حيدرآباد ۽ عامل
ساز اگروال پنهنجي ڪتاب The Amils of Sindh- A Narrative History of a Remarkable Community ۾ سنڌ جي عاملن ۽ سندن سنڌ جي مختلف شعبن ۾ ادا ڪيل ڪردار جو هڪ جامع مطالعو پيش ڪيو آهي. عامل ڪلهوڙا، تالپور ۽ پوء انگريزن جي دور ۾ حڪومت جي اهم عهدن تي رهيا. ايستائين هڪ غلطالعام ڳالھہ اها رهي آهي ته عاملن ۽ سنڌ ورڪين جن کي ڀائي بند جو نالو ڏنو ويو، اهي ماڻهو جيڪي پنهنجي واپار وغيره جي سلسلي ۾ سنڌ کان ٻاهر دنيا جي مختلف ملڪن ۾ ويا ۽ اتان ڪمايل دولت کي پنهنجي گھر، ٻارن ۽ عام ڀلائي جي ڪمن ۾ خرچ ڪيو، کي ڌار خانن ۾ ورهائي الڳ ذاتين جي طور پيش ڪيو ويو آهي. اها ورهاست انگريزن جي دور ۾ شروع ٿي جڏهين سامونڊي سفر جي سهولت جي ڪري گھڻن سنڌي هندن انگريزن جي مختلف نوآبادين ۽ ٻين ملڪن ۾ وڃي اتي پنهنجا واپاري مرڪز قائم ڪيا ۽ اهي ڪجھ عرصي کانپوء جڏهين وطن موٽندا هئا ته پرڏيه جون شيون ۽ مال دولت کڻي ايندا هئا. گھڻا عامل ساڳي وقت سنڌ ورڪي به رهيا آهن ۽ واپار وغيره جي سلسلي ۾ ٻاهر ملڪن ۾ ويندا رهيا آهن.
عامل پنهنجي تعليم ۽ سرڪاري عهدن جي ڪري ڀائي بندن کي گھٽ تعليم يافته هئڻ ۽ جديد دور جي طور طريقن کان واقف نه هئڻ ڪري پاڻ کان گھٽ سمجھندا هئا جڏهين ته ڀائي بندن کي دنيا جي مختلف ملڪن جو تجربو هوندو هو، اهي اتان جي ٻولين ۽ طور طريقن کان اتان جي مقامي ماڻهن جيان ئي واقف هوندا هئا. اهي چوندا هئا ته عامل ته ٻين جا نوڪر آهن ۽ کين ٻين جي چوڻ مطابق هلڻو پئي ٿو جڏهين ته هو پنهنجي زندگي جا پاڻ مالڪ آهن. اها حقيقت به هئي ته گھڻا عامل ڀائي بندن جي دولت ۽ گھرن جي سامان کي ڏسي مٿن رشڪ ڪندا هئا ۽ گھڻا انهن جي ڪمپنين ۽ فرمن وغيره ۾ ملازمت به ڪندا هئا.
ڪلهوڙن جي دور ۾ ديوان گدو مل نئين گادي جي هنڌ جي ڳولها ڪندي گنجي ٽڪر، جتي مختلف عقيدن جا ماڻهو عبادت لاء ايندا هئا ۽ جتي ليکڪ ڪي آر ملڪاڻي چواڻي ته ڪالي ديوي جو مندر هو، لڳ نيرون ڪوٽ جي ڊٺل شهر کي نئين نالي حيدرآبا د جي نالي سان ٻيهر تعمير ڪيو. ڪلهوڙن کي ته شهر جي پڪي ۽ ڪچي قلعن ۾ رهڻ نصيب نه ٿيو پر اهو شهر ٽالپرن جي گادي جو هنڌ رهيو. هتي هندن ۽ خاص طور عاملن جا گھڻا گھر هوندا هئا. انگريزن جي دور ۾ شهر تي خاص توجھ ڏنو ويو. ٽالپرن جي دور ۾ شهر جون گھٽيون سوڙهيون هونديون هيون ۽ صفائي وغيره جو ڪو مناسب بندوبست نه هوندو هو. انگريزن جي دور ۾ هڪ ته شهر جي رٿابندي ۽ صفائي سٿرائي تي توجھ ڏنو ويو، روڊ رستن کي ويڪرو ڪيو ويو ۽ ٻيو جيڪي سنڌ ورڪي ٻاهران پئسو ڏوڪڙ آڻيندا هئا ان کي اهي پنهنجن نون گھرن ٺاهڻ، انهن کي سينگارڻ ۽ عام ڀلائي جي ڪمن تي خرچ ڪندا هئا. ان سان گڏوگڏ خاص طور تي ويهين صدي جي شروعات ۾ گھڻا عامل ڇوڪرا تعليم حاصل ڪري انجينيئر ۽ وڪيل وغيره ٿي ويا ۽ انهن به شهر جي ترقي تي خاص توجھ ڏنو. جيتوڻيڪ ان وقت ڪراچي سنڌ جي گادي جو هنڌ هو ۽ هتي سنڌ جي ٻين علائقن جي سنڌين کانسواء بوهري، پارسي، عيسائي ۽ ڪڇي وغيره رهندا هئا پر انهن ماڻهن لاء حيدرآباد جي هڪ خاص اهميت هوندي هئي. ۽ ان کي ئي پنهنجو گھر ڪري ليکيندا هئا. اهي ڀلي پنهنجي نوڪري ۽ ٻين ڪمن ڪارين جي حوالي سان سنڌ جي ڪهڙي به شهر ۾ هجن پر موقعي مهل تي حيدرآباد ئي ايندا هئا. خاص طور ٻار جي ڄمڻ تي اهي هتي اچڻ لازمي سمجھندا هئا ته جيئن ٻار حيدرآباد سان پنهنجي تعلق کي ظاهر ڪري سگھي.
