪهيداس بازيگرن جي قبيل سان واسطورکندڙ هڪ شخص آهي جيڪي مختلف شهرن ۽ ڳوٺن ۾ گھمي پنهنجي روزي ڪمائين ٿا. هو بس هڪ عام ماڻهو آهي جنهن جي لاء حب الوطني وغيره سڀ ثانوي شيون آهن ۽ جيڪڏهين ڪنهن ڳالھہ جي ڪا اهميت آهي ته اها آهي پنهنجي محبوبه هارانسي کي قيد مان آزاد ڪرائڻ. سندس ڪا ماورائي حيثيت ناهي جنهن جي اهڙي قسم جي ناولن ۾ گھڻي گنجائش هوندي آهي. خاص طور تي ان وقت جڏهين هو شهزادي جي علاج لاء جڙي ٻوٽين جي ڳولا ۾ اروڙ پهچي ٿو جتي جنگ لڳل هجي ٿي ۽ ڏاهر جي مرڻ جي پڪ ٿي وڃي ٿي. ان وقت به سندس ذهن تي سندس محبوبه جو ئي خيال هجي ٿو ته واپس موٽي ان کي ڪيئن آزاد ڪرائجي. ان سان ان وقت ماڻهن جي حڪمرانن سان هڪ لاتعلقي جي پڻ خبر پئي ٿي جن جي لاء پنهنجي ذاتي زندگي جي حوالي سان حڪمرانن جي بدلجڻ سان ڪو خاص فرق نه پيو پئي. هونئن به ڏاهر جي شڪست ۽ عربن جي سوڀاري ٿيڻ جو مک ڪارڻ سنڌي سماج جو اندروني طور ورهائجڻ ۽ ڏڦيڙ به هو. ان مقصد لاء جيتوڻيڪ هو بادشاه ۽ شهزادن کي پنهنجي مهارت جو يقين ڏياري پنهنجي لاء رعايتون ۽ پنهنجي محبوبه تائين پهچ حاصل ڪري ٿو پر انهن شعبن ۾ به کيس ڪي خاص ته ڇا بلڪ ڪي به ڪارناما ڪندي نه ڏيکاريو ويو آهي. اهڙي ريت بجائي پنهنجي مهارت جيِ بادشاه ۽ شهزادي جي انڌي اعتماد، جيڪو رڳو سندن اٻوجھائپ ۽ بيوقوفي کي ظاهر ڪري ٿو، جي ڪري ئي هو پنهنجي مقصد ۾ ڪاميابي ماڻي ٿو. گھڻين ڳالھہين کي ناول نگار نهايت سولو ڪري پيش ڪيو آهي. سندس بادشاه ۽ شهزادي کي اعتماد ۾ وٺڻ به هڪ سولي ڳالھہ ته اروڙ جي قيد خاني مان نڪري بحربانيا پهچڻ به سندس لاء ڪو مسئلو نه ٿو هجي. اهم ڳالھہ اها آهي ته هيرو کي ڪٿي به هٿيار کڻڻ ۽ استعمال ڪرڻ جي ضرورت نه ٿي پوي جيڪا ان ويڙه ۽ جنگ واري صورتحال ۾ هڪ اڻٽر ڳالھہ هوندي آهي.
ناول ۾ جيتوڻيڪ گھڻن ڪردارن کي متعارف ڪرايو ويو آهي پر سرگرم ڪردار رڳو ناول جي هيرو ڪهيداس جو آهي جڏهين ته باقي سڀ ٻيا ڪردار سندس مددگاريا غير سرگرم آهن. اها ڳالھہ خاص طور تي ناول جي هيروئن لاء چئي سگھجي ٿي جنهن جو ناول ۾ هيرو لاء رڳو هڪ اتساه هئڻ کانسواء ٻيو ڪو خاص ڪردار ناهي.