ليکڪا ريٽا شاهاڻي شهر متعلق پنهنجي يادگيري ٻڌائي ٿي ته عاملن جا سڀ گھر ۽ انهن جو سامان، فرنيچر ۽ ايستائين ته رڌڻي جا ٿانهن به هڪجهڙا هوندا هئا. سڀني جا ٻار گڏجي پيا راند ڪندا هئا ۽ هر ڪو هڪٻئي کي سڃاڻندو هو. گھر جا گھڻا ڀاتي هڪ جاء ۾ رهندا هئا. پنهنجن ۽ ڀائر ڀينرن جي ٻارن ۾ ڪو فرق نه ڪيو ويندو هو جيڪا ڳالھه ڀارت جي ٻين صنعتي شهرن ۾ نه هئي. هيرآباد، جنهن جي نالي متعلق مختلف رايا آهن ته اهو نالو ڏکڻ آفريڪا مان آندل هيرن جي ڪري پيو يا ڪنهن شخص هيرانند جي ڪري، هڪ فيشن پريڊ ڪري ليکيو ويندو هو جتي شام جو هندو ناريون واڪ ڪنديون هيون. اڳتي هڪ جاء تي سيڪيوريٽي جو بندوبست هوندو هو ته جيئن ڪنهن ناپسنديده شخص کي روڪي سگھجي. ڪارڻ اهو هوندو هو ته ان وقت مسلمان پنهنجين عورتن کي ٻاهر نه ڪڍندا هئا. ان موقعي تي وڏي عمر جون عورتون سٺن رشتن لاء نوجوانن جو جائزو وٺنديون هيون. ورهاڱي کان پوء شام جو اهو معمول بمبئي ۾ ميرين ڊرائيو تي منتقل ٿي ويو.
ديارام ڪاملاني شهر ۾ هڪ بس سروس هلائيندو هو جيڪا هوم اسٽيڊ هال کان هير آباد تائين هلندي هئي. اهي پنج يا ڇھه بسون هيون جيڪي هر ڪلاڪ کانپوء هلنديون هيون. شهر ۾ مختلف پارڪ پڻ هئا جتي ماڻهو پسار ڪرڻ ويندا هئا. سيٺ ديال مل کان چرچ جي راهبائن گرجا جي ڀر ۾ خالي پيل سندس گھر رهڻ لاء گھريو هو. هن ان شرط تي انهن کي اهو گھر ڏنو ته اهي اتي انگريزي اسڪول قائم ڪنديون جنهن جو خرچ هو پاڻ ڏيندو جيستائين اهو اسڪول پنهنجي پيرن تي بيهي. اهڙي ريت سينٽ بوناوينچر نالي اسڪول قائم ٿيو جنهن ۾ ديال مل ۽ ٻين عاملن پنهنجين ڌيئرن کي داخل ڪرايو.
ساڌو واسواڻي ٻالڪن جي ٻاري قائم ڪئي هئي جتي ٻارن کي سٺي اخلاق ۽ طور طريقن جي تعليم ڏني ويندي هئي. ٻين گھڻن هندن وانگر سندس به سنڌ مان وڃڻ جو ڪو ارادو نه هو پر هڪ ڏينهن سندس ڪمپائونڊ ۾ ٿيل بم ڌماڪي ۾ سندس هڪ پوئلڳ جي موت کانپوء هن اهو سوچي لڏڻ جو فيصلو ڪيو ته هاڻي پاڪستان ۾ رهڻ محفوظ ناهي ۽ هو پنهنجن پوئلڳن جي حياتي کي وڌيڪ خطري ۾ وجھڻ نه ٿو چاهي،
پنهنجي صفائي سٿرائي ۽ سونهن ۾ يڪتا اهو شهر اوڀر جو پيرس سڏيو ويندو هو بس هڪڙي ڳالھہ جنهن ان کي متاثر ڪيو ٿي اهي هيون هتان جون کليل ناليون جتي سڄو گند پيو وهندو هو ۽ صفائي ڪرڻ وارا روز اچي ان جي صفائي ڪري ويندا هئا.
اهو حيدرآباد بس هاڻي هڪ يادگيري ئي آهي.