هڪ بنيادي ڳالھه جنهن کي ليکڪ نظرانداز ڪري ويو آهي اها اها ته سنڌ تي عرب ڪاه اموي دور ۾ ٿي هئي ۽ ان وقت ان جي گادي جو هنڌ دمشق شام هو جڏهين ته ناول ۾ تواتر سان ان کي بغداد ۽ عراق ڪري پيش ڪيو ويو آهي.
ناول جو ڪينواس ڪهاڻي کان وسيع هوندو آهي ۽ ان ۾ ماحول کي وسيع تناظر ۾ پيش ڪيو ويندو آهي. هي ناول جيئن ته هڪ عام ماڻهو جي حوالي سان لکيل آهي ان ڪري سنڌ جي تاريخ جي ان باب جي اهميت کي نظر ۾ رکندي ليکڪ کان اها گھر ڪري سگھجي ٿي ته هو ان وقت جي حالتن جو هڪ خاڪو پيش ڪري ها. اهو ان لحاظ کان اڃا وڌيڪ مناسب ٿئي ها ته ناول جو هيرو شڪست کي ڏسندي فليش بيڪ ۾ ان سڄي صورتحال جا ڪارڻ ڄاڻائي سگھي ها. ڇاڪاڻ ته هڪ عام ماڻهو هئڻ جي باوجود هو هڪ ته هڪ باشعور شخص آهي ۽ ٻي ڳالھه ته ان سڄي صورتحال سندس زندگي کي سڀ کان وڌيڪ متاثر ڪيو آهي. اهو ان ڪري به ممڪن آهي ته هن وقت ان موضوع تي رڳو چچ نامو اڪيلو ذريعو ناهي پر ٻيو گھڻو مواد به دستياب آهي جنهن مان اها ڄاڻ حاصل ٿئي ٿي ته ڏاهر ۽ سنڌي فوجن جي هارائڻ جو ڪارڻ رڳو سندن فوجي ڪمزوري يا عربن جي فوجي طاقت نه هئي پر ملڪ اندر اهڙيون قوتون موجود هيون جيڪي ڏاهر سان بغاوت ڪري وڃي عربن سان شامل ٿيون هيون. ان سلسلي ۾ ان عنصر کي به نظر ۾ رکڻ ضروري آهي ته ان وقت سنڌ جي آبادي جي گھڻائي جو مذهب ٻڌ مت هو جڏهين ته حڪومت ڪندڙ برهمڻ هئا. ڏاهر سنڌ جو آخري هندو حڪمران هو ۽ سندس دور تائين ئي سنڌ جي هندن ۾ ذات پات جو نظام رهيو آهي جيڪو پوء آهستي آهستي ختم ٿيندو ويو. ان مذهبي فرق ۽ سماجي ڏڦيڙ به ڏاهر جي حڪومت کي ڪمزور ڪرڻ ۾ هڪ اهم ڪردار ادا ڪيو.
ناول بنيادي طور تاريخ کان وڌيڪ تصور تي ٻڌل آهي، جيئن اڳ به ذڪرٿيل آهي، پر تصور حقيقت تي وڌيڪ حاوي ٿي ويو آهي ۽ هيرو ڄڻ الف ليلوي داستان جو ڪو ڪردار محسوس ٿئي ٿوجنهن جي لاء سڀ ڪم اک ڇنڀ ۾ سولا ٿي پون ٿا. موضوع جيئن ته سنڌ جي تاريخ جي هڪ اهم باب سان لاڳاپيل آهي ان ڪري اهو هڪ ڪهاڻي جي حوالي سان ته ٺيڪ آهي پر پڙهندڙ ناول جي حوالي سان ان ۾ ڪجھ کوٽون محسوس ڪري ٿو. اهو ان ڪري به آهي ته سنڌي ۾ اهو ان دور جي حوالي سان شايد پهريون ناول آهي جيڪو هڪ سڄاڻ ليکڪ جي قلم ذريعي پڙهندڙن تائين پهتو آهي.